Антропоним Кирил жазуы

65

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

Өtep qьzь

Өтеп қызы

Өтепқызы

Ьjsaulь Oraz

Ыйса ұлы Ораз

Исаұлы Ораз

Берілген кісі аттарының тізімінен байқағанымыз 1931 жылы кісі есімдерін 

жазуда ер кісі есімін жазғанда ulь-ұлы (өtep ulь, toqtaʙaj ulь, Çangeldi ulь, Aqьmet 

ulь)  деп  көрсеткен,  ал  әйел  адамның  есімін  жазуда  қызы  не  әйелі,  не  келіні 

(Çetpispaj qьzь, Çumaƣul qьzь, Әʙeken qьzь, Çolman qьzь, Çyrgenʙaj ǝjeli ʙǝdece, 

Çoldaʙaq ǝjeli, Sǝrsemʙaj ǝjeli, Bajmaƣamʙet  ǝjeli, ǝʙdikǝrim kelini. q., naƣaj kelini,  

Qalaʙaj kelinі, Cajmardan kelini Zaƣьjla) деп көрсетіп отырған. Қазіргі кезде кісі 

аттарында «ұлы», «қызы» бірге жазылып жүр. Ал «келіні» сөзі ресми сипаттан 

гөрі, ауызекі сөйлеу стилінде көп қолданылады.

«Әйел теңдігі» журналы, 1931 ж., №1­2­3

Топоним

Кирил жазуы бойынша 

транскрипциясы

Қазіргі кирил жазуы 

бойын ша транскрипциясы

ʙǝkyv

бәкүу

Баку

Leuingirat

леұінгірат

Ленинград

Maqancь

мақаншы

Мақаншы

mǝskev

мәскеу

Мәскеу

qazaƣьstan

қазағыстан 

Қазақстан

qostanaj

қостанай

Қостанай

stalingirat

сталінгірат

Сталинград

«Әйел теңдігі» журналы, 1931 ж., №11­12

Almatь qalasь

Алматы қаласы

Алматы қаласы

Arьs aydanь

Арыс ауданы

Арыс ауданы

Maqtalь avdanь

Мақталы ауданы

Мақталы ауданы

Qaskeleŋ kǝmyvnasь

Қаскелең кәмүунасы

Қаскелең коммунасы

Qazaƣьstan

Қазағыстан

Қазақстан

Sozaq aydanь

Созақ ауданы

Созақ ауданы

Temir aydanь

Темір ауданы

Темір ауданы

 

1941 жылы шыққан «Социалистік Алтай» газетіндегі кісі аттарына келсек, бұл 

жылы шыққан мақалаларда кісі аттарының көбі қазіргі қазақ әдеби тілінің нор-

масына сай латын әліпбиі бойынша жазылған.  1940 жылғы латын әліпбиі 1931 

Антропонимика

66

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

жылғы  баспасөз  беттеріндегі  латын  жазуына  қарағанда  едәуір  жеңілдетілген. 

1940 жылғы латын жазуларында қос дыбыстар мүлдем кездеспейді, оларды (қос 

дыбыстарды)  «i»,  «u»,  «ū»  таңбаларымен  алмастырған.  Есесіне  қазіргі  таңда 

қолданыста жүрген «х» (х), «v» (в) таңбалары енгізілген. 1931 жылы қазіргі қазақ 

тіліндегі «у» таңбасының рөлін атқарған «v» 1940 жылы «в» таңбасының орны-

на қолданылған.

1940  жылғы  «Социалистік  Алтай»  газетіндегі  мақалаларда  кездесетін 

кісі  есімдері  1931  жылғы  мақалаларда  кездесетін  кісі  есімдерінен  қарағанда 

айтарлықтай айырмашылықтар бар. 1940 жылғы мақалаларда орыс тілінен ен-

ген ­ov, ­ev, ­ ovа,­ eva (­ов, ­ев, ­ова, ­ева) фамилия жасаушы аффикстер жаппай 

қолданыла бастаған. 1931 жылғы мақалаларда мұндай фамилия жасаушы аффик-

стер мүлдем кездеспейді. Бұл факт орыс тілінің фамилия жасаушы аффикстері 

қазақ есімдер жүйесіне 1940 жылы «мықтап еніп» алғанын көрсетеді. Бұл кезеңде 

орыс тіліндегі әке атын жасаушы ­ович, ­евич, ­овна, ­евна аффикстері мақалада 

кездеспейді. Қазіргі кезде қазақ азаматтары КСРО кезінде ата-анасының, өзінің 

құжаттарында тегі мен әкесінің аты ­ов, ­ев, ­ова, ­ева,­ович, ­евич, ­овна, ­евна 

аффикстерімен жазылғандықтан, осы аффикстерден өз еріктерімен бас тартып, 

тегі мен әкесінің атын қазақ ұлттық есімдер жүйесінде қалыптасқан дәстүр бой-

ынша қайта рәсімдетіп жүр.

1940  жылғы  «Социалистік  Алтай»  газетіндегі  мақалаларда  кездесетін  жер-

су аттарының транскрипциясы қазақ тіліндегі жер-су аттарының қазіргі кездегі 

таңбалануымен сәйкес келеді. Дегенмен, 1940 жылғы мақалаларда жер-су атта-

рын латынша таңбалауда орыс тілінің ықпалы көрініп тұр. Күні бүгінге дейін 

орыс  тілінде  бұрмаланып  жүрген  қазақ  тіліндегі  тарихи  жер-су  аттарының 

бұрмалану  үдерісі  сол  кезден  бастау  ала  бастағанға  ұқсайды.  Мақалаларда 

Alma­ata qalasь, Bolce­Narьn, Sarь­өzek сияқты атаулардың таңбалануында орыс 

тілінің ықпалы сезіледі. Жалпы қазақ тілінің емле ережелеріне қатысты сол кез-

де С.Аманжолов жер-су аттарына байланысты дұрыс жазу ережелерін ұсынған. 

«Қазақстанның географиялық атаулары транскрипциясының негізгі ережелері» 

жобасында: «Составные нерусские названия географических объектов Казахста-

на (казахские, узбекские, киргизские, уйгурские, туркменские, татарские, баш-

кирские, калмыцкие, дунганские, корейские, немецкий и др.) во всех случаях 

пишутся слитно. Например: Всегда пишется Атбасар, Тарбагатай, а не Ат-Басар, 

Тарбага-Тай. Соответсвенно нужно писать Актау (Ақтау), Каракум (Қарақұм), 

Сарысу, а не Ак-Тау, Кара-Кум, Сары-Су (и не Ак-тау, Кара-кум, Сары-су)» [2, 

317] деп көрсеткен. Қазіргі күнге дейін Алматы атауы интернет желідегі фейс-

бук парақшада орналасқан жерді көрсеткенде «Алма­ата» деп шығады. 

Антропонимика

67

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

Социалистік Алтай, 1940 жыл 

Топонимдер

Кирил жазуы бойынша

транскрипциясы

Қазіргі кирил жазуы бой-

ынша транскрипциясы

Accьsai

Ашшысай

Ащысай

Alma-ata qalasь

Алма-ата қаласы

Алматы қаласы

Altai

Алтай

Алтай

Aqtөʙe

Ақтөбе

Ақтөбе

Bolce-Narьn

Болше-Нарын

Үлкен Нарын

Ḉapon

Жапон

Жапония

Cjmkent

Шімкент

Шымкент

Emʙa

Емба

Ембі

Ertjs

Ертіс

Ертіс

Germania

Германиа

Германия

Leninaʙad

Ленинабад

Ленинабад

Mǝskeu

Мәскеу

Мәскеу

Qaraƣandь

Қарағанды

Қарағанды

Qьtai

Қытай

Қытай

Sarь-өzek

Сары-өзек

Сарыөзек

Stalinaʙad

Сталинабад

Сталинабад

Zaisan

Зайсан

Зайсан

Zirǝn

Зирән

Зырян

Тәḉjkstan

Тәжікстан

Тәжікстан

Қорыта келгенде, кісі есімдерін, жер-су аттарын жазуда 1931 жылғы латын 

әліпбиі  мен  1940  жылғы  латын  әліпбиінің  арасында  едәуір  айырмашылықтар 

бар. 1931 жылғы латын әліпбиінің кемшіл тұстары көп болғанымен, қазақ ұлт-

тық есімдер жүйесіндегі дәстүр жалғастығы сақталған. Яғни кісі аттарын жаз-

ғанда  ulь-ұлы  (өtep  ulь,  toqtaʙaj ulь,  Çangeldi ulь, Aqьmet  ulь),  қызы,  әйелі,  не 

келіні (Çetpispaj qьzь, Çumaƣul qьzь, Әʙeken qьzь, Çolman qьzь, Çyrgenʙaj ǝjeli 

ʙǝdece,  Çoldaʙaq  ǝjeli,  Sǝrsemʙaj  ǝjeli,  Bajmaƣamʙet    ǝjeli,  ǝʙdikǝrim  kelini.  q., 

naƣaj  kelini,    Qalaʙaj  kelinі,  Cajmardan  kelini  Zaƣьjla)  деп  көрсетіп  отырған. 

1940 жылғы мақалаларда латын әліпбиіне негізделген қазақ жазуы анағұрлым 

жетілдірілгендігі, толықтырылғандығы көрініп тұр. Дегенмен, осы тұста мақала-

ларда қазақ азаматтарының аты-жөндерінде орыс тілінен енген ­ov, ­ev, ­ ovа,­ eva 

(­ов, ­ев, ­ова, ­ева) фамилияжасаушы аффикстер жаппай қолданыс тапқан. Жер-

су аттары орыс тілінің әсерінен бұрмалана бастаған, екі сөзден бірігіп жасалған 

топонимдерді дефис арқылы жазу белең алған. 

Антропонимика

68

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: