Ордабекова Хафиза Арысбайқызы тіл біліміне кіріспе
Ұлттық бағыт және қазақ жазуы
жүктеу/скачать 0,73 Mb.
|
Ордабекова Хафиза Арысбайқызы-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Әдебиеттер
- Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
| Ұлттық бағыт және қазақ жазуы. Қазақ халқының жазу тарихы көне
түркі жазуынан бастау алады.Араб жазуын түркі халықтары, оның ішінде, қазақ халқы ұзақ уақыт қолданған. Алғаш араб әліпбиіндегі әріптер түгел қолданылған, тек 1926 жылы А. Байтұрсынов оған реформа жасап, ондағы артық әріптерді шығарып тастап, жазуды көп жеңілдеткен. 1926 жылдан бастап 1940 жылға дейін қазақ халқы латын әліпбиінде жазып келіп, кейін кириллицаға (1940 жылдан бастап) көшті. Қазіргі түркі мемлекеттерінің көпшілігінде қайтадан латын әліпбиіне негізделген жазуға көшу үрдісі бел алып келеді. Араб әліпбиі мұсылман дінінің, ислам мәдениетінің кеңінен таралуына байланысты көптеген түркі халықтарының жазу-сызуына әсер етті. Қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесін арнайы зерттеп, әліпби құрастырған қазақтың алғашқы фонолог-ғалымы, әрі қазақ тіл ғылымының негізін қалаушы ‒ Ахмет Байтұрсынұлы. А.Байтұрсынұлы қоғам, ғылым және мәдениеттің өркендеуі жазылым әрекеті арқылы іске асатынын жақсы түсінді. 1912 жылы А.Байтұрсынұлы қазақ жазуы тарихында алғаш реформа жасады. Ол қазақ жазуы тарихында төте жазу деп аталды. Араб жазуын қазақ тілінің фонологиялық жүйесіне сәйкестендіріп, сингармониялық бағыттағы ұлттық әліпбиді (24 әріптен тұрады) түзіп шықты. Әліпби 1913 жылдан бастап мұсылман медреселерінде, 1929 жылға дейін кеңестік мектептерде қолданылды. ХХ ғасырдың 20-жылдары аяғында әліпбиді ауыстыру жайлы түркі, қазақ зиялылары арасында айтыс жүріп, 102
ҚХР Шыңжаң автономиялық ауданындағы қазақтар әлі күнге дейін А.Байтұрсынов әліпбиін қолданып келеді.1929 жылы КСРОқұрамындағы түркі халықтары латын әліпбиіне көшірілді.1940 жылы Кеңес Одағы халықтары біртекті әліпбиді қолдануы қажет деген саясатпен кирилл әліпбиі қолданысқа енгізілді. Орыс тілінде жоқ қазақ тілі дыбыстарының таңбалары кирилл таңбаларына ұқсастырылып (қ-к, ғ-г, ө-о, ң-н)қабылданды. Бұл әліпбидің қазақ тіліне тән ерекшеліктердің бәрін толық таңбалай алмауына байланысты кейінгі жылдары қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру мәселесі көтерілуде. ХХ ғ. алғашқы жартысында Орта Азия халықтарының арасында латын әліпбиіне көшіру үдерісі басталды. Өйткені қазақ қоғамының латын графикасына көшірілуі саяси-идеологиялық жағдаяттарға негізделді. Әдебиеттер: 1 Әміров Р., Әмірова Ж. Көне жазба ескерткіштер. – Алматы, 1995. 2 Истрин В.А. Возникновение и развитие письма. – Москва, 1965. 3 Күдеринова Қ. Қазақ жазуының тарихы мен теориясы. – Алматы, 2013. 4 Қазақ тілі. Энциклопедия. – Алматы, 1998. ♦Тапсырма: Жазу және оның түрлері туралы түсінік беріңіз. Жазу және жазуда ұстанатын негізгі принциптер. А.Байтұрсынұлы және ұлттық жазуды қалыптастыру мәселесі. Қазақ ру-тайпалары таңбалары мен көне түркі жазуыны байланысы. ♦ Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар: Пиктографиялық жазудың өзіндік ерекшеліктері неде? Алфавиттік жазу және оның өзіндік ерекшелігін сипаттаңыз. Идеографиялық жазу және оның өзіндік ерекшелігін сипаттаңыз. Жазу – адамзат қоғамының өркендеуінің белгісі екендігін дәлелдеңіз. Буын жазуы және оның ерекшеліктері, буын жазу тән тілдерді атаңыз. Пиктограмма дегеніміз не? Пиктограммаларға нақты тілдік фактілер келтіріңіз. Клинопистік шумер жазуы туралы баяндаңыз. Шумер жазуы мен көне түркі жазуының арасындағы сабақтастықты айқындаңыз. |