Орындағандар

3.1. Темірқазық , Үркер жұлдыздары ___________ 8

3.2. Аспан сағаты - жетіқарақшы ___________ 10

3.3. Айға байланысты сенімдер,ырымдар __________________ 12

3.4. Қазақтың мәңгі күнтізбесі _________________ 18

4. Қорытынды _________________________________________ 22

5. Пайдаланылған әдебиеттер____________________________ 23

6. Қосымша __________________________________________ 24

Кіріспе

Адамдар өзін қоршаған әлемнің құрылысын , ондағы болып жатқан құбылыстарды зерттеуге ежелден- ақ құмар болды.

Көне замандағы әлем құрылысы туралы алғашқы түсініктер өте қарапайым болды. Аспан мен Жер бөлек қарастырылып, Жер дүниенің қозғалмайтын центрі ретінде қабылданды.

Жердегі уақытты өлшеудің кілті біздер ойлап жүргендей Жерде емес , аспанда болып табылады. Бізді қоршаған кеңістікте Ай,Күн,Жұлдыздар болмаса, онда жердегі жыл мөлшерін анықтау мүмкін болмаған болар еді.

Жерді 400 мың шақырым қашықтықта Айдың айналып жүруіне байланысты Ай күнтізбесі пайда болды. Негізінен мұсылмандар,қазақтардың қолданатын бұл уақыт жүйесінде 354-355 күн бар. Сондай ақ, 149 миллион шақырым қашықтықта орналасқан күнді Жердің айналып жүруіне байланысты Күн күнтізбесі пайда болды. Күллі әлем қолданатын қазіргі Күн күнтізбесінде 365-366 күн бар.

Өте ерте заманда қайсыбір халық болмасын өздерінің күнделікті тұрмысында уақыттың шамасын анықтау маңызды роль атқарды. Бұл шаруамен арнайы түрде абыздар ғана айналысқан. Ай және Күнге негізделген күнтізбелерден басқа, ежелгі үнділермен қазіргі қазақтардың ата- бабаларында уақытты жұлдыздар бойынша есептеу болған.

Ал, қазақ халқы әлі күнге дейін бұл уақыт есебін Тоғыс есебі деп атайды. Әлемнің басқа бірде бір елінде кездеспейтін өте қүрделі бұл уақыт жүйесінде жыл өлшемі Күн қозғалысы бойынша, ал айлар есебі Ай мен Үркер жұлдыз шоғырының әрбір күнде бір «тоғысып» отыруы бойынша анықталады.

Айқын Нұрқатов атындағы Шұқыркөл ауылында өткізілген сауалнамаға – 85 ауыл тұрғындары қатысты. Солардың ішінде : 30 адам- 35-45 жас шамасындағы адамдар, 55 адам- 50-70 жас шамасындағы адамдар.

Жастары 50-70 жас шамасындағы адамдардың көбісі ауа- райын болжауды, уақытты есептеуде аспан денелеріне сүйенетіп болжайтынын айтты.

Мақсаты: Қазақ күнтізбесінің ерекшелігін зерттеп , уақытты Айға,

Күнге , Жұлдыздарға қарап есептеуге болатынын дәлелдеу, төтенше жағдайларда,өмірде осы аспан денелерін бағыт- бағдар ретінде пайдалануға үйрену.

Күнтізбе – ұзақ уақыт аралығын есептеудің санақ жүйесі. Ерте заманнан Күн мен Айдың , кейбір жұлдыздардың қозғалыстарын бақылау адамдарға уақыт санауға, әртүрлі күнтізбе жасауға арқау болды. Кейбір жұлдыздардың шығу,бату мерзімдерін анықтау арқылы жыл мезгілдерінің келу уақыты есептелді. Мысалы, егіншілікпен айналысқан қазақ елінде белгілі бір жұлдыздардың туу немесе бату мерзімдері жер жырту , егін егу және орақ науқандарының уақытын көрсетсе, ал мал бағумен айналысатын елдерде мал төлдету, көшіп қону , қой қырқу және т.б. жұмыстарын атқару кезеңдеріне сай келеді. Қазақ халқында олар Үркер, Таразы, Сүмбіле. (Үркер туды, сорпа -ас болды, Сүмбіле туар қылтиып, ат семірер құнтиып). Осындай бақылау нәтижесінде құрылған күнтізбелер адамдарға шаруашылық жұмысын уақытымен ұйымдастыруға мүмкіндік туғызды.

Көшпелі қазақ жұртының аспан әлемі туралы ілімге қосқан үлесі де ерекше. Көшпелі тұрмыс әр айдың ерекшелігіне, онда туатын жұлдыздарға байланысты ауа райының құбылуына айрықша мән беріп, аспан шырақтарына көшпелі ел өміріне байланысты ат таққан.

Қазақ халқында уақыттың негізгі бірліктері астрономиялық бақылау бойынша анықталған -тәулік, ай, жыл. Бұлардың алғашқысы күн мен түннің алмасуынан, екіншісі Ай жүзінің өзгеруіне , ал соңғысы жыл маусымдарының ретті түрде алмасуына байланысты.

Тәулік дегеніміз Жердің аспандағы белгілі бір санақ денесіне қатысты өз осінен толық бір айналым жасауға кететін уақыт аралығы.

Қазақстан Республикасы аумағы арқылы 4- және 5-сағаттық белдеу өтеді.

1930ж. көктемде үкімет декреті бойынша КСРО аумағында декреттік уақыт енгізілді, барлық сағаттық белдеулерде сағат тілі тұрақты түрде бір сағатқа ілгері жылжытылды. Алматы мен Астана уақыты (5сағаттық белдеу) бүкіләлемдік уақыттан 6 сағат алда.

Жұлдыздық уақыт . Кез келген жұлдызды таңдап алып , оның аспандағы орнын Жердегі қозғалмайтын бір нәрсе (үй) көмегімен белгілеп алайық. Сол жұлдыз нақ сол орынға 23сағат 56минут өткенде қайтып оралады . Осылайша жұлдыздарға қатысты өлшенетін тәулік жұлдыздық тәулік деп аталады. Ал ,

4 минут қайда кетті? Жердің Күнді айнала қозғалуы себебінен Күннің аспандағы орны Жер бетіндегі бақылаушыға жұлдыздарға қатысты тәулігіне аспан сферасының айналу бағытына қарама қарсы бағытта бір градусқа ығысады. Оны қуып жету үшін Жерге осы 4 минут қажет. Сонымен , Жердің өз осінен айналып шығуына 23сағат56 минут уақыт керек. Ал 24сағат осы айналыстың Күнге қатысты уақыты. Адам Күн сағаты бойынша өмір сүреді. Ал астрономдар өз бақылау жұмыстарын ұйымдастыруда жұлдыз уақытын қолданады.

Қазақ күнтізбесі, байырғы қазақ күнтізбесі – табиғат құбылыстарын бақылаудан туған халықтың көп жылдық тәжірибелері қорытылған, жұлдызды аспан туралы астрономиялық түсініктер мен білімдер жинағы. Табиғат құбылыстарының қайта айналып келіп отыруын, күн мен түннің, жыл мезгілдерінің (жаз, қыс, күз, көктем), айдың тууы мен батуының алмасуын; жұлдыздардың орналасу тәртібін, мұқият бақылап, есептеп ұғынудың қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығы үшін орасан зор маңызы болды. Қазақтар өзінің байырғы күнтізбесі арқылы жайлауға қай уақытта көшу, күзеуге және қыстауға қай уақытта қайту, қой мен қозыны қырқу, күйекке алу, мал төлдету, соғым сою, егін егу, шөп шабу шаруашылық жұмыстарын жүргізу мезгілдерін негізінен есептеп белгілеп отырды. Бұл есептен жаңылу шаруашылық үшін қауіпті болды. Мысалы, күйек дәл уақытында алынбай, ерте алынса – мал суық айларда төлдеп шығынға ұшырайды, кеш алынса – қой қысыр қалады немесе төл кенже туып, жетіліп үлгермей қыс түседі. Мұндай жәйттер уақыт есебін мұқият білуді, айналадағы табиғат құбылыстарын қатаң бақылап отыруды қажет етті. Табиғат құбылыстарын, қоршаған ортаны, жұлдызды, аспанды бақылаудан туған, халықтың көп жылдық тәжірибесінде жинақталған, қорытылған, зерделенген астрон. құбылыстар мен білімдер жүйесі негізінде Қазақ күнтізбесі қалыптасты. Бұл күнтізбе шетсіз-шексіз кең далада мал бағуға, көшіп-қонуға, жол жүруге, жоқ іздеуге, аң аулауға, төрт құбыласын айыруға, қараңғы түндерде жұлдызды аспанға қарап бағыт-бағдарды ажыратып, өткел, суат, қоныс, құдықтарды адаспай табуға көмектесті. Халық арасында ауа райын болжайтын және уақыт есебімен шұғылданатын арнайы есепшілердің білім-тәжірибелері атадан балаға мирас болып қалып отырды. Есепшілер көптеген ұрпақтардың білім тәжірибесін жинақтады.

Қазақ күнтізбесінің толық жыл есебін жүргізді, маусымдық жұмыс кезеңдерін белгіледі, қыстың қандай болатыны туралы болжам жасады. Әр айдағы ауа-райының шұғыл бұзылатын кезеңдерін, яғни үш, бес күндік амалдарды алдын-ала болжап, жұртқа хабарлап отырды. Осымен қатар қазақ қауымы планеталарды, жұлдыздарды жаңылыспай таныған.

Қазақтардың аспан денелеріне қойған аттары да өздерінің мал бағушылық өмірінен алынды. Жұлдызды аспан картасын олар Темірқазықтан бастады. Темірқазық – қазақтардың түнде жол жүргенде бағыт-беталысын бағдарлайтын астрон. компасы іспетті болды. Оның жанындағы екі жұлдыз “Ақбозат”, “Көкбозат” деп аталды. Жетіқарақшы қазақтың мал күзеткен күзетшілерінің астрон. сағаты еді. Күздің ұзақ таңында күзетшілер Жетіқарақшыға қарап кезек ауыстырды. Юпитерді – “Есекқырған”, Марсты – “Қызыл жұлдыз”, Сириусты – “Сүмбіле” деп атады. Бұлардың аспан күмбезіндегі орнын, қозғалысын біліп отырды. 

Біріншіден ,Үркер жұлдыз шоғыры түнгі аспанда шоқтай болып,көзге бірден түседі. Екіншіден, 14 мамыр мен 21 маусым аралығынан басқа уақыттарда Үркер жұлдыз шоғыры түнгі аспанда көрініп тұрады. Үшіншіден, Ай батыстан туып шығысқа қарай қозғалғанда, Үркер шығыстан туып, батысқа қарай қозғалады. Бір -біріне қарсы қозғалған екі аспан денесінің кездескен уақыты , яғни «тоғысқан» мезгілі уақытты дәл белгілеу үшін таптырмас белгі. Қазіргі ғылымда мұндай уақыт мөлшерін Жұлдызды Ай есебі деп атайды. Оның мөлшері жуық түрде 27 күн 7сағат 43 минутқа тең.

Тілімізде Тоғыс есебіне тікелей қатысты сөз тіркестері көп сақталған. Солардың бірі «қырқына шыдап, қырық біріне шыдамапты»- деген сөз. Енді осы тұрақты сөз тіркесін математика тіліне аударғанда мынадай қызық есеп пайда болады:

28 күн *39 ай= 1092күн / 40ай = 27,3күн « 27күн 7сағат 12минут»

28 *40ай=1120күн/ 41 ай = 27,317күн «27күн 7сағат 36минут»

1092 / 3жыл =364күн, 1120күн/3 жыл=373,33 күн.

Яғни 40 айда Тоғыс есебі мен Күн жылы жуық түрде дұрыс теңеледі.

Үркер шоқжұлдызының қазақтар үшін мәні болды. Қазақтар Үркердің аууынан күн райы өзгереді деп білді. “Үркер жерге түспей жер қызбайды” деген содан қалса керек. Халық есепшілері Үркердің тууы мен батуын ұдайы қадағалаған, бақылап отырған, шаруашылық маусымдарын соған сәйкестендірген. Орион шоқжұлдызына ерекше көңіл бөліп, оны әр алуан аттармен: Арқар, Үш арқар, Таразы, Шідер деп атады. Шілденің аяғында “Таразы жұлдызының” тууы жаздың өтіп, аптаптың беті қайтқандығын аңғартады. Қазақ есепшілері бұл жұлдыздың көрінуіне қарап: “Таразы туса, таң салқын, бидай, тары піседі” деп тұжырымдайды. Сүмбіле туған соң жаз аяқталып, малдың тынышын алатын шыбын-шіркей кешікпей жоғалады. “Сүмбіле туса – су суыр” деген сөз егін орып, отын-су жинап, жылы үй дайындап, қыстың қамын ойлауды аңғартады. Қазақ есепшілері жыл айларын дұрыс есептеу үшін Айдың қозғалысын үнемі бақылап отырды. Олар бір жылды он екі айға, айды үш ондыққа (отыз күнге) бөлген; жыл мезгілдерін Күннің Үркерге қарағандағы жайына қарай да белгілеген. Күн көзіне негізделген жылдың айларын қазақтар “жұлдыз” деп атады. Бұл Жердің, Айдың он екі фазасына сәйкес он екі зодиактық шоқжұлдыздардың санын еске салады.

Аспан сағаты – Жетіқарақшы. Қазақ атаулы түгел білетін шоқжұлдыздардың бірі Жетіқарақшы (Большая медведица) . Жетіқарақшы бір тәулікте Темірқазықты (дүние полюсін)бір айналады. Оның іңірдегі, түн

ортасындағы таң алдындағы орны жыл мезгілдеріне қарай әрқилы келеді.

Жетіқарақшы батпайтын жұлдыз, ол тек шырайланады. Төрт жұлдызы бары оның бас жағы. Артындағы үшеуі ол құйрығы. Ол күндіз де жүреді.

Қорыта келе физика мен астрономияны оқыту оқушылардың ой өрісін қарқынды дамуына маңызды үлес қосады. Физика мен астрономия Әлем құрылысы мен дамуы туралы дұрыс көзқарасты қалыптастыруға теңдесі жоқ үлес қосып отыр.

Қайсібір шоқжұлдыздардың атауы ата –бабаларымыздың тұрмыс салт, әдет ғұрып , ғарыштану және діни түсініктермен байланыстырған. Астрономия

тарихын зерттеуші орыс ғалымы Д.О.Святскии өз еңбектерінде дала қазақтарының Темірқазық пен оның маңындағы бірнеше жұлдыздарды аспан қазығына арқандандалған жылқы ретінде бейнелейтінін жазған. Түркі халықтарының көпшілігінде шөміш тәріздес пішінін құрайтын жеті жұлдыз Жетіқарақшы немесе Жетіген, моңғолдарда Жеті құдай , Жеті қарт, башқұрттарда Жеті қыз, эстондарда , орыстарда Арба, сібірліктерде Бұғы, ал ежелгі гректерде Үлкен аю ретінде танылып, сол мағынаға сәйкес әр елдің өзіне тән аңыздары сақталған. Осы жеті жұлдыздың бұлай аталуын қазақтар жеті ұрының қуғыншылардан қашып, көкті паналауымен түсіндірсе, ежелгі грек аңызында Зевс құдай аюды аңшыдан арашалап аспанға шығарғаны айтылады.

Аспанда барлығы 88 шоқжұлдыз белгіленген. Шоқжұлдыз шекаралары Халықаралық астрономия одағының (ХАО) арнаулы қаулысы бойынша бекітілген , бірақ олардың ешқандай физикалық мағынасы жоқ.

Шоқжұлдыздардың 31-аспанның солтүстік жартышарында, 48-оңтүстік жарты шарында , ал қалған 9-аспан экваторының бойында екі жарты шарға да ортақ орналасқан. Халықаралық деңгейде шоқжұлдыз атаулары латын тілінде қолданылады. Ұлт тілдерінде олар латын тілінен тікелей аударылып қолданылады. Мысалы, бізге қазақ халық астрономиясынан жақсы таныс Жетіқарақшының астрономиялық аталуы – Үлкен Аю, Үшарқар Таразы-Орион, Қамбар -Арыстан, Қарақұрт – Кассиопея деп аталады.

Жетіқарақшының қос жұлдызы Жігіт пен Қыз , Қыранқарақшы немесе Жекебатыр мен Үлпілдек деп бірнеше түрде аталған. Олардың халықаралық астрономиялық атауы Мизар және әл Күр . Қазақ халқына осы аталған жұлдыздар туралы аңыз бойынша , Темірқазыққа екі ат арқандаулы, олар түнімен Темірқазықты айнала оттайды. Екі жұлдыздың қазақша атаулары Ақбозат, Көкбозат.Осы екі аттың иелері де жұлдызды аспанда орын тепкен.

Олар Айдасон мен Ағласон деп аталатын екі жарық жұлдыз Жетіқарақшы шоқжұлдызының екі жағын ала орналасқан. Күзетші жұлдызы Ақбозат пен Көкбозатты Жетіқарақшыға алдырмай күзетеді. Қарақшылар аттарды алғаннан соң Үркерді шаппақшы. Қазақ халық астрономиясында кейбір жұлдыздар мен шоқжұлдыздар дың шығу және бату заңдылықтарын пайымдайтын жұлдыз ережесі бар. Солардың бірінде «Үркер, Үшарқар Таразы және Сүмбіле үш айда туып, бір айда батар» деп айтылады.

Үлкен және кіші уақыт аралықтарын өлшеу үшін астрономиялық құбылыстармен тығыз байланысты табиғи бірліктер қолданылады.

Адамзат тарихында әртүрлі елдерде әр кезеңде күнтізбелердің көптеген түрі пайда болды. Оларды дайындау негіздеріне байланысты Ай,Күн,Жұлдыз және Ай- Күн күнтізбелері деп бөлуге болады.

(622жылдын 16шілдеден).

Айдың жұлдыздық мерзіміне негізделген жұлдыз күнтізбесінің іс жүзінде қолданылуы өте сирек. Ол тоғыс күнтізбесі деп аталатын қазақ халық күнтізбесінде қолданылады.

Тоғыс есебі бойынша , тоғыс айының басталуы Ай мен Үркердің тоғысуына , яғни Үркер маңынан өту кезіне сәйкес. Тоғыс айлары осы кезде ай қандай жаста болуына байланысты аталады. Жұлдыздық ай мен өліаралық ай дың айырмасы 2тәулікке жуық. Сондықтан әр келесі тоғысу Айдың жасы бойынша соңғысынан тәулікке кем. Тоғыс жылының басы бір тоғыс айынан ,яғни жаңа Айдың Үркермен тоғысуынан басталады. Бұл кез көкек айының соңы мен мамыр айының басы аралығына келеді. Тоғыс айының ұзақтығы 28 тәул. Бір жылда13 тоғыс айы бар, демек, тоғыс жылының ұзақтығы 364 тәулікке тең.

Күн қозғалысына негізделген күнтізбе жасауда екі мақсат көзделеді.

Оның бірі күнтізбелік жыл ұзақтығы тропиктік жыл ұзақтығына өте жақын болуы, екіншісі көктемгі күн мен түннің теңелу сәті жиырма бірінші наурызға дәл келіп отыруы.

Шығыстың ұлы ақыны әрі ғалым математик , астроном Омар Хайямның (1040-1123жж) XI ғасырда жасаған күнтізбесі өзінің дәлдігі бойынша осыған дейін жасалған күнтізбелердің ішіндегі ең озықтардың бірі болып саналады.Оның күнтізбесінде33  жылдық мерзімінің 365, 2242 тәулік,бұл тропиктік жылдан небәрі 22 с ұзақ.

Ай –Күн күнтізбелерінің негізінде тропиктік жыл және өліаралық жыл жатыр, яғни күнтізбе Ай қозғалысы Күннің жылдық қозғалысымен сәйкестіріледі.

Қазіргі кезде халықаралық деңгейде қолданылып жүрген күнтізбенің тарихы б.д.дейінгі 46 жылы Рим императоры Юлий Цезарьдің жаңа күнтізбе енгізуден басталды.

Ай - қазақы ортада тіршілік цикліне байланысты атқарылған салттар, ғұрыптар мен наным-сенімдер жүйесінде ерекше орны мен мәні бар аспан денелерінің бірі. Ал халықтық астрономия мен метеорологиялық тәжірибенің ең іргелі саласы айға қатысты қалыптасты.

Ай - ең алдымен, қазақтардың исламға дейінгі байырғы дүниетанымындағы киелі рух иесі ретінде мінәжат еткен аспан денесі.

«Ай көрдім, аман көрдім», - деген тұрақты сөз тіркесінде көрініс тапқан айға тәу ету ғұрпы осы аспан денесіне байланысты ежелгі наным-сенімдер және осыған байланысты атқарылатын ғұрыптардың кіріспесі іспеттес. Айға сәлем беру ғұрпы туралыШ.Уәлиханов еңбегінде: «Ертеде қазақтар жаңа туған Айға тізерлеп отырып, үш рет еңкейіп мінәжат етеді. Жаздыгүні болса, сол тізе бүккен жерінің шөбін жұлып, отқа тастайды», - деп жазған.

Ғұрыптың мәні - әулетім оттай қаулап өсе берсін, пәле-қазадан аман болайық дегенді білдіреді. Сондай-ақ, айға қарап тілек тілеп, бет сипайды: Ай көрдім, аман көрдім, Бұрынғыдай заман көрдім, Жаңа Айда жарылқа, Ескі Айда есірке! Тірілерге жиған бер, Өлілерге иман бер, Аллаһу акбар! Жалпы адамзатқа ортақ әмбебап түсініктер жүйесі сияқты, қазақтар да жер жаһанға жылылықты, жаңбыр мен қарды, ыстық пен суықты беретін құдірет аспан денелерінің ішіндегі ең киелісі де, құдіреттісі Ай (және Күн) деп есептеп, оған табынды. Ежелгі түсінік бойынша, ай фазаларының өзгерісі тіршілік дүниесіне әсер еткен. Айталық, толған Айдың сәулесі басы ауыратын, сақинасы бар адамдарға әсер етеді деп сенген. Ай толған кезде адамға қауіпті әсері болады деген наным-сенімге байланысты көптеген ырымдар қалыптасты: жалаңбас далаға шығуға, сыртта ұйықтауға, Айға ұзақ қарауға, жас нәрестенің бетіне Ай сәулесін түсіруге болмайды деген сияқты. Өйткені, Ай бетінде кірпік санайтын кемпір бар- мыс. Аталмыш тыйымдар сақталмаған жағдайда, әлгі кемпір кесір-кесапат әкеледі. Сондай-ақ, Айға қарап дәрет сындыруға тыйым салынды. Себебі, бұл рухты шамдандырады, сөйтіп, тыйымды бұзған адам ұшынады немесе ауру мен кесірге тап болады-мыс. Байырғы мифологиялық түсінік бойынша, Ай тек адамға ғана емес, төрт түлік малға да әсер етеді деп есептелінді.

Өзінің жақсы көретін немесе киелі деген малдарының мүйізі мен тұяғын қазақтардың Айға теңеуінің эстетикалық мәні ерекше: Ай тұяқты тұлпарым, Ай мүйізді сиырым, Ай мүйізді қошқарым, Ай мүйізді ақ серкем деген сияқты. Сондай- ақ, тіршіліктің түпқазығы төрт түлік малдың тұяғы мен мүйізін табиғатының өзге құбылыстарына емес, тек Айға ғана теңеуі халықтың айды ерекше құрмет тұтып, оны мал басының амандығының кепілі деп есептеген наным- сеніммен тығыз байланысты. Ай жаңарғанда кейбір ауру түрлері, айталық, теміреткі, жара, қышыма тәрізді тері аурулары да қозатындығын халық аңғарған.

Жаңа туған Ай мен толған Айды құрметтеу нышаны оған қатысты қалыптасқан ұғымдарда көрініс береді. Әсіресе, толған Ай мен жаңа туған Айға байланысты ерекше ғұрыптар мен наным-сенімдер жүйесі қалыптасты. Сондай-ақ, Ай сұлулықтың эталон-символы да болды. Фольклорлық дәстүрде нәрестенің немесе сұлу қыздың жүздерін жаңа туған Айға немесе толған Айға балап айту ең көп ұшырайтын дәстүрлі теңеу болып табылады (туған Айдай, туған Айдай иілу, туған Айдай балқу, туған Айдай толқу, он бестегі Айдай, толған Айдай толықсу, Ай дидарлы және т.б.) 

Айға байланысты түрлі ырымдар қазірге дейін халық ішінде едәуір сақталған. Мысалы, ескі наным бойынша, Күн батқаннан кейін, әсіресе, Айлы түнде үйден сыртқа сүт алып шығуға болмайды. Егер бұл тыйымды амалсыз бұзуға тура келсе, онда сүт құйылған ыдыстың бетін Ай сәулесі түспейтіндей етіп, көлегейлеп жабу керек. Бұл шарт орындалмай, сүтке Ай сәулесі түссе, малдың желіні ісіп кетеді. Сөйтіп, мал желін ауруына шалдығып, «ақ болып кетеді» деп сенген.

Қазақта Айға байланысты қолданылатын Айды қолыңмен көрсетпе, Ай сәулесін бетіңе түсіртпе, Ай толғанда желі тартпа, жаңа Ай туғанда қойға қошқар жіберме, Ай толғанда көшпе, Ай толғанда қыз ұзатпа, Ай толғанда үй тікпе деген тыйымдар осы аспан денесіне қатысты наным-сенімдер мен ғұрыптардың өте күрделі болмысын айғақтайды.

Әр Айдың қараңғысында, яғни соңғы фазасында Айдың тіліктей сұлбасына, яғни «кемігеніне» байланы¬сты қазақы ортада ерекше наным-сенімдер қалыптасты. Мысалы, Айдың қорғалануы - Айдың көмігенің немесе кеш туғанын білдіретін ұғым. Осы тұрақты тіркесті түсіндіретін прецедентті мәтін бар. Аңыз бойынша, ерте кезде Күн менАй егіз туған сұлу қыздар екен. Күнге қарағанда Ай сұлуырақ болыпты. Күндердің күнінде Ай сұлулығын айтып, Күннің алдында мақтаныпты. Бұл күннің қызғанын туғызады да, ол Айдың бетін тырнап, бетіне даң түсіреді. Содан бері күнге жақындап барғанда Ай қорғалап, бетін жасырады. Ал, қашықтағанда Ай толып, Күннің қызғанынын қоздыру үшін бетін түгел көрсетіп, мақтанады-мыс.

Ай және Айға байланысты сан алуан құбылыстарды зерделеу арқылы ауа райын болжау қазақтың халықтық астрономиясы мен метеорологиялық тәжірибесінің ең іргелі бағыттарының бірі болып табылады. Аймен байланысты құбылыстарға, әсіресе, олардың басқа аспан денелерімен байланыстарына ерекше мән берілді. Осы арқылы бір жылдағы, бір айдағы немесе алдағы күннің ауа райына болжамдар жасалды. Ай есебі бойынша Айдың көк жүзінде көріну фазаларына байланысты айдың бірінші жартысын айдың жаңасы, ал соңғы жартысын айдың қараңғысы деп жіктейді. Халық арасында жаңа туған Айдың көзге көрінбейтін алғашқы екі күні мен батар Айдың соңғы көзге көрінбейтін екі күні өліара деп аталады. Ай жүзінің көзге көрінетін алғашқы 4-6-күндері (яғни өліарадан кейін) «туған ай» деп аталады.

Бітер айдың көзге көрінетін соңғы 4-6-күндері (яғни өліараға дейін) «батар ай» деп аталады. Туған ай мен батар айдың арасындағы фазасы - шамамен 12-15 күн «ай арасы» деп аталады. Халықтық түсінік бойынша, Айдың 15-күні, яғни Айдың толық көрінетін кезі «толық ай» немесе «толған ай» деп аталады. Анығында, аталмыш толық Ай мерзімі 3-4 тәулікті қамтиды.

Айдың Үркерді басып өтуі тоғыс деп аталған (толығырақ қ. Тоғыс).

Тоғыс кезінде Үркер мен Ай бір-бірінен алыс болса, халық тәжірибесінде «бұл екеуі бір-бірінен қырбай болған екен, қырсығы мал мен жанға немесе игі еді» деп қауіп ететін болған. Егер олай болмай Үркер мен Ай жақын орналасса, «екеуі жараса қалған екен, мал мен жанның жағдайы жаман бола қоймас» деп жақсылыққа жорыған. Жаңа туған Ай орағы қылдырықтай болып, батыс көкжиектен кеш қараңғысында көрінетіні белгілі.

Егер Ай шалқалап туса, күн райы мал баққан шаруаға, шаруашылыққа қолайсыз болады. Ал қыста шалқасынан туған Ай аяздың қатты болатындығын білдіреді. Сондықтан, шаруа баққан адам шалқалап туған Айды жақтырмай, үйелеп қалған малға ұқсатады. Ондайда «жарықтың, жатысың өзіңе жайлы болса да, елге жайсыз» деп кейіс білдірген. Ай тігінен туса, «Ай жайлы туыпты, күн райы шаруаға қолайлы болады», «Ай қырынан туса күн жылы болады» деп жақсылыққа жорып, қуанатын болған. Сондай-ақ, Ай қораланса ауа райы бұзылып жайсыз болады деп болжаған. Осындай түсінікпен байланысты байырғы мәдени-тілдік ұжымда Ай оңынан туды деген тұрақты сөз орамы және «Айың оңынан тусын!» деген оң мағынадағы әрі тілек, әрі бата сөз тіркестері қалыптасты.

Ай санау . Дәстүрлі ортада таралған күн қайырудағы, уақыт санаудағы халықтық астрономияға негізделген бірлік атауы. Қазақ есепшілерінің үш түрлі төлтума күнқайыруы болған: оның екеуі - ай есебіне негізделген күнқайыру - Қамбар тоғысы мен Үркер тоғысы. Ал, үшіншісін жұлдыз есебіне негізделген күнқайыру немесе Үркер есебі деп аталады. Үркер есебіне негізделген күнқайыру күллі қазақ жұртшылығына ортақ ай есебі қалыптастырды. «Ай-айдың оты басқа» деген қазақ әр айдағы табиғат құбылыстары мен шаруашылық қарекетіне қарай туындайтын сипатына байланысты және уақыт өлшеудегі басты объект. Ай мен Күннің шығуы, батуы, Күн аясындағы уақыттың (жарықтың) ұзынды-қысқалы болуына қарай атаулар қалыптасты. Бір жылдағы ай есебі отамалы, сарша, тамыз, қыркүйек, желді (қазан), қараша, тоқсан (желтоқсан), қаңтар, ақпан, тоқпан (екі ағайынды), көкек, мамыр (құралай) деп аталды.
Мәңгілік қазақ күнтізбесі.

Қазақ ғалымы Сайлыбай Бекболатов ғылыми негізделген «Мәңгілік қазақ күнтізбесін» жасап шығарды. Егер ол ресми түрде халықаралық деңгейде қабылданар болса, әлем жұртшылығы бірден-бір дұрыс күнтізбеге ие болмақ.

Адамзат өз тарихында әртүрлі календарьларды пайдаланған. Әрине, олар табиғаттың заңдылықтарына, ең алдымен Күннің, Айдың, Жердің қоз­ғалыстарына негізделген.

Бұдан 100 жылдай бұрын, 1923 жылы Женевада Ұлттар Лигасында құрыл­ған Календарьларды реформалау жө­ніндегі халықаралық комитет құры­лып, алдына бір-ақ мақсат – әлемдік бірегей, өзгермейтін календарь жасау міндетін қойды. 1956 жылы мәселе БҰҰ-ның Экономикалық және әлеу­меттік кеңесінің ХХІ сессиясына шы­ғарылды. Осы ғасырда Халықаралық әлемдік календарь ассоциациясы құ­рылып, бұл мәселенің өткірлігі кү­шейе түсті. Ассоциация григориан­дық календарьды алмастыру қажет­тігі туғанын айтып отыр.

Бірақ қазірге дейін ұсынылған календарьлар жобаларының ешқай­сысы да Жердің Күнді айналуы басын күн мен түннің көктемгі теңел­ген сәтіндегі нөлдік нүктеден алмай келеді. Сондай-ақ, жаңа календарьлар авторлары біздің дәуірге дейінгі ІV ғасырда календарь жасау кезінде «кібісе» жылға байланысты кеткен қа­телікті қайталай береді. Ал таби­ғат­та «кібісе» жыл деген жоқ, ол кіргізілер болса, сөзсіз жаңсақтыққа ұшыратады.

«Мәңгілік қазақ календарының» артықшылығы туралы көп айтуға болады. Басты жетістігі – оның ғылыми негізділігі. Сонан соң жылдың әрбір мезгілі, түрлі оқиғалар, жүргізілетін шаралар жыл сайын бір күнге келіп отырады. Бұл бүгінгі ақпараттың ай­рықша тасқыны артқан заманда үл­кен қолайлылық туғызады. Тіпті басқа­сын былай қойғанда, бір рет шығарылған календарьды талай жыл қатарынан пайдалануға болады.