Орны: 209-кабинет

Сперматолоидтың жұмыртқа клеткасына енуі

2Ядросы бар жұмыртка

Анасының сүтімен сәби 10—12 ай бойы қоректенеді. Ананың сүті ете құнарлы, онда нәруылдар, майлар, кемірсулар және т.б. болады. Бірақ сүттін құрамында С және Б витаминдері жеткіліксіз. Сондықтан 6 айдан бастап балаға .

ІV. Үйге §50 оқу.

V. 1.Кбеюдің маңызы неде ?

2.Адамның жыныстық дамуы кезеңдері кезіндегі ерекшеліктер.

3. Онтегенез дегеніміз не?

4. гормондардың жыныстық дамуға әсері қандай?


8сынып. 16 .04.08ж

Cабақтытың тақырыбы: ОНТОГЕНЕЗДІҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

Бала организмінщ өсуі және дамуы. 3—4 апта сәбидің

жаңа туған кезеңінен соң сыртқы орта жағдайларына бейімделеді. Бірақ физиологиялык жүйелер мен мүшелер дамуынын жетілмеуі, әсіресе ми және оның қьгртысы, сәбидің организміне қажетті бейімделу деңгейін қамтамасыз ете алмайды. Сондыктан сырткы ортаның жағдайлары сәбидің организміне сай б.к. 1-1,5 жасқа дейін дене салмағы жылдам жоғарылайды, бойы өседі. О.ж.ж дамиды, аяқ-қол қимылдары үйлесімді болады, сәби отырады, еңбектейді, тұрады, жүреді және сөйлей бастайды . бөбек тамакты көп қажет етеді. оның ас қорыту жүйесі әлі жақсы жетілмегендіктен, анасының сүтімен қоректенеді.

Нересте5—6 аптадан соң 6 ай 1 жаска толған

1 жастан 6—7 жас баланын сәби кезеңі. Ол екіге бөлінеді: 1 жастан 3 жасқа дейін — балабақша кезеңі; 4 жастан 7 жаска дейін — мектепке дайындык кезеңі. Мектепке дайындық кезеңі ас қорыту жүйесінің, кимыл жасау дағдылары үйлесімділігінің, сөйлеу және жан сезімінің дамуымен сипатталады. Баланын 1 және 7 жас аралығы — оның рухани дамуындағы өте маңызды кезеңдер. Рухани даму ойындарға негізделеді. Бұл кезендерде бала әлеуметтік жағдайларға сай калып-тасады, баска балалармен, ересек адамдармен қарым-қатынас жасай-ды, мінез-кұлкы, сезімталдыгы, ой өрісі, жігері, еркі, кайраттылық касиеттері қалыптасады. Үлкен ми сынарларының кқртысы толық дамып бітпегендіктен, сәбидін (әсіресе 1—2 жаста) кевдлі көтеріңкі болуы керек. Кішкентай бала жылы сезімді, мейірімділікті, назар аударуды кажет етеді. Мұндай жағымды эмоция баланың бойына сіңсе, ер жеткенде өзін жақсы адам қалпында көрсете алады. Баланың рухани баяу жөне кеш дамуы оның анатомиялык-физ-қ құбылыстарына ғана байланысты емес. Ол отбасы мүшелері арасында жағымды эмоциялык қарым-қатынастың болмауына байла­нысты. 4—7 жас аралығында организмі, бұлшык еттері дамып, денесі шынығады, әр нәрсені білуге ынтасы артады. Бастауыш сынып жасындағы (7—12 жас) оқуш-ң организмінде құрылымдык және функциялык, жүйкелік даму жалғаса береді. Тірек-қимыл жүйесінің дамып, нығаюы нәтижесінде оның еңбекке икемделуі жылдамдай түседі. Сүт тістері тұракты тістермен алмасады. Физиологиялык жүйелерінің толық жетілуі окушы-ң таным қабілетін және белсенділігін жоғарылатады. Рухани қажеттіліктің өрісі кеңейіп, организмнін сырткы ортамен қарым-қатынасы күрделенеді.

Жоғары сынып окушыларының (13—16 жас) ішкі секреция бездері қалыптасып, дамиды.. Баланың бойының өсуі жылдамдайды және оның ақыл-ойының өрісі айқындала бастайды.

Адамның үзақ өмірі. Б\д денсаулыкқсақтау ұйымының жіктемесі бойынша: адам 44 жасына дейін жастық 45—59 — орта жас, 60—74 — мосқал тартқан, 75—89 — царттық кезең, ал 90—100 және одан жоғары — ұзаң өмір суретін адамдар.Адамның ұзак өмір сүруінің механизмін зерттейтін ғылымды геронтология деп атайды. Бұл ғылым қартаюдың биологиялык механизмінің маңызды зандылыктарын зерттейді. Гериатрия москал және қарт адамдардың ауруын зерттейтін және емдеумен айналысатын ғылым саласы.

ІІІ. Тест. 1. Баланың өсуініи және дамуының ерекшеліктері неде? 2. Адам қаидай жастық кезеңдерден өтеді және олардың сипаттамасы қандай? 3. Баста-уыш жөне жоғары сынып оқушыларыньщ жас ерекшелІктеріне байла-нысты дамуын түсіндіріцдер. 4. Бала рухани жагынан дамып, мейірімді болуы үшін не істеу керек? 5. Сәбилерге, бөбектерге қамкорлық жасау жолдарын айтьщдар. 6. Геронтология және гериатрия гылымдары нені зерттейді? 7. Үзак өмір сүру неге байланысты? 8. Қазақстанда үзақ өмір сүрген адамдарды білесіндер ме? Олар туралы әнгімелеп, айтып беріңдер

ІV. Үйге§51 оқу.

V. 1. Атальщ және аналық жыныс бездерінің ерекшеліктері мен гормоіщары ңандай?

2. Ұрықтану қалай өтеді? 3. Эмбрион мен зигота аралығындағы айырмашылық неге байланысты? 4. Жаңа босанған ана гигиенасы кандай болуы керек? ? 1. Көбеюліц маңызы неде? 2. Адамның жыныстық ламуы қанлай қүбылысқа негізделген? 3. Онтогенез дегеніміз не? Онын кандай маңызы бар? 4. Жыныетық дамудын кандай кезендері бар? 5. Жыныстық дамудың механизмін түсіндіріңдер. 6. Алғашқы жыныстық белгілер қандай хромосомалар болуымен анықталады? 7. Соңғы жыныстық белгілердің ңалыптасуында қандай ерекшеліктер байқалады? 8. Жыныетық бездер меы бұйрек үсті бездерінін әсерін түсіндіріндер. 9. Әпнфнз гипоталамуска қандай өсерін тигізелі және оның мөні неде? 10. Тимустыи маңызы қандай?

11. Жыныстық бездердің өсіп дамуының қандай кезендері бар?


8сынып. 19 .04.08ж

Cабақтытың тақырыбы: АДАМ ОРГАНИЗМНІҢ БЕШМДЕЛУШЩ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

.Адамның өмір сүруіне, белсенді іс-әрекетіне қолайлы және колайсыз жағдайлар әр түрлі әсерін тигізеді. Қолайлы жағдайларды сәйкестік деп атайды. Бұл — организмнег тыс ортанын факторы.. Ал қолайсыз жағдайларды сәйкес емес деп атайды. Бұлар организмнің негізгі фенотиптік-генотиптік қасиет-теріне сай емес және онын физиологиялык қызметтерінің оңтайлы орындалуын қамтамасыз етпейді. Физиологиялық белгілері бойынша бейімделу деп сәйкес емес сырткы орта жағдайларында сақталуын, дамуын, өмірінің ұзактылығын қамтамасыз ететін жүйелер мен біртұтас организм қызметі.

Организмнің тіршілігін сырткы ортаға бейімделу 1) физиологиялық кұбылыстар; 2) организмнің қызметінің зорлану калпы; 3) физиологиялык қалыптан тыс ауытқу (аурудың пайда болуы, патология)

Адамдар сырткы ортаның белгілі бір жағдайларына біркелкі жылдам және толық бейімделе алмайды. Себебі адамның жынысы, жасы, жүйке жүйесінің кызметі, денсаулығы, генетикалык қасиеттері, денесінің шынығуы, сезімге берілуі, айналысатын еңбек түрі, т.б. организмнің бейімделу құбылысына әсерін тигізеді.

Оқушылардың білім алуы, тәрбиеленуі, олардың келеіпекте еңбек етіп, өмір сүруі — қоғамның алдына қойған негізгі міндеті болып саналады. Осыған байланысты білім алу мен тәрбиеленуді біртүтас мәселе деп санап, оларды мақсатты түрде жүзеге асыру қажет. Қоғамның өзекті мәселелеріне — білім сапасын арттыру, енегелі тәлім-тәрбиені жакқарту, жасөспірімдердің денесін шынықтыру мәселелерін ұйымдастырып, жүзеге асыру жатады.Организмнің клеткалары мен ұлпаларының түзілуіне қажет материалдардың, физиологиялык құбылыстардың өтуіне кқжет энергия мен сезім жүйелері арқылы хабарлардың үздіксіз түсіп отыруы — адамның өмір сүруінің негізі болып саналады. Жасөспірімдер организмінің функциялық жағдайын физиологиялык, гигиеналык, психологиялык көрсеткіштер сипат­тайды. Адамның ерекшеліктеріне оның белсенділігі жатады. Адамның белсенділігін анықтау үшін, оның кайсарлық, өжеттілік, өмірлік максаты, жігерлілік, қайраттылық, сияқты басқа да сипат-арын ескеру қажет.

пайда болуын анықтап, зерттеп, адамнын табиғи жағдайын (физиологиялык) қалпына келтіру үшін — емдеу шараларын қолданады.

ІІІ.Берілген кестемен танысып, бос торкөзді толтырыңдар.

Еейімделу түрлері	Организм не үшін күреседі?	Физио-қ реакция лардын белгілері	Организмнін өтем (компенсация лық) реакциясы
Таулы климат жағдайында	оттек үшін	ентігу	гемоглобиннің оттекті кажетсінуі артады, кор жинактайтын мү-шелерінен кан кетеді
Экстремальды ыстык климат жардайында	қызып кетумен жөне суды жо-ғалтумен	қанның артерия-лык, диастола-лык кысымы артады	реабсорбция және клеткаларда, үлпа-ларда судыц жинал-уы күшейеді
Экстремальды ыстык емес кли­мат жағдайында	қызып кетумен және суды жо-ғалтумен	канның артерия-лык, диастола-лык кысымы төмендейді	тер белу аркылы орга-низмнің температура-ны сактауы
Суың климат жағ-дайында	тоңып калумен	жүрек қағысы жиілейді	қанайналым күшейе-ді, зат алмасу артады
Дене енбегін ат-кару кезінде	?	1	?
Гиподинамия ке-зінде	?	?	?
Акыл-ой еңбегі-мен белсенді ай-налысқанда	?	?	?

ІV. Үйге §52.

V. 1. Баланың өсуінін және дамуының ерекшеліктері неде? 2. Адам қандан жастык кезендерден өтеді және олардын сипаттамасы кандай? 3. Баста-уыш және жоғары сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне байла-нысты дамуын түсіндіріндер. 4. Бала рухани жағынан дамып, мейірімді болуы ұшін не істеу керек? 5. Сәбилерге, бөбектерге камкорлық жасау жолдарын айтыңдар. 6. Геронтология жене гериатрия гылымлары нені зерттейді? 7. Үзак өмір сүру неге байланысты? 8. Казакстанда ұаақ өмір сүрген адамдарды білесіндер ме? Олар туралы әнгімелеп, айтып беріңдер.

1. Сәйкеегік және сәйкее емее жағдайлар деген не? 2. Бейімделу қандай күбылыс, кандай құрамбөліктерден тұрады? 3. Адамньщ биологиялык түр ретіндегі және физиологиялык белгілері бойынша бейімделуін аныктаудын қандай әдістері бар? 4. Қалыпты жағдай, бейімделу дәрежелерінің сипаттары кандай? 5. Не себепті барлык адамдар сырткы орта жағдайына біркелкі бейімделе алмайды? 6. Мектеп окушылары бейімделуінің қандай түрлері бар? 7. Органнзмнің тіршілік етуіне кандай жағдайлар қажет? 8. Жаеөсиірімдер организмінің функциялың жағдайын сипаттайтын кан.іаіі көрсеткіштерді білесіндер? 9. Адамның белсенділігін кандай касиеттер арқылы аньщтауга болады? 10. Сырткы орта әсеріне бейімделудегі психологиялық-физиологиялық жауаптар қалай сипат-талады? 11. Климаттың әр түріие (тау, ыстық, суық, т.б.) бейімделу ерекшеліктерін естеріңе түсіріңдер. Физиологиялык құбылыстардың манызына талдау жасап, ңорытындылаңдар.

Тапсырма

8сынып. 6 .05.08ж
Cабақтытың тақырыбы: Салауатты өмір және оның ғылыми негіздері.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды салауатты өмірдің ғылыми негіздерімен таныстыру.

Дамытушылық: ойлау және адамгершілік қабілетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Салауатты өмір ұстанымына баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

Сабақтың әдісі: реферат жазып,оны қорғау..

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ. 1. Салауатты өмір дегеніміз не ?

2. Салауатты өмірдің қандай бағыттары бар.

А) Адамның күнделікті тіршілік әрекеті.

Б) Тарихи кезеңдері,

3. Салауатты өмірдіңдің негізгі өлшемдері және көрсеткіштері.

Салауатты өмір — коғамның белгілі бір тарихи түріне сәйкес келетін адамдардың өмір сүру жағдайларының жиынтығы.. Оның күрамына адамның отбасы, мәдениеті, тіршілік әрекеттері және т.б. кіреді. Негізгі мәніне адамдардың қарым-қатынастары мен өзара әсер етуі жатады. Адамнын сипаты мынадай: адам белгілі коғамға жөне белгілі әлеуметтік тогща жатады. Қоғамның мүшесі ретінде өмір сүру қасиеттерімен ерекшеленеді. Адамның бұл сипатта-масының психологиялык сипаттамасынан (адамның мінез-күлкынын, мәнерінің — үнатуы, жоғары багалауы, назары,

Көңілі, қызығшылығы, талабы және т.б.) ерекше айырмашылығы бар.. Салауатты өмір деген түсінік адамның тіршілік етуі мен емір сүруінің барлык негізгі салаларын — енбек етуін, тұрмысын, қоғамдық-саяси іс-әрекетін және бос уакытын қамтиды.

Салауатты өмір түрлері. Салауатты өмірді екі бағытта карауга болады. 1. Адамның кундемкті тіршілік әрекеті. Мұның нәтижесінде адам өзіне қажетті жағдайларды ұйымдастырады. Онын іс-әрекеті өзін сақтауға, қорғауға және өмірін ұзартуға, ал мінез-құлқы адамдар арасында қарым-қатынас жасауға, оны қалыптастыруға бағытталады.

ІІІ. рефераттар тыңдау,талдау.

ІV. Үйге §56 оқу.

V. "Физиологиялык сағат" деген не?

2. Биологиялык ырғақтың маңызы кандай?

3. Хронобиология деген не?

4. Биологиялык ырғактын каидай тоитары бар? Оларлың маньмы неде? 5. Биологиялық ырғакты білудін кандай манызы бар?

6. Хронофармакологияның және хрономединиианын. хроногигиенаның мағынасы қандай?

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды салауатты өмірдің ғылыми негіздері туралы түсініктерін әрі жалғастыру..

2.Дамытушылық: ойлау және адамгершілік қабілетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Салауатты өмір ұстанымына баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.электронды оқулық.

Сабақтың әдісі: реферат жазып,оны қорғау..

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

Салауатты өмір адамның жеке түлға болып қалыптасуына және оның шығармашылық ой желісін жүзеге асыруына себеп болатын коғамдаіы жағдайларды білуге мүмкіндік жасайды.

Салауатты өмір адамды белгілІ бір коғамның және әлеуметтік топтын мүшесі ретінде сипаттайды. Бұл — сол коғамның адамды өзінің мүшесі ретінде және сонда емір сүруінің айғағы етіп, оған берілген касиет пен белгі. Осы түжырымды ой салауатты өмір деген түсініктің ғылыми мөні жөне ғылыми күндылығы болып саналады.

ІV. Үйге §56 оқу. V.

V. ?1. Салауатты өмірдің мәні неде?

2. Жеке адамның салауатты өмірі неге байланысты және ол қалай сипатталады?

3. Әр адамнын қасиеттерінің сапасы адамдар тобына жене қоғамға қалай әсер етеді?

4. Қоғамдағы адамдар тобыныд салауатты өмірі дегенді калай түсінесіңдер?

5. Қандай факторлар коғамдағы салауатты өмір салтын қалыптастырады?

6. Салауатты омірдің адамның мінез-құлқына әсер етуіне мысалдар келтіріндер.

7. Салауатты өмірдін негізгі көрсеткіштеріне не жатады?

8. Мәдени ортаның мәні неде?

9. Табиғм факторлар және "екінші табиғат" деген не?

10. Салауатты өмірдің ғылыми мәні және құндылығы неде?

8сынып. 13 .05.08ж биол.

Cабақтытың тақырыбы: Адам іс-әрекетінің қоршаған ортаға әсері.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды адамның қоршаған ортаға әсер ету факторларымен танысмтыру..

2.Дамытушылық: ойлау және адамгершілік қабілетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Салауатты өмір ұстанымына баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы : Қоғамтану,Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.

Сабақтың әдісі: реферат жазып,оны қорғау.,әңгімелеу.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ. Материалдык мәдениет пен рухани мәдениеттің дамуы.

Материалдық қажеттілікке — техника, өндірістік құрал-жабдыктар, жер қойнауының қазба байлығы, табиғат байлығы, тұрмыстык жағдай, т.б. жатады. Рухани мәдениетке ғылым, көркемөнер, сәулет және қолөнер, әдебиет, философия, имандылық, адамгершілік, саясат, адамның жеке тұлға ретіндегі қасиеттері, іс-әрекеттік қарым-қатынасы, максаты, қолданылатын әдістері, т.б. жатады. Сонымен мәдениет қоғам дамуының белгілі деңгейінің сипаты, адамның шығармашылық күіні мен қабілетінің көрінісі. Ол мате­риалдық және рухани байлықты жасаудың көрінісі. Сондыктан мәдениет деген ұғым қоғамның рухани өмірін көрсету үшін пайдаланылады.

Материалдык мәдениет пен рухани мәдениет ғасырлар бойы дамып, жоғары денгейге көтерілуде. Оған жыл сайын техниканың жаңа түрлерінін шығуы дәлел. Соның ініінде өндірісті автоматтандыру, өмірдін әр саласында компьютерлерді пайдалану, ғарыштың кемелер, құралдар, түрлі аспаптар жасау қарқынды дамуда. Жер қойнауының байлығы (мұнай, газ, көмір,.кен) қоғамның дамуы үшін өндірілуде. Адамның санасының дамуы — өзін қорша-ған ортаны танып білу кабілетін арттыра түсті. Адам өзінін танымдылық қасиетінің ерекніелігі аркылы табиғатты зерттеп, оның сан алуан күрылымын, үздіксіз өтіп жататын күбылыстарын анъщ-тады. Олардың организмге тигізетін әсерін біліп, соған лайықты бейімделе алатын болды және табигат корын өзінің тіршілігі үшін жан-жакты пайдаланып келеді.

Адамнын саналы іс-әрекеті нәтижесінде ғылымда ноосфера (грекше пооs — ақыл, парасат және sphfirа — шар) деген үлкен ұғым пайда болды. Ноосфера екі әдіспен тіршілік етеді. Бірінші, барлык биосфераның органикалык өзгеруі. Екінші, биосфераның бүтіндей сақталуымен қатар одан техносфераның бөлінуі және оқшаулануы..Ноосфера — адамның саналы іс-әрекетінің биосферада дамуын аныктаушы негізгі фактор.

Ноосфера — биосфера мен қоғамнын өзара қарым-қатынасының байланысынан болатын сапалы түрдегі жаңаша ұйымдасу түрі.. Саналы іс-әрекеттер жер бетінде жаңа геологиялық құбылыс болып, табиғатка өзгерістер әкеледі.

Адам іс-әрекетінін салдарынан биосфера" және ондағы жекелеген экожүйелер дағдарыска ұшырады. Биосфера — жердің тіршілік таралған белсенді беті.. Тіршілік етіп, өмір сүру үшін кажетті жағдайларға органикалық және бейорганикалык құрылымдар жатады. Бейорганикалык құрылымдарға: литосфера, гидросфера, атмосфера, Жер бетіндегі ғарыштық сәулелену, топырақ, ал органикалық құрылымға: тірі заттар жатады. Литосфера — жердің қыртысты катты кабығы 1—2 км тереңдікте, гидросфера — ғаламшардағы су айдындары 8—10 км терендікте, атмосфера — ауа қабаты 10—15 км биіктікте шектеледі. Бұл шектелу аралығьшда тірі организмдердін алуан түрлері тіршілік етіп, өзара тьпыз байланыста болады.

Табиги күбылыс нәтижесінде және адамның қарекетінін салдары­нан жыл сайын 85 млрд т көмірқышкыл газы ауаға бөлінеді екен (оның ішінде 15 млрд тоннасы адамньщ іс-әрекетінен). Мы-салы, Америкадан Еуропаға реактивтік лайнер 8 сағат бойы ұшканда, 50—75 т оттекті пайдаланады екен. Шамамен мүндай

шығарылатын кокыс, әр түрлі калбырлар, шыны сауыттар және т.б, үйдін бүрыіптарында, көшеде үйіліп жатады. Кейінгі кездерде дүние жүзінде бір жылда шамамен 50 млрд консерві қалдыры, 30 млрд шыны бөтелке, 60 млрд эр түрлі металл және пластмасса сауыттары тасталатыны аныкталды. АКДІ-та бір жылда, шамамен, 3,5 млрд т осындай калдыктар жиналады екен..

Биосфера — өздігнен дамитын, күн энергиясын сініре отырып, зат алмасуды іске асыратын, бұзылған құбылыстар мен құрылымдарды қалпына келтіре алатын күрделі жүйе.

Гигиеналык, шаралар. Адамды қоршаған ортаның ластануына мынадайқкосымша факторлар эсер етеді: 1) пайдаланылған әр түрлі химиялық заттар және оларды ораған газеттер, қағаздар, сауыттар, жұмсалған энергия, азық-түлікті өндіру, оларды тасымалдау, тамақ қалдықтары, ыдыс жууға жұмсалған су, т.б.;

2) газет, кітап, журнал, т.б. шығаруға пайдаланылатын қағаз және оларды макулатура ретінде қалдыққа айналдыру;

3) киім, тесек-орынды жууға жұмсалатын энергия, отын;

4) жұмыска және оқу орнына апаратын көлікке жұмсалатын энергия, отын;

5) қызмет орындауға қажет заттар (машина, үй, жиһаз, т.б.). Адамның бір күнгі тіршілік етіп, енбекпен шүғылдануьша бұлардың барлығы қажет. Енді осыны 365 күнге кебейтсе, онда әрбір адам өзіннің коршаған ортаны ластауынын бір жылғы мөлшерін білер еді.

. Биологиялық "зат алмасу" дегеніміз — адамның табиғаттан көп мөлшерде орган-қ және б\оргқ заттарды табиғи немесе өнделтен түрінде алып тамаққа, киімге, пайдалануы.

ІV. Үйге §57оқу

V. ?1. Салауатты өмірдің мәні неде?

2. Жеке адамның салауатты өмірі неге байланысты және ол қалай сипатталады?

3. Әр адамнын қасиеттерінің сапасы адамдар тобына жене қоғамға қалай әсер етеді?

4. Қоғамдағы адамдар тобыныд салауатты өмірі дегенді калай түсінесіңдер?

5. Қандай факторлар коғамдағы салауатты өмір салтын қалыптастырады?

6. Салауатты омірдің адамның мінез-құлқына әсер етуіне мысалдар келтіріндер.

7. Салауатты өмірдін негізгі көрсеткіштеріне не жатады?

8. Мәдени ортаның мәні неде?

9. Табиғм факторлар және "екінші табиғат" деген не?

10. Салауатты өмірдің ғылыми мәні және құндылығы неде?

8сынып. 17 .05.08ж биол.

Cабақтытың тақырыбы: . ДЕНСАУЛЫҚ ЖӘНЕ АУРУ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды факторларымен танысмтыру..

2.Дамытушылық: ойлау және адамгершілік қабілетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Салауатты өмір ұстанымына баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы : Қоғамтану,Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.

Сабақтың әдісі: реферат жазып,оны қорғау.,әңгімелеу.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІӨздігінен реттелу — бүл биологиялық жүйенің қасиеті. Ол физиологиялык көрсеткііптердің автоматты түрде белгілі тұрақтылықта болуын сақтайды. молекулалык денгейде өздігінен реттелу жағдайында зат алмасу құбылысы өтеді. Оның әсерінен соңғы зат пайда болады. Бүл заттың концентрациясы автоматты түрде бір деңгейде түракты-лығын сактайды, содан ферменттің белсенділігіне әсерін тигізеді. Егер заттың концентрациясы қажетті мөлшерден төмендесе немесе жоғарылап кетсе, онда ферменттің активтілігі өзгереді, зат алмасу бұзылады, физикалык, биохимиялық, физиологиялық күбылыстар дүрыс жүрмейді, оттек жеткілікті пайдаланылмайды, әнергиянын түзілуі өзгереді. Осыдан ауру сезімі туады.

Өздігінен реттелу нәтижесінде клеткада биологиялық макромолекулалардан клетканын органоидтері өздігінен күрылады.

Мүшелер деңгейінде жүйкелік және гуморальдык механизм-дердін өздігінен кызметі нөтижесінде организмнін температурасы, канттың мелшері және т.б. түрактылыкта болады.

Гомеостаз. Ішкі ортаның күрамдык, келемдік және сандық тұрақтылығы гомеостаз (грекше homoios — бірдей, үқсас және stasis — кимылсыздык, күй) деп аталады. Гомеостаз — организмнің күрамындағы заттардың және олардың касиеттерінщ динамикалык түрактылығын сақтап, олардың өзгеруіне және бүзылуына карсы түра алатын биологиялык жүйенің қабілеті. Гомеостаз күбылы-сының негізі болатын механизмдердің бүзылуы "гомеостаздың ауруы" ретінде сипатталады.

Компенсация (латынша compensated — теңестіру, орньш толтьфу) — тіршілік әрекетінің бұзылуына организмнің көрсететін реакциясы. Осыньщ нәтижесінде организмнің бүзылмаған бөліш бұзылған кұрылымының қызметін атқара алады. Мысалы, жүрек акауы (пороки сердца) бар жүректің компенсациялык шамадан тыс жүмысы гипертония ауруы кезінде ұлпаларға канның жеткілікті келуін қамтиды..

Организмніц резервтік мүмкіндігін пайдалану өте тиімді жағдаи. Мысалы, гликогеннің, май ұлпасының қор болып жиналуы организмде энергияның түзілуіне резерв бола алады. Организмдегі қанның барлығы кдн тамырлары бойымен айналысқа туспейді. Оның шамамен 20^%-ы көкбауырда қор болып сақталып тұрады.

Денсаулықтың түрлері. Бүларға: қоғамдык денсаулык, эколо-гиялык денсаулык, рухани (ойдың) денсаулық, эмоциялык денсаулык жатады.

.Денсаулыққа әсер ететін заттар. Адам организміне улы заттар ұзақ уақыт әсер еткенде — ісік аурулары пайда болады. Улы заттар генетикалык деңгейде тұқым қуалау құбылыстарына, ұрыктьщ көбеюіне, ұрықтың қалылты дамуына зиянды әсерін тигізеді. Семей өңіріндегі ядролык сынақтардың салдарынан түзілген химиялық заттар әсерінен көптеген аурулар пайда болтаны белгілі. Биохимияльщ әдістер (қан, зәр, т.б. құрамын зерттеу) арқылы

ауруды аныктап, білуге болады. Сонымен катар молекулалык-генетикалық әдістер арқылы организмнін клеткаларын анықтап, зерттейді. Х-хромосомада (Х-хромосомаларынын бір-біріне жабысып қалуы) болатын гендерге тән қасиет әкесінен ұл баласына берілмейді. Әкесінде болатын Х-хромосоманың бір-біріне жабысып қалу белгісіне мысал ретінде гемофилия ауруын келтіруге болады

Денсаулықтьщ бүзылуына себепші факторлар.

ІV §59.

V. ?1. Материалдың мәдениет деген не? 2. Рухани мәдениет деген не ж\е оған не жатады? 3. Не себепті материалдық мәдениетті рухани мәдениеттен ажыратуға болмайды?

4. Ноосфера деген не? 5. Биосфера деп нсііі айтады және оның манызы иеде?

6. Литосферанын, гидросферанын және атмосфераның табиғи потенциалдарының өзгеруі неге байланысты?

7. Арал теңізінің, Балқаш көлінін және т.о. су айдындарынын суының тартылуы қандай зардап шеккізуде? 8. Адамнын белеенді қарекетінің салдарынан литосферада қандай өзгерістер болып жатыр? 9. Адамнын тіршілігі үшін онын организміне қандан заттар, қанша мөлшерде түсуі керек?

10. Табиғатқа тигізген пайдалы жәяе зиянды әсерлерінді корытындыландар.