Өсімдік шаруашылығы практикумы қайта өңделіп, толықтырылып екінші шығарылуы


-кесте Ауылшаруашылық дақылдарының әртүрлі өсіп-даму кезеңдерінде бозқырауға төзімділігі (температура °С өсімдіктер үстіндегі деңгейде)



бет6/76
Дата01.04.2017
өлшемі13,01 Mb.
#13048
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   76

22-кесте Ауылшаруашылық дақылдарының әртүрлі өсіп-даму кезеңдерінде бозқырауға төзімділігі (температура °С өсімдіктер үстіндегі деңгейде)

Дақылдар

Алғаш зақымдалғаны және бірен-саран опат болған өсімдіктер кезеңі

Көбінесс опат болған өсімдікгер кезең




егін көгі

гүлдену

пісу(сүттсне)

егін көгі

гүлдену

Пісу сүтте-

Өте төзімділер

Жаздық бидай

-9-10

-1-2

-2-4

-10-12

-2

-4

Арпа, сұлы

-8-9

-1-2

-2-4

-10-12

-2

-4

Асбұршақ,ноғатық

-7-8

-2-3

-2-3

-8-10

-3

-4

Жоңышқа

-5-9







-8-10







Эспарцеттеу жоңышқа

-10-12







-12-14







Еркекшөп қылтықсыз арпабас, бидайық

-18-20







-20







Төзімділер

Жаздық сиыржоңышқа

-6-7

-3

-2-4

-8

-3-4

-4

Ноқат

-6-7

-2-3

-2-3

-8

-3

-3-4

Күнбагас

-5-6

-3

-2-3

-7-8

-3

-3

Мақсары

,6-7

-2-3



-8

-3

-4

Ақ қыша

-6-7

-2-3

-3

-8

-3

-4

Қант қызылшасы

-6-7

-2-3

-

-8

-3










Орташа төзімділер




Май бұршақ

-3-4

-2

-2-3

-4

-2

-3







Шамалы төзімділер










Жүгері, тары, судан шебі, шай жүгері, итқонақ, қонақтары

-2-3

-1-2

-2-3

-3

-2

-3







Төзімсіздер










Қарақұмық

-1-2




-1,5

-2

-1

-2

Мақта

-0,5-1

-0,5-1

-1

-1 '

-1

-1-2

Күріш

-0,5-1 1

1 0,5

-

-1

-0,5

-

*Ескерту. Жер бетінен (топырақтың) 2 м биік деңгейде орнатылған метеорологиялық бұдан да тиісті минимальды температура 3-4° жоғары болуы мүмкін.

























Орташа теулік температурасының 0 ,+5,+10,+15 С ауысуын дақылдардың себу мерзімін анықтауға да есептеу керек. Егер суыққа төзімді дақылдардың - көпжылдық шептердің (жоңышқа, түйе жоңышқа, эспарцет, еркекшөп, қылтықсыз арпабас жөне т.б.); дөнді дақылдардың: (бидай, сұлы, арпа), дәнді бүршақ дақылдарының-(асбүршақ, ноқат, ноғатық) тұқымдары 2-3°С өне бастайды, +5-6°С егін кегін алуға болады, ал жылу сүйгіш дақыддарда (жүгері, шай жүгері, тары, судан шөбі, итқонақ, қонақтары, май бүршақ, қара құмық) түқымның алғашқы өсіп-өну температурасы 8-10 , күріш пен мақтада-10-15°С (23-кесте). Тұқымның сіңіру терендігінде топырақтың орташа тәуліктік ең аз температурасы 10-12° болу керек. Күріш пен мақтаға тиісінше 14-15 және 16-18 С қажет.Топырақтың тиімді құнарлығын бағалау жөне дақылдың нақты мүмкін өнімін (НМӨ) осы көрсеткіш бойынша бетте мазмүвдалған

өдістемеге сүйене отырып есептеуге болады. 23-кесте Жылу сүйгіш дакылдардың себу мерзіміндегі топырақтың оңтайлы орташа тәуліктік температурасы,

Дақылдар

Тұқымның өсіп-өнуінің бастапқы температурасы

Тұқымның сіңіру тереңдігіне себуге болатындағы -топырақтың орташа тәуліктік температурасы

Жүгері, тары, судан шөбі, итқонақ, қонақтары

+8,+10

+10,+12

Күріш

+ 10,+13

+ 14,+15

Қарақұмық

+5,+8

+10,4-12

Май бұршақ

+8,+10

+ 10,+12

Мақта

+Ю.+15

+16,+18

Бақылау сұрақтары

  1. Ауылшаруашылық дақыдцарының, сортгардың "Биоклиматтық көрсеткіші" жөне биоклиматтық потенциалы туралы түсінік.

  2. Республикамыздың әртүрлі аймақтарындағы 0, +5, + 10, +15°-тан ауысуы, орташа тәулік температурасы орташа күндері және корсетілген деңгейінің жоғары температура жиынтығы.

  3. Әр түрлі пісу тобына жататын негізгі ауылшаруашылық дақылдарының жылута қажетсінуі және Республикамыздың әртүрлі топырақ-климат аймақтарында өсіп-даму кезеңівдегі жылу мен қамтамасыз етілуі ?

  4. Көктемгі кеш жөне күзгі ерте бозқырау түсетін мүмкіншілігінің орташа күндері жөне Республикамыздың эртүрлі облыстарындағы аязсыз кезеңнің үзақтығы ?

  5. Негізгі ауылшаруашылық дақылдарының әртүрлі өсіп- даму кезеңіндегі бозқырауға төзімділігі қавдай ?

  6. Қазақстанның ауылшаруашылық облыстарының негізгі параметрлері бойынша биоклиматтық потенциалдың жалпы бағасы жэне оларда әр түрлі топты ауылшаруашылық дақылдар мен сорттарды өсіру мүмкіншілігі ?

  7. ГТК нені сипаттайды (Селянинов Г.Т. бойынша) ГТК- ны есептеу өдістемесі жөне ҚР әр түрлі топырақ-климат аймақтарында олардың көрсеткіштері.

НАҚТЫ МҮМКІН ӨНІМ (НМӨ) МӨЛШЕРі ЫЛҒАЛМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІНЕ ҚАРАЙ АНЫҚТАУ

ТАПСЫРМА


  1. Әр түрлі дақылдар егістігінің ылғалмен қамтамасыз етілуі бойынша нақты мүмкін өнімнің (НМӨ) немесе өнімін (Ө) есептеу эдістемесі.

  2. Қазақстанның негізгі аудандарында екпе дақылдардың әр түрлі деңгейде бағдарламаланған өніміне суару мөлшерін есептеу әдістемесін меңгеру.

  3. 3. Екпе дақылдардың су пайдалану коэффициенттерін анықтау едістемесін меңгеру.

НМӨ-ді ылғалмен қамтамасыз етілуіне қарай есептеу Алпатьев бойынша баланс құруға негізделген, оның кіріс бөлігі жиынды су пайдалану, ал екінші шығыс бөлігі-бір өлшем егістікте қалыптасатын өнімге жүмсалатын су келтіріледі:

Жс=НМӨ * Кс,

Мұнда, Жс — жиынды су пайдалану, м3/га;

Кс — су пайдалану коэффициенті, м3/ц өнім (астық, құрғақ зат).

Жиынды су пайдалану (Жс) 1 га егістікте өсіп-жетілу кезеңіңдегі өсімдік транспирациясы мен топырақ бетінің булануын ескере отырып дақылдың өнім қалыптастыруына шығындалған мм, немесе м3-пен алынған судың мөлшерін сипаттайды.

Жиынды су пайцдаланудың кіріс бөлігі екі негізгі төсілмен есептелуі мүмкін.

Бірінші тәсіл себу алдында 1 м топырақ қабатындағы нақты пайдалы ылғал алынады, оған өсіп-жетілу кезеңінде күтілген ылғал мөлшері қосылады (метеостанцияның осы пунктісіндегі көпжылдык, орташа деректері бойынша) жөне жобалы қалдық ылғал шегеріледі. Бүл көрсеткіштің мәні суарылмайтын егіншілікте жене дақыл мен жыл жағдайларына байланысты 0-ден 10-20 мм-ге дейін өзгереді, суармалы жерлерде 40-80 мм.

Сонымен жоғарыда қарастырылған барлық көрсеткіштерді төмендегідей анықтамамен өрнектеуге болады:

Мұнда, Ыт - себу алдындағы 1 м топырақ қабатындағы пайдалы ылғал мөлшері (мм, немесе мүга); Ыж.ш. - өсіріліп отырған дақылдың өсіп-жетілу кезеңінде түскен (жауын-шашын) ылғал (мм немесе м3/кг); ЬІҚ - қалдық ылғал-пайдаланылмаған пайдалы ылғал мөлшері және егін піскеннен кейін немесе егін жиналғаннан кейінгі қалдық (мм, немесе м3/га). Осылайша жиынды су пайдаланудың кіріс пен шығыс бөлігі бір-бірімен тең болғандықтан толық баланс мынадай түрде болады:

НМӨ * Кс= Ыт+Ыж ш -ЬІҚ>

Суармалы жағдайда қосымша суармалы ылғал (Ыс) көрсеткіші қосылады. Бүл жағдайда баланс анықтамасы мына түрде болады:

НМӨ * Кс= Ыт+Ыж.ш +Ыс-Ық,



Бір ескеретін жағдай, суарылатын жерлерде егін жинау қарсаңындағы (өсіп-жетілудің соңы), немесе қысқа кезендегі (көпжыддық шөптер) қаддық пайдалы ылғал 1 м топырақ қабатында 40-50 мм деңгейінде болуға тиіс.

Екінші тәсіл келтірілген пункте түсетін көпжылдық орташа ылғал мөлшерін есепке алуға негізделген жөне одан егін жоқ кезеңде, немесе көпжылдық және күздік дақыддар өсіп-жетілуін тоқтатқан кезеңде топырақтан булануға кеткен су шығынын шегереді (күз, қыс, ерте көктем), яғни Ы,сО-Ыбу=Ық, ал баланс бұл жағдайда мына түрде болады:

Мұнда, Ыко - қарастырылып отырған пункте бір жылда түсетін көпжылдық орташа ылғал (мм);

ЫбУ — дақыл себілмегенде, немесе өсіп-жетілу кезеңі тоқтап түрғандағы 1 жылда булануға кеткен шығын (мм).

Есеп шығарғанда барлық көрсеткіштерді бір өлшем бірлігіне айнаддыру қажет (ыңғайлы м3/га).

Бүл тэсілдің дөддігі біріншіге қарағанда төменірек, алайда нақты жағдайларда дақыддың ылғалмен қамтамасыз етілуінің орташа мөні жөнінде түсінік алуга болады. Шамамен жылдық ылғалдың 30-35% булану шығынына (ЫбУ) жатқызады. Мм пайдалы ылғалды м3/га-ға айналдыру үшін 10 коэффициентін пайдаланады.

Біржылдық дақыддардың ылғалмен қамтамасыз етілуіне қарай НМӨ-ді есептегенде бірінші тәсідді қолданған жөн (себу алдындағы 1 м топырақ қабатыңдағы пайдалы ылғал мөлшерін жене өсіріліп отырған дақыддың есіп-жетілу кезеңіндегі жауын-шашын ылғал), көпжыддық шөптерге екінші төсіл (көпжылдық орташа ылғал арқылы) тищді.



Қазақстанның бірқатар аудандарывда түсетін көпжылдық орташа ылғал мөлшері 16-кестеде келтірілген, ал шаруашылықта дәлірек есептеулер жүргізу үшін орташа көпжыддық ылғал мөлшерін жақын орналасқан метеостанциядан алған жөн.

Шаруашылықтың өрбір табанабындағы пайдалы ылғал мөлшерін себу аддында анықтайды, немесе жақын орналасқан метеостанция деректерін пайдаланады. Нақты жағдайда (дақыл, сорт, танап) қалыптасқан ылғалмен қамтамасыз етілуін себу аддындағы пайдалы ылғал мөлшерін немесе өсіп-жетілу кезеңінің басталуын (көпжыддық жөне күздік дақылдар), дакылдардың өсіп-жетілу кезеңінде түскен ылғадды және қалдық ылғалды негізге ала отырып жиынды су пайдалану (Жс) мен НМӨ есептеледі. Есептеу анықтамасы жоғарыда келтірілген баланстан шығарылады:

мұнда, НМӨ - астықтың, құрғақ биомассаның нақты мүмкін немесе нақты өнімі, кт, ц, т;

Кс — су пайдалану коэффициенті, мм/ц, м3/ц, м3астық биомасса.



Егістіктің нақты су пайдалану коэффициенті нақты танапта шындығывдағы жиынды су пайдалану мен дақыл өніміне негізделе отырып мына анықтама бойынша есептеледі:

Сонымен су пайдалану коэффициенті өсіп-жетілу кезеңівде егістіктің транспирация мен топырақ бетінен булануын қоса есептегендегі бір өлшем өнімнің (ц, астық, құрғақ биомасса, немесе түйнектер, тамыржемістер т.б.) нақты шығындалған ылғал мөлшерін (мм, м3) сипаттайды. Есеп шығарғанда дақыддардың жасыл балауса өнімін құрғақ затқа айналдыру керек, оның құрамын орташа жасыл балауса өнімінің 20% деп қабылданады.Іс-саналық есептеулер үшін 24-кестеде келтірілген анықтамалық жадығаттарды пайдалануға болады, олардың көпшілігі Қазақстан жағдайында жүргізілген далалық тәжірибелерден алынған. Келтірілген жадығаттарда көрсеткіштер кең көлемде өзгереді, сондықтан есеп шығарғанда мыналарды ескерген жөн:

1. Агротехника дәрежесі неғұрлым жоғары болса жөне сыртқы орта факторларымен жақсы қамтамасыз етілгенде, оның ішінде қоректік заттармен, солғүрлым ылғал үнемді жұмсалады, ал су пайдалану коэффициентінің мөні төмен болады.

24-кесте Екпе дақылдардың су пайдалану коэффициенттерінің орташа мәндері (Можаев Н.И., 1985, 1993)


Дақылдар

Өнім

Су пайдалану коэффициенті, мц








Суарылмаған және ылғалмен орташа

қамтамасыз етілгенде



Суармалы жерлерде және

ылғалмен жақсы

қамтамасыз етілгенде






Жаздық бидай

Астық

120-200

70-120




Күздік бидай




180-230

-




Күздік қара бидай

-//-

110-170

-




Сүлы

-II-

130-180

-




Арпа

-II-

110-150

-




Тары

-II-

150-270

-




Қарақұмық

-II-

170-300

-




Асбұршақ

-II-

150-250

-




Ноқат, ноғатық

-II-

140-250

-




Қызылша

• тамыр жемістер

12-25

7-14




Картоп

түйнектер

10-30

8-15




Жүгері, шай жүгері (сүрлемге)

құрғақ зат

60-120

35-80




Күнбағыс сүрлемге

-//-

85-150

40-70




Жоңышқа, түйе жоңышқа мал азығына, 2-4 жыл

-//-

80-120

35-85




Эспарцет, 2-4 жыл

-II-

60-110

40-70




Еркекшөп, 2-4 жыл

-II-

80-110







Қылтықсыз арпабас, 2-4 жыл

-II-

60-100

30-70




Судан шөбі мал азығына

-II-

45-65

35-50




Итқонақ, қонақтары мал азығына

-II-

50-75

40-55




Арпа, сұлы мал азығына

-II-

65-100

40-60






























2. Ылғалдану жағдайлары жақсы аудандарда немесе суармалы жерлерде жұмыс істегенде су пайдалану коэффициентінің шамасы төмен болады, ал ылғалмен қамтамасыз етілуі төмен болғанда және қуаңшылықты жылдары бұл көрсеткіш ең жоғарғы шегіне жетеді.

Солтүстік Қазақстанда 1 м топырақ қабатындағы көктемгі өнімді ылғал қоры ауылшаруашылық дақыддарының өнімін алудың негізі болып табылады.

Топырақтағы тұрақты солу ылғалдылығынан жоғары ылғалды өнімді (пайдалы) ылғал деп есептейді. Карбышев А.Д. (1964) деректері бойынша ең төменгі ылғал сиымдылықтың топырақтың 1 м қабатындағы өнімді ылғал мөлшері 25-кестеде келтірілген. Іс-санада оны су қабатының қалыңцығымен (мм) немесе әр гектарға куб метрмен, тоннамен өрнектеледі. Милиметрді куб метрға ауыстыру коэффициенті (эр гектарға тоннамен) 10-ға тең.

Көптеген екпе дақылдар үшін өнімді ылғал қорының қолайлы мелшері ең төменгі ылғал сиымдылығының 80-90% шамасында, сондықтан оны өр бір нақты топырақ үшін білу қажет, өйткені ол механикалық қүрамы мен қара шіріктілігіне байланысты өзгереді.



25-кесте Ең төменгі сиымдылықтың топырақтың 1 м қабатындағы өнімді ылғал мөлшері, мм (А.Д. Карбышев, 1964)

Топырақ типі және механикалық құрамы

Топырақ қабаты бойынша (см) өнімді ылғал мөлшері, см



0-20

0-50

0-100

Қара топырақтар




Сазды

40

98

177

Ауыр балшықты

47

110

202

Орташа балшықты

46

107

198

Жеңіл балшықты

43

91

171

Қара-қоңыр топырақтар

Ауыр балшықты

38

95

185

Орташа балшықты

35

102

188

Жеңіл балшықты

37

89

172

Құмдақ

26

60

117
















Солтүстік Қазақстан жағдайывда дала жұмыстарының басталуы қарсанында (сөуірдің III онкүндігі 1 м топырақ қабатындағы өнімді ылғал қоры, өдетте, ең төменгі ылғал сиымдылық мөлшерінен аз болады. Себу жұмыстарының басталуы алдывда ол тағы 10-15 мм және одан жоғары мөлшерге азаады.

26-кесте 150-0250мамыр кезенінде 1 м топырақ қабатындағы мүмкін өнімді ылғал қоры, мм













Аймақ

Орташа

Жекеленген жылдардағы мүмкіндігі, %



көпжылдық

қоры


10

15

45

20

10

Орманды дала

120-135

70-80

65-110

130-145

150-170

160-180

Қуаңшылықты дала

110-150

65-90

85-125

120-160

135-185

145-200

Құрғақ дала

110

65-85

85

120

135

145
























Топырақтың 1 м қабатындағы өнімді ылғалдың орташа қоры 110-нан (қүрғақ дала) 120-150 мм-ге дейін (орманды дала, қуаңшылықты дала) өзгереді, бірақта 10 жылда бір рет 65-90 мм-ге дейін төмендейді жөне 10 жылда бір рет 145-200 мм-ге дейін көтеріледі, ал орташа ылғал қоры мен жылдар саны 10-нан 4-5 жөне 1—2 жыл аралық орташа мен максимальды немесе минимальды ылғал қоры да орын алады.

Мұның бөрі жаздың екінші жартысындағы және өткен жылдың күзівдегі ылғадцану жағдайына, қыста түскен жауын-шашын мөлшеріне, қардың көктемде еруіне жөне көктемгі жауын-шашын мөлшеріне байланысты. Осы жағдайларды есептей отырып себу алдындағы топырақтың мүмкін ылғал қорының көрсеткіштерін болжауға болады, оларды НМӨ шамамен алынған есептерді шығару үшін қоддануға болады.

Жалпы суару мөлшерін есептеу. Бүл көрсеткіш жоғарыда келтірілген анықтама негізінде жиынды су пайдалану (Жс) табылады: Ыс=ПӨ * Кс - Ыт - Ыжш + Ық

Бұл жағдайда жиынды су пайдалануды потенциалды мүмкін өнімге (ПӨ) шығындалатын жалпы суару мөлшері мен табиғи ылғалды ескеріп мына анықтамамен есептейді:

Жс=ПӨ * Кс,

Мұнда, Кс - суармалы жағдайдағы дақылдың су пайдалану коэффициенті.

Егер ылғал кіріс табиғи ылғалдану арқылы болса есеп 2 төсіл бойынша (бет ) жүргізіледі, овда есеп жүргізу анықтамасы келесі түрде болады:

ЫС=ПӨ * Кс - Ыке - Ы + Ық.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   76




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет