-кесте Ауылшаруашылық дақылдарының әртүрлі өсіп-даму кезеңдерінде бозқырауға төзімділігі (температура °С өсімдіктер үстіндегі деңгейде)

1. 
   Ауылшаруашылық дақыдцарының, сортгардың "Биоклиматтық көрсеткіші" жөне биоклиматтық потенциалы туралы түсінік.
   
2. 
   Республикамыздың әртүрлі аймақтарындағы 0, +5, + 10, +15°-тан ауысуы, орташа тәулік температурасы орташа күндері және корсетілген деңгейінің жоғары температура жиынтығы.
   
3. 
   Әр түрлі пісу тобына жататын негізгі ауылшаруашылық дақылдарының жылута қажетсінуі және Республикамыздың әртүрлі топырақ-климат аймақтарында өсіп-даму кезеңівдегі жылу мен қамтамасыз етілуі ?
   
4. 
   Көктемгі кеш жөне күзгі ерте бозқырау түсетін мүмкіншілігінің орташа күндері жөне Республикамыздың эртүрлі облыстарындағы аязсыз кезеңнің үзақтығы ?
   
5. 
   Негізгі ауылшаруашылық дақылдарының әртүрлі өсіп- даму кезеңіндегі бозқырауға төзімділігі қавдай ?
   
6. 
   Қазақстанның ауылшаруашылық облыстарының негізгі параметрлері бойынша биоклиматтық потенциалдың жалпы бағасы жэне оларда әр түрлі топты ауылшаруашылық дақылдар мен сорттарды өсіру мүмкіншілігі ?
   
7. 
   ГТК нені сипаттайды (Селянинов Г.Т. бойынша) ГТК- ны есептеу өдістемесі жөне ҚР әр түрлі топырақ-климат аймақтарында олардың көрсеткіштері.
   

ТАПСЫРМА

1. 
   Әр түрлі дақылдар егістігінің ылғалмен қамтамасыз етілуі бойынша нақты мүмкін өнімнің (НМӨ) немесе өнімін (Ө) есептеу эдістемесі.
   
2. 
   Қазақстанның негізгі аудандарында екпе дақылдардың әр түрлі деңгейде бағдарламаланған өніміне суару мөлшерін есептеу әдістемесін меңгеру.
   
3. 
   3. Екпе дақылдардың су пайдалану коэффициенттерін анықтау едістемесін меңгеру.
   

Жс=НМӨ * Кс,

Мұнда, Жс — жиынды су пайдалану, м³/га;

Кс — су пайдалану коэффициенті, м³/ц өнім (астық, құрғақ зат).

Жиынды су пайдалану (Жс) 1 га егістікте өсіп-жетілу кезеңіңдегі өсімдік транспирациясы мен топырақ бетінің булануын ескере отырып дақылдың өнім қалыптастыруына шығындалған мм, немесе м³-пен алынған судың мөлшерін сипаттайды.

Жиынды су пайцдаланудың кіріс бөлігі екі негізгі төсілмен есептелуі мүмкін.

Бірінші тәсіл себу алдында 1 м топырақ қабатындағы нақты пайдалы ылғал алынады, оған өсіп-жетілу кезеңінде күтілген ылғал мөлшері қосылады (метеостанцияның осы пунктісіндегі көпжылдык, орташа деректері бойынша) жөне жобалы қалдық ылғал шегеріледі. Бүл көрсеткіштің мәні суарылмайтын егіншілікте жене дақыл мен жыл жағдайларына байланысты 0-ден 10-20 мм-ге дейін өзгереді, суармалы жерлерде 40-80 мм.

Сонымен жоғарыда қарастырылған барлық көрсеткіштерді төмендегідей анықтамамен өрнектеуге болады:

Мұнда, Ы_т - себу алдындағы 1 м топырақ қабатындағы пайдалы ылғал мөлшері (мм, немесе мүга); Ыж.ш. - өсіріліп отырған дақылдың өсіп-жетілу кезеңінде түскен (жауын-шашын) ылғал (мм немесе м³/кг); ЬІ_Қ - қалдық ылғал-пайдаланылмаған пайдалы ылғал мөлшері және егін піскеннен кейін немесе егін жиналғаннан кейінгі қалдық (мм, немесе м³/га). Осылайша жиынды су пайдаланудың кіріс пен шығыс бөлігі бір-бірімен тең болғандықтан толық баланс мынадай түрде болады:

НМӨ * Кс= Ыт+Ыж ш -ЬІ_Қ>

Суармалы жағдайда қосымша суармалы ылғал (Ыс) көрсеткіші қосылады. Бүл жағдайда баланс анықтамасы мына түрде болады:

НМӨ * К_с= Ыт+Ыж.ш +Ыс-Ы_қ,

Мұнда, Ыко - қарастырылып отырған пункте бір жылда түсетін көпжылдық орташа ылғал (мм);

Ыб_У — дақыл себілмегенде, немесе өсіп-жетілу кезеңі тоқтап түрғандағы 1 жылда булануға кеткен шығын (мм).

Есеп шығарғанда барлық көрсеткіштерді бір өлшем бірлігіне айнаддыру қажет (ыңғайлы м³/га).

Бүл тэсілдің дөддігі біріншіге қарағанда төменірек, алайда нақты жағдайларда дақыддың ылғалмен қамтамасыз етілуінің орташа мөні жөнінде түсінік алуга болады. Шамамен жылдық ылғалдың 30-35% булану шығынына (Ыб_У) жатқызады. Мм пайдалы ылғалды м³/га-ға айналдыру үшін 10 коэффициентін пайдаланады.

Біржылдық дақыддардың ылғалмен қамтамасыз етілуіне қарай НМӨ-ді есептегенде бірінші тәсідді қолданған жөн (себу алдындағы 1 м топырақ қабатыңдағы пайдалы ылғал мөлшерін жене өсіріліп отырған дақыддың есіп-жетілу кезеңіндегі жауын-шашын ылғал), көпжыддық шөптерге екінші төсіл (көпжылдық орташа ылғал арқылы) тищді.

Шаруашылықтың өрбір табанабындағы пайдалы ылғал мөлшерін себу аддында анықтайды, немесе жақын орналасқан метеостанция деректерін пайдаланады. Нақты жағдайда (дақыл, сорт, танап) қалыптасқан ылғалмен қамтамасыз етілуін себу аддындағы пайдалы ылғал мөлшерін немесе өсіп-жетілу кезеңінің басталуын (көпжыддық жөне күздік дақылдар), дакылдардың өсіп-жетілу кезеңінде түскен ылғадды және қалдық ылғалды негізге ала отырып жиынды су пайдалану (Жс) мен НМӨ есептеледі. Есептеу анықтамасы жоғарыда келтірілген баланстан шығарылады:

мұнда, НМӨ - астықтың, құрғақ биомассаның нақты мүмкін немесе нақты өнімі, кт, ц, т;

Кс — су пайдалану коэффициенті, мм/ц, м³/ц, м³/т астық биомасса.

Сонымен су пайдалану коэффициенті өсіп-жетілу кезеңівде егістіктің транспирация мен топырақ бетінен булануын қоса есептегендегі бір өлшем өнімнің (ц, астық, құрғақ биомасса, немесе түйнектер, тамыржемістер т.б.) нақты шығындалған ылғал мөлшерін (мм, м³) сипаттайды. Есеп шығарғанда дақыддардың жасыл балауса өнімін құрғақ затқа айналдыру керек, оның құрамын орташа жасыл балауса өнімінің 20% деп қабылданады.Іс-саналық есептеулер үшін 24-кестеде келтірілген анықтамалық жадығаттарды пайдалануға болады, олардың көпшілігі Қазақстан жағдайында жүргізілген далалық тәжірибелерден алынған. Келтірілген жадығаттарда көрсеткіштер кең көлемде өзгереді, сондықтан есеп шығарғанда мыналарды ескерген жөн:

1. Агротехника дәрежесі неғұрлым жоғары болса жөне сыртқы орта факторларымен жақсы қамтамасыз етілгенде, оның ішінде қоректік заттармен, солғүрлым ылғал үнемді жұмсалады, ал су пайдалану коэффициентінің мөні төмен болады.

24-кесте Екпе дақылдардың су пайдалану коэффициенттерінің орташа мәндері (Можаев Н.И., 1985, 1993)

2. Ылғалдану жағдайлары жақсы аудандарда немесе суармалы жерлерде жұмыс істегенде су пайдалану коэффициентінің шамасы төмен болады, ал ылғалмен қамтамасыз етілуі төмен болғанда және қуаңшылықты жылдары бұл көрсеткіш ең жоғарғы шегіне жетеді.

Солтүстік Қазақстанда 1 м топырақ қабатындағы көктемгі өнімді ылғал қоры ауылшаруашылық дақыддарының өнімін алудың негізі болып табылады.

Топырақтағы тұрақты солу ылғалдылығынан жоғары ылғалды өнімді (пайдалы) ылғал деп есептейді. Карбышев А.Д. (1964) деректері бойынша ең төменгі ылғал сиымдылықтың топырақтың 1 м қабатындағы өнімді ылғал мөлшері 25-кестеде келтірілген. Іс-санада оны су қабатының қалыңцығымен (мм) немесе әр гектарға куб метрмен, тоннамен өрнектеледі. Милиметрді куб метрға ауыстыру коэффициенті (эр гектарға тоннамен) 10-ға тең.

Көптеген екпе дақылдар үшін өнімді ылғал қорының қолайлы мелшері ең төменгі ылғал сиымдылығының 80-90% шамасында, сондықтан оны өр бір нақты топырақ үшін білу қажет, өйткені ол механикалық қүрамы мен қара шіріктілігіне байланысты өзгереді.

Топырақтың 1 м қабатындағы өнімді ылғалдың орташа қоры 110-нан (қүрғақ дала) 120-150 мм-ге дейін (орманды дала, қуаңшылықты дала) өзгереді, бірақта 10 жылда бір рет 65-90 мм-ге дейін төмендейді жөне 10 жылда бір рет 145-200 мм-ге дейін көтеріледі, ал орташа ылғал қоры мен жылдар саны 10-нан 4-5 жөне 1—2 жыл аралық орташа мен максимальды немесе минимальды ылғал қоры да орын алады.

Мұның бөрі жаздың екінші жартысындағы және өткен жылдың күзівдегі ылғадцану жағдайына, қыста түскен жауын-шашын мөлшеріне, қардың көктемде еруіне жөне көктемгі жауын-шашын мөлшеріне байланысты. Осы жағдайларды есептей отырып себу алдындағы топырақтың мүмкін ылғал қорының көрсеткіштерін болжауға болады, оларды НМӨ шамамен алынған есептерді шығару үшін қоддануға болады.

Жалпы суару мөлшерін есептеу. Бүл көрсеткіш жоғарыда келтірілген анықтама негізінде жиынды су пайдалану (Жс) табылады: Ыс=ПӨ * К_с - Ыт - Ыжш + Ық

Бұл жағдайда жиынды су пайдалануды потенциалды мүмкін өнімге (ПӨ) шығындалатын жалпы суару мөлшері мен табиғи ылғалды ескеріп мына анықтамамен есептейді:

Жс=ПӨ * Кс,

Мұнда, Кс - суармалы жағдайдағы дақылдың су пайдалану коэффициенті.

Егер ылғал кіріс табиғи ылғалдану арқылы болса есеп 2 төсіл бойынша (бет ) жүргізіледі, овда есеп жүргізу анықтамасы келесі түрде болады:

Ы_С=ПӨ * Кс - Ыке - Ы_6у + Ық.