Өсімдік шаруашылығы практикумы қайта өңделіп, толықтырылып екінші шығарылуы

1. Транспирация коэффициенті туралы түсінік жне әртүрлі дақылдар тобына осы көрсеткіштің орташа параметрлері.

2. Су пайдалану коэффициенті туралы түсінік және бұл көрсеткіштің агротехника дейгейіне, ылғалмен қамтамасыз етілуі жағдайына, дақылға, сортқа тәуелділігі.

3. 
   Жиынтық су пайдалану туралы түсінік және бұл көрсеткішті есептеу өдістемесі.
   
4. 
   Себу алдында өнімді ылғал қоры белгілі және белгілі емес жағдайда ылғалмен қамтамасыз етілуіне қарай НМӨ-ді есептеу дісмтемесі.
   
5. 
   Су пайдалану коэффициентін есептеу әдістемесі.
   
6. 
   Бағдарламаланған өнім деңгейіне және қалыптасқан ылғал ағдайына байланысты жалпы қалыптасқан ылғал жағдайына айланысты жалпы суландыру жөне суару мөлшерін есептеу әдістемесі.
   

6. 
   П,Г. Кабанов бойынша қуаңшылықты бағдарламалау (болжау) дістемесінің мөні.
   

1. 
   Негізгі екпе дақылдардың қолайлы жиілігіне тұқымның ебу мөлшерін есептеу өдістемесін меңгеру.
   
2. 
   Жоспарланған сабақ жиілігіне есептелген себу мөлшерін сынылған шамамен салыстыру және көрсеткіштердегі ауытқу ебептерін негіздеу.
   

Бұл көрсеткіштің ең қолайлы мәні топырақ-климат аймағында ылғаддану жағдайларына, нақты танапта белгілі бір дақылға қалыптасқан нақты жылдың ылғалдануына тікелей байланысты, өйткені қолайлы жапырақ беті ауданына егістіктің қалыпты транспирациясын топырақ ылғалымен қамтамасыз етілетін мөлшері алынады. Сондықтан ойсаналық (теориялық) негізде айтсақ-ылғалмен қамтамасыз етілуі неғүрлым нашар болса, солғүрлым жапырақ беті ауданы төмен болуға тиіс. Соның нәтижесінде бір өлшем егістікте сабақ жиілігі да азаюға тиіс. Кейде агрномдардың кемшілігін табиғат өзі түзейді: тым тұқым көп себіліп, егістік жиілігі жоғарылап кеткенде қуаңшылықтың есерінен көп өсімдіктер опат болады, немесе олар нашар түптенеді, массасы азаяды, басқаша айтқанда сабақ жиілігі мен жапырақ беті ауданының қалыптасуы өздігінен реттеледі. Пәрменді есіру технологиясын қолданғавда ылғалдылыққа байланысты жиіліктің өздігінен реттелуіне жіберуге болмайды, оның үстіне ол артық тұқым шығынына өкеліп соғады жөне өнім төмендейді.

тұқым себу мөлшерін есептеуде екі негізгі әдісті қодцанады.

1. Тәжірибелер негізінде алынған жөне аймақ, облыс, аудан үшін ұсынылған гектарьша млн. өнгіш тұқым (себу мөлшерінің коэффициенті). Салмақтық себу мелшерін есептеуге мына анықтама пайдаланылады:

С_Н=М * К * 100 : С_ж,

Мұнда, Сң - тұқымның себу млшері, кг/га; М - 1000 тқымның массасы, г; К - ұынылған себу мелшері, млн/га өнгіш тұқым; Сж ~ тұқымның себу жарамдылығы, %.Бұл өдістің кемшілігі-өсімдіктің өсіп-жетілу кезеңіндегі түқымның далалық өнгіштігі, өсімдіктердің сақталуы мен тірі қалуы жеткіліксіз ескеріледі, басқаша айтқанда, сабақ жиілігінің қалыптасуы процесінде агрономның рөлі айтарлықтай емес.

2. Егін жинау қарсаңындағы қолайлы сабақ жиілігін тұқымның далалық өнгіштігін, өсімдіктердің сақталуы мен себу жарамдылығын ескере отырып тұқым себу мөлшерін есептеу. Бұл жағдайда әрбір танапты, дақылды, сортты көктемгі қалыптасқан жағдайларға бейімдеп, ылғалдану жөне агротехниканың басқа шараларын ескеріп, бірінші төсілдегідей, бұрынғы дағдымен емес, есімдіктің өсу жағдайларын үлгілеп, тұқымның далалық өнгіштігі мен өсімдіктердің сақталу мүмкіндіктерін болжау арқылы себу мөлшерін анықтайды.

Себу мөлшерін есептеуде дөнді жөне мал азықтьщ дақылдарда бірқатар ерекшеліктер бар.

Солтүстік Қазақстанда өсірілетін жаздық дәңді дақыддарда өнімді түптену 1,2-1,3 деңгейіңде және өр жылдары, әртүрлі танаптарда ылғалдануға, алғы дақыл, есіру технологиясы, дақыл жөне сортқа байланысты 1-ден 2,5-3,0 шамасына дейін өзгереді.

Орта есеппен тұқымның далалық өнгіштігі 70-90%, өсімдіктің тірі қалуы 65-70%, бірақ 50-ден 85%-ға дейін өзгеруі мүмкін.

Егін жинау қарсаңында 1 м² егістікте дөнді дақылдардың сабақ саны ылғалмен қамтамасыз етілуіне қарай 200-360 дана аралыгында болуы мүмкін.

Мал азықтық дақылдар егістігінде қолайлы сабақ жиілігін құрастыру біздің зерттеулеріміздің деректері негізінде іске асырылуға тиіс, олар 27-кестеде келтірілген.

Ең жоғары өнім алу үшін ылғалмен қамтамасыз етілуіне байланысты дақыддың, немесе дақылдар тобының ең қолайлы сабақ бітіктігі жиілігін бағдарлаған дүрыс. Соңынан тұқымның себу жарамдылығына, далалық өнгіштігіне, өсімдіктердің сақталуына және шығындалуына (егін көгін тырмалағанда, қатараралықты өңцегенде ж.б.) түзету енгізіледі. Өсімдіктің тірі (сақталып) қалуын проценттік көрсеткішті пайдаланып себілген тұқым арқылы мына анықтамамен есептеуге болады:

С_ө=Пв * В_ө : 100,Мұнда, - өсімдіктің тірі қалуы, %;

Пв ~ тұқымның болжаулы далалық өнгіштігі, %; Вө - өсімдіктердіц болжаулы тірі қалуы, %.

Сн=С_к * 100 : Сө,

Мұнда, Сн "~ тұқымның себу мөлшері, дана/га;

Ск ~ егін жинау алдындағы (қарсаңындағы) қолайлы (жобалы) саны, дана/га:

С_ө - өсімдіктің сақталуы, %.

Әрі қарай 1000 тұқымның массасы арқылы ( - бетте) келтірілген анықтама бойынша салмақтық себу мелшерін есептеу қиын емес. Солтүстік Қазақстанда жүргізілген тәжірибелерге негізделе отырып 28-кестеде бірқатар мал азықтық дақылдардың далалық өнгіштігі мен өсімдіктердің сақталу көрсеткіштері келтірілген.

1. 
   Мал азықтық дақылдардың, тұқымның егістік сапасына егізгі қойылатын талаптар. Тұқымкондициясының көрсеткіштері.
   
2. 
   Тұқымның себуге жарамдылығы және оны анықтауәдістемесі.
   

4. 
   Танаптық және зертханалық (лабораториялық)өнгіштіктерінің айырмашылықтарының негізгі себептері.Бұл айырмашылықтарды кемітудің негізгі агротехникалық тәсіддері және олдары.
   

4. 
   Өсімдіктердің сақталуы жөне тірі қалуы оларды анықтау дістемелері. Бүл көрсеткіштерді арггырудың негізгі агротехникалықтөсілдері.
   

4. 
   Әр түрлі дақыддардың сабақ жиілігі туралы тусінік жәнеоның топырақ-климат жағдайына және қоршаған орта факторларынабайланыстығы.
   
5. 
   Егістік дақылдардың себу мөлшерін анықтайтьш қазіргі кезде қолданатын негізгі әдістері.
   
6. 
   Тұқымның себуге жарамдылығын, олардың өнгіштігін жәнеөсімдіктің сақталуын ескеріл жоспарлаған себу мөлшерін есептеу.
   
7. 
   Мал азықтық дақылдардың ФП, сабақ жиілігі менөнімділігі арасывдағы байланысы бар оңтайлы қүрылымды егістіктерінқалыптастыру.
   
8. 
   Қарқынды технологаяда өнімді бағдарламадағанда ескерудіқажет ететін егіншілік жөне өсімдік шаруашылығының негізгі заңдары.
   

1. 
   Әртүрлі құрлылықтағы топырақтардан алынатын бағдарламаланған өнімге минералдық және органикалықтыңайтқыштардың енгізу мөлшерін есептеудің әдістемесін меңгеру.
   
2. 
   Топырақтың тиімді құнарлығы бойынша (топырақтағысіңімді Н,Р,К мөлшеріне байланысты) алынатын потенциалды өнімдіесептеудің әдістемесін меңгеру.
   
3. 
   Қоректі заттарды топырақтан жөне тыңайтқыштаншыгару коэффициенттерін анықтаудьщ өдістемесін меңгеру.
   

Ірі агрохимик Минеев В.Г. (1990)жазған: Өнімді бағдарламалаудың жеке бір бөлімдерінен тек қана егіншіліктің ғылыми жүйесінің барлық кешенін жүзеге асыруына белсенді ауысу өте қажет. Ол жөне тағы да басқа агрохимиктер (Ягодин Б.А., 1989; Афендулов К.П., Лентухова А.И., 1978), дақыддардың жоспарланған өнімге тыңайтқыш мөлшерін есептегенде барлық жоспарланған еніммен шығатын қоректік заттар бойынша жиі түрде баланстық есептеу әдісі қолданылады, деп сендіреді. Бұлөдіс өте кең тараған, өйткені барлық қоректік заттардың барлық кіріс және шығыс бөлігін қамтиды.

Минеев В.Г.(1990), Ягодин Б.А., Демина В.А. жөне т.б. (1989), Афендулов К.П., Лантухова А.И. жене т.б. (1978) пікірінше, ауылшаруашылық дақылдарына тыңайтқыш мөлшерін анықтау өдістемелері үш топқа ажыратылады:

1. 
   Танаптық төжірибе мен агрохимиялық картограммалардыңкөрсеткіштерін тікелей қолдануына негізделген.
   

1. 
   Есеп айыратын (балансты немесе есеп айыратын балансты).
   

2. 
   Кешенді-1-ші және 2-ші топ өдістерін үйлестіруіненегізделген.
   

Жоспарланған (бағдарламаланған) өнімге тыңайтқыш мөлшерін анықтайтын есеп айыратын (баланс) топ әдісі бірнеше модификациядан тұрады (Ягодин Б.А., Демин В.А. және т.б. 1989; Минеев В.Г., 1980) оның ішінде өте кең тарағандары:

Есеп айыратын балансты топтар әдісін қолданғанда ( а жөне б модификациясы) баланстың шығыс бөлігінде жоспарланған (бағдарламаланған) өніммен шығарылатын қоректік заттар, әрбір қосалқы өніммен (астық, құрғақ зат) нақты сан мәлшерде қоректік затгар (М,Р гО з,К гО) шығарылатынын еске ала отырып есептелінеді (Батыс Европа еддерінде соның ішінде Германияда одан басқа МS0 шығарылуы да есептелінеді).оаланстың кіріс бөлігінде топырақташ сіңщці қоректік зат, енгізілген тыңайтқыш мөлшері және топырақ пен тыңайтқыштан қоректік затты пайдалану коэффицяентгері, ал олардьщ мөлшері өсіп-жетілу кезеңіндегі толырақтың ылғалмен қамтамасыз етілу деңгейіне жөне дақылдың өсіру технологиясына байланысты.

Бұл жағдайда баланс (Ягодин Б.А., Демин В.А. жөне т.б. 1998) мынадай болуы мүмкін:

1. 
   Қарқыңцы (жағымды), егер қоректік заттардьщ топыраққакеліп тусуі олардың өніммен шығарылатынын және топырақпентыңайтқыштан шығындалуы артып кетсе.
   
2. 
   Экстенсивті (жағымсыз) немесе жетімсіздік, егер өнімменшығарылатын жөне шығыңдалған қоректік заттар мөлшері олардытопыраққа келіп түсуінен артып кетсе.
   
3. 
   Жетімсіздіксіз (нольдік), егер кіріс пен шығыс бөлімдеріжөне қоректік заттар тең.
   

Кіріс бөлігінде-топыраққа қоректік заттардың тыңайтқыдшен ұқымдармен, судан оның ішівде бұшақ түқымдас дақылдардың түйнек бактерияларының азоты мен екінші әрекеттегі бактериялар-азотфиксаторлардың келіп түсуі және сөзсіз топырақтың тиімді құарлығын есептеу.

Шығыс бөлігі-танаптан алып кеткен өніммен шығарылған қоректік заттар, жер бетінен су мен ағып кету арқылы топырақ пен тынайтқыш пен шығындалған қоректік заттар, инфильтрация (жауын, өзен, көл суларының тау жыныстарындағы жарықшалар мен кеуектер арқылы жерге сіңуі), газ төрізді шығын (мысалы: азоттың денифитрикациясы). Сонымен толық немесе экологиялық (биологаялық) жөне жеңілдетілген (шаруашылық) баланс ажыратылады. Бірінші жағдайда қоректік заттардың кіріс пен шығыс бөлігінің барлық бөлімдері есептелінеді, ал екінші жағдайда кіріс бөлімдерінің қалдықтармен, тұқымдармен, азотфиксатор-бактериялармен келіп түскен қоректік заттар байырақтан шығывдалған қоректік заггар мөлшері, жинақтап келгенде бұл бөлімдер тең ретінде қабылданады.

Қазіргі уақытта өте кең қодданып жүрген есеп айыратын (балансты) немесе есеп айыратын балансты әдісінің негізіңде баланс жатыр, оны мына түрде көрсетуге болады.

Ш_Кө * 100= Тқз *К _ТК*Тм*Ктш,

Мұнда Тқз - топырақтағы сіңімді қоректік зат, кг/га;

К тқ топырақтағы қоректік затты пайдаланукоэффициенті, %;

Тм тыңайтқыштың мөлшері, ө.е.з. пен есептегевде,г/га;

Ктш тыңайытқыштан қоректік затты пайдаланукоэффициенті, %;

Шко өніммен егістіктің бір гектарыньщ жалпышығарылатын минераддық қоректік зат элементі, кгТолық түрінде баланс теңцеуі төмендегідей өзгереді:

Ө*Ш_ҚӨ*1ОО=Т_Қ31 *К _а *К_ТК +Т_М К_тш,

мұнда Шқо⁼Ө*Шқө1 гектардан өніммен жалпы шығарылатын қоректік зат элементі, кг;

Тқз = Тқзі *Км - 1 га топырақтың жыртылу қабатындағы жалпы сіңімді қоректік зат, кг/га;

Тм берілген өнімге есептелінген қорекгік заттың (тыңайтқыштың) мөлшері, г/га;

Ө - бағдарламаланған (берілген) өнім, ц/га;

Шқө - 1 ц негізгі жөне тиісінше қосалқы өніммен шығарылатынқоректік зат, кг;

Тқз — топырақтағы сіңімді қоректік зат, мг/100, (картограмма өрсеткіші)

Ка "мг/100 г қоректІк заттарды есептелген топырақ қабатына кг/га аудару коэффициенті, (орташа есеппен 25 см қабатына 30).

Ктқ және Ктш ~ топырақтан және тыңайтқыштан қоректік затты пайдалану коэффициенті, %;

Жоғарыда келтірілген баланстан жоспарланған өнімге тыңайтқыш мелшерін есептеу анықтамасын шығаруға болады. Органикалық тыңайтқыштарды қолданғанда көңмен енгізілген азот, фосфор, калий мөлшерлері есепке алынады және көң енгізілген жылжы және одан кейінгі жыддары пайдаланылатын қоректік заттар ескеріледі.

Есептеу үшін төмендегі анықтаманы пайдаланған дұрыс:

Мұнда Км көңнің мөлшері, т/га;

Кқ. кеңдегі қоректік заттардың мөлшері, кг/т;

Кк - көңдегі қоректік затты пайдалану коэффициенті, %.

Демек, есеп шығару үшін өніммен шығарылатын қоректік заттар және өсімдіктердің, топырақтың қоректік заттар мен қамтамасыз етілуі көрсеткіштерін білу керек, сонда жоспарланған өнім деңгейіне жетпейтін қоректік заттар мөлшерін тыңайтқыш енгізу арқылы орнын толытыруға болады.

Әрбір дақылдың 1 ц негізгі және тиісінше қосалқы өніммен шығарылатын қоректік заттар жөніндегі деректерді 29 кестеден алуға болады, сіңімді қоректік заттар мөлшерін шаруашылықтардың картограммасынан, немесе қосымшадағы 6 кестеге жобалаған көрсеткіштерден (жадығаттарды егіншілік кафедрасының доценті Р.Х. Карипов, (1997) дайындаған) алуға болады.

30-кесте Екпе дақылдар өсімдіктерінің кейбір топтарының топырақ пен тыңайтқыштан қоректік заттарды жобалы шығару (пайдалану) коэффициенттері, % (М.К. Каюмов, 1989)

Көптеген мөліметтерге қарағанда, топырақтың сіңімді қоректік заттарынан өсімдіктер 5-10% фосфор, 10-12% калий жөне 20-25% жеңіл гидролизденген азотты пайдаланады. Суармалы жерлерде қоректік заттарды пайдалану коэффициенттері топырақта да, тьщайтқышта да жоғарылайды. Келтірілген мысалда (32-кесте) жүгері жасыл балауса өнімі 200 ц/га болғанда калийге қажетсінуі топырақ есебінен қанағаттаңдьфылады, фосфорға-топырақ жөне оғаң енгізілген 35 т/га көңнің есебінен, тек қана 1,2 ц/га аммиак селитрасы енгізу қажет.

Қтқ - өнімнің қоректік заттарды тыңайтылмаған алаңнан шығаруы, кг/га;

Тқз - топырақтағы қорекгік заттар мөлшері, кг/га; Қтқ ~ тыңайтқыштағы қоректік заттарды ігайдалану коэффициенті, %;

Шқе - қосымша өніммен шығарылатын қоректік заттар мөлшері, кг/га;

Тм тыңайтқышпен енгізілген қоректік заттар мөлшері, кг/га.

Келтірілген деректер мен түсінікгемелер өте қажет, өйткені анықтамалық өдебиетгерде барлық жағдайлар жөне дақылдар үшін дайьш ереже (рецепт) табу мүмкін емес.

Тыңайтқыш мөлшерін өніммен қоректік затгарды шығаруы, топырақ құнарлығы жөне топырақ пен тыңайтқьпптан қоректік заттарды пайдалану коэффициентін ескере отырьш есептеу кескінді логикалық ойлау жүйесімен іске асыруға болады.

Мысал ретіңде жүгерінің 200 ц/га жасыл балауса өніміне 32-кестеде тыңайтқыш мелшерін есептеу кескіні кежірілген (келтірілген есеп өдістемесі Целиноград ауданының бүрынғы "Октябрь", "40 лет Казахстана" М. Маметова атындағы совхоздар) үшін жүргізілген. Өңціріс жағдайларында үлкен алқаптарда тексерілген. Өнім деңгейін топырақтың тиімді құнарлылшы бойышпа (сіқімді IV, Р, К мөлшері) есептеудің әдістемесі. Жоғарыда келтірілген жадығаттарды пайдаланып топырақтың тиімді құнарлылық дережесін, потенциадды мүмкіндіктерін, қосымша тыңайтқыш енгізбей, есептеп шығаруға болады. Мысалы, картограммаға сәйкес кез-келген танапта топырақтағы қорекгік заттардың мөлшері (мг/100 г топырақта)-азот-5, фосфор-2, калий-40 бодды дейік, бүл көрсеткіштерді 30 коэффициентіне көбейту жолымен 1 га жыртылатьш топырақ қабатына бүл көрсеткіштерді кг-мен есептейміз. Бүл мысалды 1 га-ға есептегенде қоректік заттар-қоры азот-150, фосфор-60, калий-1200 кг, оларды өсімдіктермен пайдаланылатын мелшерін 25-кестенің деректерін қодцанып есептегенде азоттың 25%, фосфордың 10%, калийдің-12%, немесе тиісішпе 37,6 және 144 кг болады. 1 ц бидай астығы мен тиісінше қосымша өнімді қалыптастыруға 4,27 кг азот, 1,24 кг фосфор. 2,05-калий (29-кесте) қажет, топырақтан шығарылатын қоректік заттар мөлшерін осы көрсеткіштерге бөліп өнім деңгейін табамыз: азотбойынша-37:4,27=8,6 ц/га: фосфор бойьшша 6:1,24=5,0 жөне калий

бойынша 144:2,05=70 ц/га.

мұнда ПӨ - минералды қорекгік заттар мөлшерімен есептелген потенциалды өнім, ц/га.

Барлық басқа шартты белгілер ....бетге берілген.

Осы өдістемені қолданьш топыраққа енгізілген минералдық және органикалық тыңайтқыштардан күтілген қосымша өнімді есептеуге болады.

Топырақтың құналылыш оңтайландыру. Ғылыми-зерттеу мекемелердің зерттеулері жөне теографиялық жүйесінің тыңайтқыштармен жүргізілген стационарлық тәжірибелер арқылы агрохимиялық жөне агрофизикалық көрсеткіштер бойышпа оның жоспарланған (бағдарламаланган) жоғары өніміне топырақтың құнарлығын оңтайландыруы мүмкін болды. Топырақ құнарлығын көрсеткіштері оңтайлы деп санауға болады осындай жағдайда егер олар ауыспалы егістің барлық дақылдарының жоғары бағдарламаланған өнімін жөне өнім сапасын қалыптасуын қамтамасыз етсе (Минеев В.Г., 1950).

Топырақ құнарлығының оңтайлы параметрлері ауыспалы егістің барлық дақылдарының биологаялық талаптарына сәйкес болуы керек жөне олардың потенциадды енім алуын іске асыруына мүмкіндік туғызу.

Топырақтың мынадай агрофизикалық қасиеттері ескеріледі: жыртылатын қабаты, см; тығыздығы, г/см³; жалпы уақ тееіктігі, %, массасының ылғалдылығы, %, суға төзімді агрегаттар 0,25 мм, % және топырақтың төмендегідей агрохимиялық, физико-химиялық қасиеттері: гумус, % жөне т/га: азот, % жэне т/га; жылжымалы фосфор, мг/100 г топыраққа, алмасу калий, мг/100 г топыраққа.

Топырақ құнарлығының онсгайлы параметрлерінің негізгі көрсеткіштері агротехникалық жөне агрохимикалық төсілдер қолдану арқылы жасалады.

Топырақты жалпы құнарландырудың маңызды сипаттамасының бірі жылжымалы фосфордың қүрамы болып табылады. Оның нөтижесінде өсіріп отырған дақыддың жоғары өнім деңгейі қалыптасады және қосымша енгізілген фосфор тыңайтқыштарының тиімді әсері жоқ. Сонымен нақты топырақ-климат жағдайында маңызды жөне фосфор мен қоректену деңгейіне жоғары талап ететін ауыспалы егіс дақылдарына бейімделу керек.

Топырақтағы фосфор (Р2О5) күрамы оңтайлы деп саналады егер максимадды өнім деңгейінен 90-95% алынуы мүмкін, ал жетіспейтін 5-10% (тәжірибенің шындық шекарасында) фосфор тыңайтқыштарымен толықтырылады, олардың өніммен шығарылатын қоректік затпен орны толықтырылады. 33-кестеде қоңыр жөне карбонатты қара топырақтағы жылжымалы фосфордың оңтайлы көрсеткіштері келтірілген жене топырақтағы жылжымалы фосфордың 1 мг/100 г, арттыруына фосфор тыңайтқыштарының шығындалуы, кг/га.

Егер Солтүстік Қазақстан көптеген қара-қоңыр топырақтарының фосфор (Р2О5) құрамы орташа 1,0-1,5 мг/100 г, кәдімгі қара топырақтарда 1,5-2,5 мг/100