-с у р е т. Бидай дәнінін бойтілігі

Дәннің ұзындығы, ені мен қалындығы ажыратылады. Ұзындығы деп дәннің негізінен төбесіне дейінгі қашықтықты атайды, етегін төмен қаратып салғандағы дөннің кедденең диаметрі ені, ал тік диаметрі қалындығы деп есептеледі. Әдетте дөннің ені қалыңдығьгаан артық болады.

Дөннің пішіні әртурлі болуы мүмкін: шар тәрізді (тары, шай жүгері), ұзынша келген (бвдай, арпа, қара бидай, күріш), домалақ немесе қырлы — жүгері (7-сурет).

Дәннің пішіні астықты тазалап сұрыптағанда негізгі көрсеткіш болып табылады.

Дәннің беті тегіс (бидайда), өлсіз өжімденген (қара бидай), түкті (сұлы) болуы мүмкін. Түстері-ақ, сары, қызыл, сүр-қоңыр, қара.

1-қатты бидай; 2-жұмсақ бидай; 3-қара бидай; 4-жүгері; 5-тары; 6-күріш; 7-арпа; 8-сүлы; 9-шәй жүгері.

Кез-келген кезеңге өсімдікгердің 10% -ті енгенде кезеңнің басталуы, ал 75%-тінде-толық кезеңі белгіленеді.

Тұқымның өнуі-күрделі биохимиялық процесс, бұл құбылыс тұқымдарда тыныштық күйден белсенді тіршілік жағдайына ауыскднда жүреді де өскін мен тамыршаларының пайда болуымен, басқаша айтқанда, органогенездің бірінші кезеңімен аяқталады. Бұл кезде ұрықтық органдардьщ дифференциациясы мен өсуі жүреді. Тұқымның өнуінде 5 кезең ажыратылады: суды сіңіруі, бөртуі, түп (бірінші) тамыршалардың өсуі, өскіннің дамуы мен пайда болуы.

Астық дақылдарының дөндері енгенде еуелі тамыршалар өсе бастайды, дәннің қабығын жарып сыртқа шығады. Астық дақылдарының бірінші тобьюың өніп келе жатқан дәндеріндегі тамыршалар саны өртүрлі: күздік бидайда-3, кейде 5, жаздық бидайда-5, кейде 3-4, қара бидайда —4, кейде —5-6, -3, кейде —4-5, көпқатарлы арпада-5-6, ал қосқатарлы арпада-7-8.

Астық дақыддарының екінші тобында бір-ақ ұрықтық тамырша болады. тамыршалардан кейін іле сабақ өркені өсе бастайды, ол да дән қабығын жарып шығып жоғары қарай көтеріледі де жер бетіне шығады.

Егін көгі. Топырақ бетіне оуелі біз төрізді сабақ өркені шығады, ол тұр өзгерісіне ұшыраған жапырақ колеоптилемен көмкерілген. Ол өскіннің топырақты жарып, жоғары шығуына жеңілдік жасайды және оны жарақаттанудан сақтайды. Жер бетіне шыққаннан кейін колеоптиле өсуін тоқтатады. Сабақ өркеннің ұшындағы қысымның әсерінен колеоптиле ұзынынан жарьшады да сыртқа бірінші жасыл жапырақ шығады (8-сурет).

Астық дақылдары егін көгінің негізгі түсі жасыл болады (38-кесте), алайда ол түрлі реңді иеленеді. Алғашқы жапырақтар кендігі, түктілігі, топырақ бетінде орналасуына қарай ажыратылады. Олар белгілі бір бағытқа бұрылу қабілетімен ерекшеленеді: бидай мен арпа жапырақтары сағат тілінің бағытымен, ал сүлы жапырағы оған қарсы бағытта бұралып өседі.