Өсімдік шаруашылығы практикумы қайта өңделіп, толықтырылып екінші шығарылуы

Түптену. 3-4 жапырақ пайда болғаннан кейін жер асты бұтақтануы жүреді, түктену түйінінде екінші (түйін) тамырлары түзіледі және топырақ бетівде қосымша өркеңдер (сабақтар) пайда болады (9-сурет). Тәжірибеде мүны түптену кезеңі деп атайды. Астық дақыдцарыңца мүндай сапа өзгерісі органогенездің екінші-үшінші кезеңдеріне сәйкес келеді де өсу конусының түйіңдерге, түйінаралықтарына, сабақтық жапырақтарға, сонымен бірге гүл шоғырының білігіне дифференциацияланады, масақшалардьщ негізі қаланады.

38-кесте Астық дақылдары егін көгінің айырмашылық белгілері

Дақыл	Жапырақ белгілері
	түсі	ені	түктілігі	орналасуы
Бидай	Жасыл	Жіңішке, кейде нді	Жалаңаш немесе жиі түкті	Тік орналасқан
Қара бидай	Күлгін-қоңыр	Жіңішке	Жалаңаш немесе өлсіз түкті	Сондай
Арпа	Көкшіл сүр жасылдау	Орташа енді	Сондай	Сондай
Сұлы	Ақшыл-жасыл	Жіңішке	Сондай	Сондай
Жүгері	жасыл	Енді,май құйғыш тәрізді	Сондай	Сәл Төменқарылған
Тары	Жасыл	Сондай	Жиі түктелген, түктері ұзын	Сондай
Шәй жүгері	Жасыл	Орташа енді	Жалаңаш немесе өлсіз түкті	Сондай
Күріш	Жасыл	Жіңішке	Жалаңаш, түкті	Кейде тік орналасқан

9-сурет. Бидайдың түптенуі:

Топырақ бетіне бірінші бүйір өркеннің (сабақтың) шығуын түптену кезеңінің басталуы деп есептейді. Түптену нәтижесінде бір тұқымнан бірнеше сабақ өсіп шығады немесе бұта қалыптастырады. Жалпы және өнімді түптену ажыратылады. Жалпы түптену деп бір өсімдікке келетін барлық сабақ санын атайды, ал өнімді түптену-егін жинау қарсаңындағы піскен дәні бар сабақ санын көрсетеді. Гүл шоғыры бар, бірақ дөн пісіп үлгермеген сабақтарды сабан өркен, ал гүл шоғыры жоқ сабақтарды мамық шөп деп атайды. Солтүстік Қазақстан жағдайывда дәнді дақылдардың өнімді түптенуі айтарлықтай емес және ол жүмсақ бидайда 1,2-1,3, қатты бидайда 0,9-1,1, арпада 1,3-1,5, сүлыда 1,2-1,3, тарыда 1,3-1,6. Жалпы түптену өнімді түптенуге қарағанда 0,2-0,3 жоғары болады.

бөлігі: 1 -жапырақ қынабы; 2-құлақшалар; 3-тілше; 4-жапырақ тақтасы.Астық дақыддары гүл шоғыры бойынша жеңіл ажыратылады және негізгі белгілері 40-кестеде келтірілген.

Масақты дақылдарда (бқдай, қара бидай, арпа) гүлдену масақтың орта бөлігіңде орналасқан масақшалардан басталады, ал бірінші пайда болған дөндер ірі келеді және олардың тұқымдық сапасы жоғары болады. Шашақты астықтарда (тары, күріш, сүлы) гүлдену шашақтың (сіпсебастың) ұшар басынан басталады, сондықтан сапалы астық гүл шоғырының жоғарғы бөлігінде қалыптасады (11-12-суреттер).