Өсімдіктер систематикасы ПӘні бойынша оқыту бағдарламасы

В080100 – Агрономия күндізгі оқу бөліміндегі студенттеріне арналған

жүктеу/скачать 1,1 Mb.

бет	3/5
Дата	24.07.2017
өлшемі	1,1 Mb.
	#21985

1 2 3 4 5

Пән атауы Өсімдіктер систематикасы
2 Оқытушы туралы мәліметтер және байланысу ақпараттары

5В080100 – Агрономия күндізгі оқу бөліміндегі студенттеріне арналған

Өсімдіктер систематикасы

пәні бойынша оқыту бағдарламасы (Syllabus)
Бағдарлама «___» _________2013 ж. бекітілген жұмыс оқу бағдарламасының негізінде әзірленген
2013 ж. «___»____кафедра отырысында ұсынылған №___ хаттама.

Кафедра меңгерушісі _____ Ш.М.Жумадина 2013 ж. «___» _______

Химиялық технология және жаратылыстану факультет оқу-әдістемелік кеңесімен құпталған 2013 ж. «__»______ №_ хаттама
ОӘК төрайымы ________________________ Ю. М. Каниболоцкая

1 Оқу пәнінің паспорты

Пән атауы Өсімдіктер систематикасы

Міндетті пән
Кредит саны және оқыту мерзімі

Барлығы – 3 кредит

Курс: 1

Семестр: 2

Аудиторлық сабақтардың барлығы – 52,5 сағат

Дәріс-22,5

Практикалық /семинарлық сабақтар - 15 сағат

Зертханалық сабақтар-7,5 сағат

СӨЖ – 60 сағат, соның ішінде СӨЖМ –22,5 сағат

Барлығы - 135 сағат

Бақылау түрі

Емтихан – 2 семестр.

Пререквизиттер: Осы пәнді меңгеру үшін төмендегі пәндерді меңгеру кезінде алынған білім, икемділік және машықтар қажет: мектеп курсынан биология, цитология және гистология, экология, т.б
Постреквизиттер: Пәнді меңгеру кезінде алынған білім, икемділік және машықтар келесі пәндерді меңгеру үшін қажет: өсімдіктер систематикасын, өсімдіктер физиологиясын.

2 Оқытушы туралы мәліметтер және байланысу ақпараттары:

Оспанова Айнаш Кенжешовна

Биология ғылымдарының кандидаты, доцент

Химиялық технология және жаратылыстану факультеті

Биология және экология кафедрасы, А-бас корпус (Ломов көшесі 64)

Тел. (8-7182) 67-36-49 (ішкі.12-57)

Қабылдау сағаттары сәрсенбі – сағат 14⁰⁰-16⁰⁰ № ауд.417
3 Пәнді оқытудағы мақсат мен міндеттері
Пәнді оқытудағы мақсат - студенттерді ботаниканың қазіргі ғылыми жетістіктері мен жинақталған білімге жүгіне отыра, өсімдіктердің құрылыстық ерекшеліктерімен, өсу және даму, жүйелік заңдылықтарымен таныстыру.
Пәнді оқытудағы міндеті өсімдіктің морфологиялық құрылысымен танысу; өсімдіктің анатомиялық құрылымын, жүйелеуді зерттеу тәсілін үйрену; негізгі өсімдіктер тұқымының өнімділігін болжауды үйрету.

Осы пәнді меңгеру нәтижесінде студенттерде:

-өсімдік клеткалары мен ұлпаларының, тамыр және өркендер жүйесінің морфологиясы және анатомиясын;

4 Білімге, икемділікке және дағды машықтарға қойылатын талаптар

студент білу керек:- өсімдіктердің морфологиялық эволюциясының басты бағыттарын; көбею мен ұрпақ жалғастырудың биологиялық негізін (мәнін); олардың жастық және маусымдық өзгерістерін білуі қажет. Алған білімін және пайдаланған әдебиеттерін теориялық деңгейін одан әрі тереңдету үшін пайдалана білуі керек. Пәнді терең меңгеру үшін лекциялық курста, лабораториялық жаттығуларда және оқу-далалық тәжрибелерде, табиғи тірі өсімдіктердің гербарий қорын, препараттарды, жоба суреттерді, слайдтарды, таблицаларды үйлестіре дұрыс пайдалана білуі қажет.

студент қабілетті болу керек:-алған білімін және пайдаланған әдебиеттерін теориялық деңгейін одан әрі тереңдету үшін пайдалана білуі керек. Пәнді терең меңгеру үшін лекциялық курста, лабораториялық жаттығуларда және оқу-далалық тәжрибелерде, табиғи тірі өсімдіктердің гербарий қорын, препараттарды, жоба суреттерді, слайдтарды, таблицаларды үйлестіре дұрыс пайдалана білуі қажет.
тәжірибені алу:

биолдогиялық талаптар сәйкес;

- зерттелетін нысананы құрастыру бойынша.
5 Пәннің мазмұны

Академиялық сағаттардың сабақ түрлеріне байланысты бөлінуі

№	Пәннің тақырыптық атауы	Аптасына берілген сағат саны
№	Пәннің тақырыптық атауы	Дәріс	Практ.	Зерт	СӨЖМ	СӨЖ
1	Кіріспе. Систематика биологиялық ғылым ретінде. Эволюциялық ілім негіздері.	2,5				10
2	Ядроға дейінгі ағзалар – Procariota. Нағыз бактериялар.Цианобактериялар.Вирустар	2	2	3	4,5	10
3	Балдырлар.	2	2	2	2	10
4	Саңырауқұлақтар.Қыналар.	4	3	2,5	2	10
5	Жоғары сатыдағы спора түзетін өсімдіктер. Мүктәрізділер. Плаунтәрізділер. Қырықбуынтәрізділер. Папоротниктәрізділер.	6	4		4	10
6	Тұқымды өсімдіктер. Ашықтұқымдылар. Жабықтұқымды (гүлді) өсімдіктер. Қос жарнақты өсімдіктер класы. Дара жарнақты өсімдіктер класы.	6	4		4	10
7	Өсімдіктер экологиясы элементтері.				2	10
8	Геобатаника элементтері				2	10
9	Фитогеография элементтері				2	10
Барлығы пән бойынша:		22,5	15	7,5	22,5	90

6 Пәннің қысқаша мазмұны

Дәріс сабақтарының мазмұны

Тақырып 1. Төменгі сатыдағы өсімдіктер. (Bacteriophyta) жалпы сипаттама.

Қазіргі кезде өмір сүретін өсімдіктердің жалпы саны шамамен 500-мыңға жетеді. Өсімдіктерді жекелеген систематикалық топтарға біріктіру (классификациялану), жалпыға бірдей қабылданған таксондар деп аталынатын систематикалық бірліктің негізінде жүзеге асады:

Түр – морфологиялық жағынан ұқсас особьтардың жиынтығы;

Туыс – жақын түрлердің жиынтығы;

Тұқымдас – жақын туыстардың жиынтығы;

Қатар – жақын тұқымдастардың жиынтығы;

Класс – жақын қатарлардың жиынтығы;

Бөлім – жақын кластардың жиынтығы.

Өсімдіктер дүниесі төменгі және жоғары сатыдағы екіге бөлінеді.

Төменгі сатыдағы өсімдіктер – вегетативтік денесін таллом деп атайды. Таллом бір клеткалы, калониялы, көпклеткалы болады, бірақ ол ұлпаларға және органдарға бөлінбейді. Жыныстық жолмен көбею органдары – оогонилері және антеридилері бірклеткалы болады.

Төменгі сатыдағы өсімдіктер органикалық заттарменде, минералдық заттармен қоректене алады. Дайын органикалық заттармен тек гетеротрофты организмдер (бактериялардың көпшілігі, саңырауқұлақтар, кілегейлер), ал минералдық заттармен автотрофты организмдер (негізінен балдырлар және қыналар) қоректенеді.

Тақырып 2. Өсімдік әлемінің классификациясының биологиялық негіздері. Вирустар мен бактериялар.

Вирустарды өсімдіктер мен жануарларға, протисталар немесе монераларға жатқызу қиын. Оларды клеткадан тыс тңршілік иелері деп атайды. Вирус бөлшегі-тірі ағза емес, тірі клеткаға түсіп, жаңа көптеген вирусты бөлшектер түзетін нуклеопротеидтің үлкен бөлшегі. Ие клеткасынан тыс клеткалар инертті. Кейбір вирустар кристалл күйінде алынған. Вирус бөлшегі ақуызды қабықшамен қапталған ДНҚ мен РНҚ-дан тұрады. Нуклеин қышқылы вирустың спецификасын айқындайды, ал ақуызды қабық нуклеин қышқылы қорғап тұрады. ДНҚ және РНҚ вирустарын бөледі. Вирустардың көлемі 10-275 нм аралығында болады. Электронды микроскоптың көиегімен вирустардың әр түрлі формаларын көруге болады: шар, таяқша, жіп, цилиндр тәрізді және т.б. Жай микроскоптан вирустарды көруге болмайды, бірақ зақымданған клеткаларда олардың шоғырлануын көруге болады (үлкен колниялар). Вирустар 1892ж. Орыс ботанигі- Д.И. Ивановский темекінің мозайкалы ауруын зерттеген кезде ашқан. Ол дені сау өсімдіктерді зақымданған өсімдіктің шырынымен оны барлық бактерияларды ұстап қалатын фильтрлер арқылы өткізгеннен кейін де зақымдауға болады. Бұндай вирустар «фильтрленетін» деп аталады. 1935ж. У Стенли темекі мозайкасының вирусын жекелеп, кристаллданған, ал 1956ж. Ол вирус бөлшегін ақуыз бен нуклеин қышқылына бөліп, кейін оларды белсенді вирус қылып қайтадан қосып алды. Вирус бөлшегі иесінің денесіне түсіп, клеткада өзгерістер туғызып, жаңа вирус бөлшектерін түзеді. Бұл түрдің вирустары өзі бейімделген белгілі бір клеткаларды зақымдайды (тері, бам миы, жұлын, бауыр және т.б.). Көптеген вирустардан кейін ағзада қайта зақымдануға қарсы иммунитет түзіледі. Сондықтан сары безгек, шешек, құтыру ауруларынан егу жасау тиімді болады. Клетканың бір вируспен зақымдануы оны басқа вируспен зақымдануына кедергі жасайды. Тірі немесе қыздыру арқылы әдсізденген, өлтірілген вируспен зақымданған клеткада ИНТЕРФЕРОН деп аталатын зат түзеді, кейін ол вируспен зақымданған ағзаға вируспен күресуге көмектесетін антиденелерді түзеді. Тышқандарға өткізген тәжірибе, тұмау вирусымен зақымданғанда, вирус бөлшектері 3-ші күні максисумға жетеді де, кйеін төмендей бастайды. Интерферонның өкпедегі ең жоғары көрсеткіші 3 мен 5 күн аралығында болып, төмендейді. Антиденелер 7-ші күні пайда болып, олардың саны жоғарылайды. Вирусты бөлшектер мен антиденелердің даму динамикасын біліп, аурумен күресу схемасын дайындауға болады. Адамның вирусты аураларына шешек, құтыру, бала тырысқағы, сары безгек, қызылша, папиллома, инфекциялы тұмау жатады. Жануарларда сиыр шешегі және т.б. аурулар белгілі. Өсімдіктерде вирустармен зақымдану әр түрлі дақтар күйінде көрінеді. Бактериофаг- вирустар белгілі (1917ж. ашылған). Басқа вирустар сияқты бактериофагтар фильтрленіп, тек қана тірі клеткаларда өседі. Бұл вирустар табиғатта кең таралған, олар көптеп адам мен жануарлар ішегінде кездеседі. Белгілі бір типтің бактериофагтары тек қана белгілі бір бактерияларды зақымдайды. Олардың көлемі 5 нм дейін жетеді және әр түрлі формалы болады (үтір, пинг-понг ракеткасы тәрізді, алтыбұрышты және т.б.). Вирустың иесінің клеткасына өту схемасын келесідей кескіндеуге болады. Вирустың көбеюі вирус бөлшегінің ақуызды өскіні арқылы бактерия клеткасына бекиді. Сол өскінде болтын фермент бактерия клеткасының қабығын бұзып, вирус бөлшегінің нуклеин қышқылы бактерия клеткасына өтеді; ақуыз қабығы мен өсіндісі сыртта қалады. Вирус ДНҚ-сы иесінің клеткасының биосинтетикалық жүйесін вирусты ДНҚ мен вирусты ақуызды түзуге ынталандырады, біраз уақыттан кейін ие клеткасы вирусты бөлшектермен толып, клетка бұзылады. Босатылған вирусты бөлшектер жаңа клеткаларды зақымдай алады.

Риккетсиялар

Риккетсияларды оларды ашқан Говард Риккетстің атымен аталған, ол 1910ж. Мексикада бөрітпе сүзегінен, ауруды зерттеу барысында қайтыс болған. Барлық риккетсиялар, патогенді емес қой кенесі парзитінен басқа, врустар сияқты тек қана тірі клеткаларда көбейеді, яғни облигатты клетка ішілік паразиттер болып табылады. Бірақ құрылысы жағынан бактерияларға ұқсас. Риккетсиялар шар немесе таяқша тәрізді болады, (олардың ұзындығы 300-2000 нм жетеді), фильтрленбейді, жарық микроскобында нашар көрінеді. Риккетсиялардың 50 түрі белгілі, олар бітелер, қандалалар, кенелердің ас қорыту жүйесі мен сілекей бездерінде иелеріне зақым келтірмей тіршілік етеді. Олардың кейбіреулері жәндіктер шаққан кезде, адамды зақымдап, оның клеткаларында көбейіп, ауру туғызу мүмкін. Адам ауруларын туғызатын риккетсиялардың 6 түрі белгілі, мысалы, бөрітпе сүзегі мен теңбіл безгек.

Вироидтар

Вирустарға ұқсас бірнеше молекулалы патогендер белгілі. Олардың ішінде вариоидтардың орты ерекше, атауына қарамастан, олардың вирустардан айырмашылығы бар. Олар ең кішкентай вирусты бөлшектерінен кіші, ақуызды қабықшасы жоқ. Олар бір жіпті РНҚ-дан тұрады, ол зақымданған клеткада автономды түрде репликацияланады. Олар көптеген өсімідктердің ауруларын қоздырады (пальма, хризантема, картоп және т.б.). Алғаш рет вароидтар 1971ж. зақымданған клеткалардың ядроларында ашылған, репликация кезінде, олар иесінің фементті жүйелерін пайдаланады. Вироид РНҚ-сы әр түрлі құрылымды бола алады. Тірі ағзаларда, вариодтарға жатпайтын басқа да патогенді молекулалар кездеседі. Вироидтарға тән құрылымды, бірақ ДНҚ-ға негізделген құрылмдар жануарларға тән. Ақуыздардың кейбір фрагменттері клеткаларда өзін нуклеин қышқылдарының қатысуынсыз көбеюге мүмкіндіктері бар. Бұндай бөлшектер «приондар» деп аталады.
Тақырып 3. Бактериялар

Бактериялар рокариоттарға жататын клеткалы ағзаларға жатады. Олар жай, ұсақ және кең таралған ағзалар, олар жер бетінде 2млрд жылдан артық тіршілік етеді, бірақ әрдайым дамуда. Бактериялар басқа тірі ағзалардан қатты ерекшеленетіндіктен, оларды бөлек Monera патшалығына жатқызады. Жер бетінде, бактериялар жоқ жерлер аз. Олар суда, топырақта, ауада, өсаімдіктер мен жануарлардың ішінде және сыртында тіршілік етеді. Бактерия клеткалары өте ұсақ-ұзындығы 1-10 µ, ені 0,2-1 µ. Бактериялардың кшіі көлеміне байланысты, олардың классификациясының негізінде морфологиялық көрсеткіштер емес, физиолгиялық және биохимимялық қасиеттері ескеріледі. Осыған қарамастан клетак формаларына байланысты оларды келесідей бөледі: кокктар (шар тәрізділер)-бір-бірден орналасқан, диплококктар (екіден), тетракокктар (төртеуден), стрептококкалар (шынжырлы), стафилококктар (жүзім тәрізді), сарцтналар (пакеттер); бациллалар (таяқша тәріздес)- бір-бірден орналасқан, диплобациллалар, стрептобациллалар (жүзім тәрізді жиналмайды); иірілген-вибриондар (үтір тәрізді), спириллалар (бір немсе бірнеше түзу иірімдер) және спирохеталар (көптеген майда иірімдері бар, ұзы әрі жіңішке формалар); колониальді және жіп тәрізді (көбінесе шырышты қабықта)-күкірт және темір бактериялар. Бактериялар қысқа таяқша тәрізді болады (түйнекті бактериялар). Кейбір бактериялар талшықтар немесе клетканың ритмикалық жиырылуы (спирилла) арқылы козғалады. Бактерия клеткасы тығыз қатты қабықта болады, қабық құрамына диаминопимелин және құмырсқа қышқылы кіреді. Бұндай қабық тек қана бактерияларда кездеседі. Бактериялардың көбінің клетка қабығы шырышты капсуламен қапталған, ол қосымша қорғашын қабатын түзеді. Олардың қою цитоплазмасында гликоген, ақуыз және май гранулалары болады , митохондриялары, оқшауланған ядросы (бірақ ядросы бар да клеткалар кездеседі) мен эндоплазмалық торы жоқ. Рибосомалар циоплазмада мембаранмен байланыспай бос жатады. Бактериялардың митохондриялары жоқ болса да, тыныс алу тізбегінің ферменттері клетка мембранасының ішкі бөлімінде орналасады. ДНҚ цитоплазмада бос жатады. Бактериялар көбінесе хлорофилсіз өсімдіктер, гетеротрофтар (негізінене сапрфиттер, парзиттері де бар), бірақ фотосинтездейтін бактериялар да бар –жасыл және қызғылт күкірт бактериялары, қызғылт күкіртті емес бактериялар. Бұл бактериялардың спецификалық хлорофиллдері бар, олар бактериохлорофилл деп аталады. Олар көміртегін өндірмей фотосинтездейді, себебі сутег ідоноры су емес, басқа химиялық қосылыста (күкіртті сутек, сутектің асқын тотығы, спирттер, майлы қышқылдар және т.б.). Хемоавтотрофты бактериялар да бар, олар энергияны бейорганикалық ззаттардың синтетикалық реакциялар, тотығу жолымен алады (азот, күкірт, темір қосылыстары, газ күйіндегі сутек). Көміртек көзі балдырлардікіндей, және өсімдіктердікіндей. Хемосинтез процесі орыс ғалымы микробиолог- С.и. Виноградскиймен ашылған. Бактериялардың көбі гетеротрофтар, олар органикалық заттарды синтездей алмайды, дайын қосылыстармен қоректенеді. Ең үлкен топ-сапробионттар, өлі органикалық заттармен қоректенеді, аз бөлігі паразиттер, тірі жаныарлар мен өсімдіктердің ораникалық заттарымен қоректенеді. Сапробионттардың табиғаттағы органикалық зат алмасуда маңызды орын алады. Қарапайым екі бөліну арқылы көбейеді, қолайлы жағдайда тезірек: кейбір бактериялардың клеткалары әр 20 минут сайын бөлінеді (осымен адам ағзасындағы паразиттік бактерияларынң тез көбеюі түсіндіріледі). Бірақ бактериялардың тез көбеюіне бірнеше факторлар кедергі жасайды: қоректіктің жетіспеушілігі, басқа ағзаларға жем болу, ыдырағыш заттардың жиналуы. Бактериялардың кейбіреуі бүршіктеніп көбейеді. Жынысты процесс болмайды, бірақ кейбіреулерінде ол болады, бірақ өте қарапайым түрде ( ішек таяқшасы). Жағымсыз жағдайда, су жетіспеушілігінде, бактериялар тыныштық күйге көшеді. Клетка суын жоғалтып, құрғап кетеді, су бар болғанда қайтадан көбейе бастайды. Кейбір түрлері жағымсыз жағдайда спора түзеді. Спора түзу, көбею емес, бір клеткадан бір спора түзіледі, клетка солып, клетка қыбықшасының ішінде, жаңа қалың қабық түзеді. Қолайлы жағдайда, спора өседі. Споралар өте төзімді: көп уақыт құрғақшылықты, қайнатуды, құрғақ қыздыруды шыдайды 140⁰С. Кейбір споралар -245⁰С шыдайды. Улы заттарға да төзімді. Осылай сібір жарасының таяқшалары спора түрінде 30 жыл бойы сақталады. Бактериялардың көбі энергия көзі ретінде, әр түрлі ағзаларды қолданады, өздерін зақымдауға арналған заттарды да (пенициллин) қолданады. Бұл бактериялардың ауробты және анаэробты тіршілік ете алуымен байланысты. Көміртегі мүлдем жоқ жерде өсетін бактериялар облигатты анаэробты деп аталады, ал екі жағдайда бірдей өсе алатындар факультативті анаэробтар деп аталады. Температураға қатысты бактериялар: температураның үлкен диапазонды өзгерісіне төзімді, басқалары-белгілі бір температурада (төмен, жоғары немесе температураның кіші диапазонында). Бактериялардың оң әсері көптеген биолгиялық процестерге қатусуымен анықталады. Олар күрделі органикалық заттарды жай заттарға дйеін ыдыратады, кейін сол заттарды жасыл өсімідіктер қолданады. Олар ақуыз, көмірсу және майларды ыдырата алады. Көмірсулардың ферментті анаэробты ыдырауы-ашу, ал ақуыздар мен амин қышқылдарының анаэробты ыдырауы-шіру деп аталады. Қоректік заттар мен жануарлар мен өсімдіктер ағзаларының ыдырауы, шіруі кезінде бөлінетін жағымсыз иіс, құрамында азот және күкірт бар заттардың болуынана түзіледі. Бір типтің бактериялары түзетін қосылыстар, бактериялардың басқа түріне энергия көзі бола алады. Тыныс алу процесінде (көміртегі бар) ашу процесіне қарағанда, энергия көбірек бөлінеді. Бактериялардың әр түрлері туғызатын ашудың маңызы зор. Сүтті, спиртті, майлықышқылды және пектинді ашу болады. Ашудың әр түрі белгілі бір бактериялармен іске асырылады: сүтқышқылды-сүтқышқылды бактериялар (соңғы өнімі-сүт қышқылы); майлықышқылды-майқышқылды бактериялар (соңғы өнімі-май қышқылы); спиртті ашу кезінде спирт немесе спирт пен сірке қышқылы түзіледі. Пектинонобактериялар пектинді ашудың маңызы зор, олар клетка аралық пектин заттарын ыдыратады. Барлық процестер атмосфераға көмірқышқыл газының бөлінуімен жүреді. Күрделі органикалық қосылыстардың азоты өсімдіктер қолданыла алмайды. Азоты бар органикаалық қосылыстарды , ақуызды ыдырату әр түрлі шіріткіш бактериялардың көмегімен іске асады. Органикалық қосылыстардың азотын аммиакқа дейін минерализациялау, аммонофикация деп аталады. Аммиактың бір бөлігі бос күйіеде атмосфераға бөлінеді, бірақ көп бөлігі топфрақ пен суда тұздар күйінде сақталады. Аммоний тұздары бактериялардың көмегімен нитраттарға айналады-өсімдіктер сіңіре алатын қосылыс. Бұл процесс нитрификация деп аталады. Нитраттарды газ түріндегі азот пен азот оксидіне айналдыра алатын бактериялар тобы бар, бұл процесс денитрификация деп аталады. Бактериялар атмосфералық азотты фиксациялайды. Азотты фиксирлеуші бактериялар ауадағы молекулалық азотты өсімдік түріне байланыссыз байланыстырады-бұл топырақта бос тіршілік ететін азотфиксирлеуші бактериялар. Түйнекті бактериялар да, азотты байланыстыра алады, бірақ олар өз әсерін жоғары өсімдіктердің тамырларымен симбиозда көсетеді (бұршақ тұқымдастар). Бұл бактериялар бұршақты өсімдіктердің тамырларында түйнектер түзеді. Топырақ азотқа байып, өнімдігілі жоғарылайды. Бактериялардың зат алмасуында тұзілетін көптеген заттар адамға аса маңызды. Бактериялардың әсері өндіріс пен ауыл шаруашылығында кең қолданылады, сүт тағамдарын алу, орамжапырақты тұздау, жемдерді силостау, органикалық қышқылдар, спирт, ацетон, ферментті препараттар алу үшін қолданылады. Қазіргі кезде, бактериялар көптеген белсенді заттардың продуценттері ретінде қарастырлады (антибиотикте, амин қышқылдары, дәрумендер және т.б.), олар медицинада, ветеренирияда қолданылады. Бактериялардың көмегісіз темекі жапырақтарын кептіру, терінің дубильдеу, зығыр талшықтарын мацерациялау сияқты процестерді іске асыру қиян. Адам бактеряларды ағынды суларды тазартуға қолданады: ағынды суларды топырақ арқылы баяу жібергенде, қатты бөлшектер шөгінге түсіп, кейін бактериялардың көмегімен тыңайтқышқа айналдырады. Топырақтан өткенде, ауру туғызатын бактериялар өліп, шіріткіш бактериялармен өндіріледі. Адам, жануар және өсімдік ауруларын туғызатын бактериялар кері әсер етеді. Сапрофитті бактериялар- тамақ өнідерін бұзады, олардың кейбіреулері токсиндер бөледі. Токсиндер-бүкіл ағзаны емес, белгілі бір мүше мен мүшелер жүйесін зақымдайды, мысалы, ОЖЖ, қызыл қан түйіршіктерін және т.б. симптомдар кешенін туғызады, солар арқылы ауруды диагностикалауға және қоздырғышты табуға болады. Ауралардың микробты теориясы Луи Пастер, Роберт Кох және олардың шәкірттерінің еңбектеріне байланысты ашылған. Француз ғалымы Луи Пастер алғашында шарап пен сыраның ашуына зерттеген, кейін жібекті құрттың ауруын, кейін Францияның бүкіл қойларының жойылып кету қауіпі пайда болғанда, сібір жарасын зерттеген. 1885ж. ол егу арқылы адам өміріне қауіп төндіретін иттің тістегені арқылы таралатын құтыру ауруынан сақтап қалу мүмкін екенін көрсетті. Неміс физигі Роберт Кох сібір жарасын ерекше ағза қоздыратынын дәлелдеді. Бұл мақсатпен ол бактериялардың таза культураларын алып, өсіру әдісін құрастырды. Белгілі бір микроағзаның осы ауруды туғызатынын дәлелдеу үшін келесі діоеодер қажет, Кох постулаттары: микроағзалар ауру жануар мен өсімдіктің қанында немесе ұлпаларында табылу қажет, олардың болуыауру симптомдарымен тығыз байланысты болу керек. Ағзалар ауру иесінен бөлініп, таза культурада өсірілу қажет. Ауру иесінің денесінен бөлінген культуралар дені сау жануар немесе өсімдікті зақымдаған кезде, ол ауру ағзадағыдай симптомдар туғызу қажет. Микроағза экспериментальді ағзадан алының таза культурада өсірілу қажет. Кейбір өсідіктер мен жануарларда туа біткен қарсы тұрушылық болады. Көбінесе жүре пайда болған иммунитет түзіледі. Ол адам немесе жануар жеңіл формамен ауырып шыққаннан кейін түзіледі. Белсенді иммунитет ағзада атиденлердің түзілуімен мінезделеді. Аурудың алдын алу үшін, иммунитетті дамыту үшін егу қолданылған. Вакцина-арнайы жасалынған антиген (белгілі бір ауруға тән ақуыз), олар ағзада антиденелердің түзілуін қоздырады, бірақ олар ауруды туғыздырмайды. Токсиннің токсиндік әсерін құрғату, қызыту арқылы әлсіретуге болады. Вакцинация әдісі XVIII ғ. Ағылшын дәрігері Э.Дженнермен ашылған. Ағза антиденелерді тез өндіре алмаған жағдайда, антиденені жануардан (жылқыдан), ағзаны өзі антиденелерді өндіре алғанға дейін антиденемен қамтамасыз ету үшін алады. Анидне препараттарын енгізу пассивті иммунитетті туғызудың жалғыз әдісі, аурумен күресуге көмектеседі. Бірақ бұндай иммунитет тез жойылады. Аурумен күресуге бактериялардан, саңырауқұлартардан және т.б. алынатын антибиотитер көмектеседі. Антибиотиктер-әр түрлі химиялық табиғатты заттар: біреулері ақуызға, екіншісі майларғаұқсас, ал үшіншісі басқа типті органикалық қосылыстар болып табылады. Антибиотиктердің ең тиімдісі пенициллин, пеницил саңырауқұлағынан алынған. Оның ағылшын ғалымы Александр Флеминг (1929 ж.) ашқан. Басқа да антибиотиктер белгілі: стрептомицин, ауреомицин, тетрамицин және т.б. антибиотиктер көбінесе бір ауруды емдеуде қолданылады. Осылайша, пенициллинді өкпе қабынауына, стрептомицинді туберкулезді емсдеуге қолданады. Бактериялар тудыратын өсімдіктер ауруларынан күйік-жемісті өсімдіктерді зақымдайтын-алма, алмұрт және т.б.; орамжапырақтың қарашірігі; көптеген өсімідтеррдің жұмсақ шірігі; өсімдіктердің тамырларының ісіктері (бактериялы тамыр рагі); жапырақтардағы ісік тәріздес өсінділер (галлдар) және т.б. белгілі. Патогенді бактериялардың кері әсеріне қарамастан, бактериялардың эколоиялық тұрғыдан қарағанда, маңызы зор. Басқа ағзалар қолданатын, органикалық заттың продуценттері болып, олар өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтарын ыдырататын редуценттер тобын құрап, экожүйедегі зат алмасуға қатысады.

Цианобактериялар

Ертерек оларды балдырларға жатқызған. Көптеген дискуссиялар нәтижесінде, олардың бактерияға тән клетка құрылысына қарап, ядроларға дейінгі патшалыққа жатқызады. Цианобактериялар-ежелден тіршілік етіп жатқан, клтка шырынына толы оқшауланған ядросы, вакуолі; кейде газбен толтырлған вакуольдер кездеседі, хлоропласттары жоқ өсімдік әлемінің өкілі. Клетка қабықшас ыкөп қабатты. Клетка түсі оның құрамындағы пигменттерге байланысты болады: жасыл а хлорофиллі (b хлорофилі мен бактериохлорофилл жоқ), көк-фикоцианин, сары-каротиноидтар, қызыл-фикоэритрин. Ассимиляция өнімі гликоген тәрізді полисахарид. Крахмал түзілмейді. Пигменттердің қатынасына байланысты түстері көк-жасылдан қошқыл қызылға дейін болады. Бактерияларға қарағанда цианобактериялар фотосинтез кезінде көміртекті бөледі. Цианобактериялар көміртегі бөлетін ең алғашқы өсімдіктер болуы мүмкін. Олардың қоректенуі аралас. Олар көмірсуларды ситездеуге бейім (автотрофтар), бірақ кейбір жағдайларда дайын ыдырайтын органикалық заттармен де қоректене алады (гетеротрофтар). Олардың кейбір түрлері хемосинтезге бейімделген (атмосфералы азотты фиксерлеу, носток). Қарапайым бөліну арқылы көбейеді, кейде құрамының көп ретті бөлінуі арқылы, бірақ митозы мен мейозы жоқ. Жыныс процестері жоқ, бірақ парасексуарлды процестері бар. Жіп тәрізді формалары көп клеткалы бөлшектерге бөліне алады; жіптердің бөлінуі ірі, қалың қабықты өлі клеткалар-гетероцисталар бойында өтеді. Кейбір түрлер ібактериялар сияқты қолайсыз жағдайда спора түзеді. Қабығы қалыңдап, су мөлшері төмендейді, қор заттар мөлшері жоғарылайды. Споралар кеіп кетуден сақтап, қолайлы жағдайда жаңа дараға айналады. Цианобактериялар әр түрлі сулы және сулы емес биотоптрада кең таралған, бір немесе көп клеткалы (колониальді, жіптәрізді) болады. Олар субстарқа бекінген немесе бекінбеген, қозғалмайтын және сырғанап қозғалатынболады, бірақ талшықтар түзбейді. Көбінесе органикалық заттарға бай су қоймаларында тіршілік етеді. Олардың ішінде планктонды және бентосты формалары кездеседі; олар топырақта да кездеседі, вулкандардың атқылауынан кейін алғаш болып мекендейтін өсімдіктерге топырақты дайындайды. Кейбір түрлері аса ащы көлдерде, су тепмературасы 65-93⁰С жететін гейзерлерде, Арктика мен Антарктиданың қарларында олар қына талломдарында кездеседі. Цианобактериялардың әйгілі өкілдері осциллатория мен носток-тұщы су қоймаларында тіршілік етеді. Оларда гетероциста мен споралар түзілмейді. Осциллаторияның жіпшесінің қозғалысы шырыштың бірқалыпты емес бөлінуіне байланысты. Носток-шар тәрізді клеткалардан тұратын, иірілген шырышты жіпшелердің жиынына ұқсас колониальді түрі; сары гетероцисталары анық көрінеді.

Планктонды цианобактериялармен зоопланктон мен басқа жануралар көп қоректене алмайды, себебі олар токсин бөледі, әсіресе барлығы дамыған кезде.

Цианобактериялардың көптеп өсіп су қоймаларын ластау мәселесі, көптеген мемлекеттердің халық шаруашылығына зиян келтіруде: балық аулау мен сумен қамтамасыз ету бұзылады, балықтар, суда жүзетін құстар токсиндермен уланып өледі. Бұл бактериялардың кейбір өкілдерін тағамға пайдалануға болады. Осылай Жапония мен Қытайда ностоктардың кейбір түрлерін тамаққа қосады. Қазіргі кезде Spirulina platensis цианобактериялардың өндісте культивирлеу әдістері дарлануда, оның құрамында жоғары бағалы ақуыздар мен дәрумендер бар, оны зат алмасу процестерін реттейтін тамақ қосылысы ретінде қолданады.
Тақырып 4. Төменгі сатылы өсімдіктер. Балдырлар.

Балдырлар-көбінесе суда тіршілік ететін төменгі сатыл өсімдіктердің үлкен тобы. Кейбіреулері су түбене немесе су түбіндегі әр түрлі заттарға бекіп фитобентосты құрайды; көбі су қабатында ілулі түрде немесе су бетінде фитопланктонды құрап қалқып жүреді. Бір бөлігі топырақта, топырақ пен ағаш діңдерін мекендейді. Өздерінің дамуы барысында, олардың бір клеткалылардан, колониальді және жоғары ұйымдасқан бірнеше мертге дейін жететін гигант (қызыл балдырлар), жоғары сатылы өсімдіктерлің мүшелеріне ұқсас дифференциаланған мүшері бар түрлері кездеседі. Балдырлар клеткаларының формасы мен көлемі әр түрлі. Көбінде хлорофилл бар және олар автотрофты қоректенеді, бірақ олардың жасыл пигменттері басқа пименттермен тығылып тұрады. Олардың ішінде саппрофиттер мен парзиттер кездеседі. Бактерия клеткаларына қарағанда, бұлардың мықты целлюлозды немес пектинді қабықшасы болады, қабықша ылғи немес белгілі бір жағдайда шырышпен қапталған, шырыш құрғап кетуден, механикалық зақымданулдан сақтап, кейде қозғалу мен субстартқа бекінуге көмектеседі. Протопласты цитоплазмадан, бір немесе бірнеше ядродан және әр түрлі формаға ие хроматофорадан тұрады. Бұларға көбеюдің барлық түрлер ітән: вегетативті, жынысты және жыныссыз. Вегетативті түрі бір клеткалы ағзалардың бөлінуі арқылы, колниальдыларда-колониялардың ыдырауы, көп клеткалыларда-таллом бөлігі, ал кейде вегетативті көбеюдің арнайы мүшелері (харылылардың түйнектері) арқылы іске асады. Нағыз жыныссыз көбею зооспоралар не споралар-клетка қосылыстарында пайда болады, олар вегетативті клеткалар немесе арнайы мүше-зооспорангийлерде түзіліп, бөлінеді. Зооспораларда спораларға қарағанда талшықтар болады, солардың көмегімен қозғалады. Пайда болғаннан кейін зооспоралар талшықтарын тастап, клетка қабықшасымен қоршалып, жаңа клетка өсе бастайды. Қолайлы жағдайда балдырлар жыныссыз жолмен көбейеді. Қолайсыз жағдайда, жынысты көбейеді, ол екі кейде маманданған клетканың (гамета) бір зиготаға бірігіп, қор заттар жинайды. Зигота қалық қорғаныш қабатпен қапталады. Зигота көбею мен қолайсыз жағдайда тіршілігін сақтап қалу үшін түзіледі. Тыныштық кезеңінен кейін, кейде сол уақытта зигота жаңа дараға айналады. Кейде зиготададан әрі қарай өсіп дамитын зооспоралар түзіледі. Теңіз балдырларында зигота тынышты кезеңісіз өседі. Жынысты көбею түрлері әр түрлі: изогамия, гетерогамия, оогамия. Коньюгацияда байқалады. Изогамия кезінде гаметалар көлемі, сыртқы пішіні бойынша бірдей, бірақ физиологиялық ерекшеліктері болады (гетероталлды гаметалар). Изо- және гетеро гаметалар вегетативті клетканың редукциялық бөліну жолымен пайда болады (мейоз). ООгамия кезінде аналық гамета үлкен. Қозғалмайтын қор заттарға бай клетканы түзеді; сперматозоид –кішкентай, талшығы бар клетка. Жоғары ұйымдасқан балдырлар топтарының жынысты клеткалары арнайы көбею мүшелерінде (гаметангий) дамиды: аналық клетка-оогонияларда, спематозоид-антеридияларда. Кейде коеьюгация процесі де көрініс табады, ол гетероталлды даралардың, екі генеративті клеткаларының протопластарынң қосылуы. Споралар мен гаметалар бір дараның клеткаларында дами алады, бірақ спора мен гаметалардың екі дарада дамуы да мүмкін. Бұндай жағдайда спора түзілетін ағза-спорофит, ал гамета түзілерін-гаметофит деп аталады. Гаметофит бір немесе екі жынысты болады. Спорофит ядросында хромосомалардың диплоидты жиынтығы кездеседі (2n), гаметофит ядросы гаплоидті (n). Кейбір балдырларда редукциялық бөліну зигота өсіп жатқан кезде өтіп, барлық тіршілік циклі гаплоидті фазада өтеді; ал диплоидты фазасы зиготамен анықталады. Басқаларында редукциялық бөліну гаметангийде, гаметалар түзілуінің алдында өтсе, олардың тіршілік циклі диплоидты фазада өтеді, ал гаплоидті тек қана гаметалармен айқындалған. Фазалардың бұндай ауысуын ядролық фазаладың ауысуы деп атайды. Балдырлар су экожүйесінің негізгі компонентерінің бірі болып саналады, себебі олар оргыникалық затты түзеді. Олар продуценттер: балдырлардың 1 га-сы 100т шикі немесе 10т құрғақ органикалық зат береді. Олар зоопланктон мен балықтардың қорегі, суды көміртегімен байытады. Теңіз балдырларын тағамға, мал қорегіне, тыңайтқыш ретінде, йод, бром және т.б. заттардың көзі ретінде қолданылады. Қызыл балдырлардан агар-агар алынады, ол микроағзаларды өсіргенде, қоректік субстат түрінде және кондитер өнеркәсібінде қолданылады, ал қошқыл қызыл балдырларды плстмасса мен су сіңірмейтін мата жасауда пайдаланады. Тұщы сулардағы балдырлар органикалық затты продуцерлегеннен басқа, балшықпен емделуде және маға қорек ретінде қолданылатын сапропель түзеді. Көбейіп кетсе, олар зиян келтіреді, себебі су ластанып, сумен қамтамасыз ету нашарлайды. Олардың суға түскен әр түрлі заттрады ұстап, сол заттарды дезактивациялау қабілеті бар. Осылай суды ластанудан тазартады. Олардың осы қасиетінің халық шаруашылығында маңызы зор және олар су қоймаларындағы зат алмасуды реттейді. Балдырлар ежелгіден келе жатқан ағзалар, олардың келесі түрлері бар:

Жасыл балдырлар

Ең көп таарлған бөлімі 20 000түрі белгілі. Кең таралған негізінен тұщы суларда, бірақ теңіз бен топырақта да кездеседі. Олар әр түрлі, олардың дамыуна жай фомалардан күрделірек формаларға өтуін құрылысы мен даму циклдерінен көруге болады. Кең таралған:

Вольвокстәрізділер (Volvocales);

Хлорококктәрізділер (Chlorococcales);

Улотрикстер (Ulothrichales);

Сифонодылар (Siphonophyceae);

коньюгаттар (Conjugatophyceae).

Харалы балдыолардың олардың күрделі құрылысына байланысты бөлек шығарады. Кең тарлған түрі, хлорелла-тостағанша тәрізді хроматофоры, қалың целлюлозды қабықшасы бар, қозғалыссыз споралармен көбейетін бір клеткалы балдыр. Ол ақуызға, көмірсулар мен минералды заттраға бай. Оның құрамында 13 әр түрлі дәрумендер бар (құрамына байланысты ол лимонға теңестіріледі). Фотосинтез барысында ол өзінің көлемінен 200 есе артық көміртек көлемін түзе алады. Рпактикада кең қолданылады. Тағы да хломидомонас деген түрі белгілі, ол ұсақ органикалық заттармен ластанған кіші су қоймаларында тіршілік етеді. Бұл дене пішіні әр түрлі, пектинді-целлюлозды қабығы және қозғалу мүшесі, талшығы бар бір клеткмалы балдыр. Клетка ортасында тостағанша тәрізді хроматофор, ал алдыңғы жағында көзше (стигма)және пульсирлеуші вакуоль орналсқан. Қолайлы жағдайда жынссыз жолмен көбейеді: протопласт 2,4, және 8 бөлікке бөлініп, олардан аналық лктекада зооспоралар түзіледі. Су ауа жетіспегенде, клетка талшықтарын тастап, қозғалыссыз тіршілік етеді. Кейде жынысты көбейеді: клетка бөлініп 8-ден 32 гаметаға дейін түзеді, олар зооспораларға ұқсас, бірақ ұсақтау. Осы гаметалардың екеуі қосылып, зигота түзеді (хромосоманың екі жиыны). Зигота қалың қабық түзіп, осы күйінде көп уақыт қоолайсыз жағдайда тіршілк ете алады. Қолайлы жағдайда ол мейотикалық жолмен бөлініп, төрт гаплоидті клетка түзеді. Клетка қабықшасы жарылып, одан төрт талшықтары бар, жаңа өсімдік түзе алатын, клеткалар шығады. Хломидомонастың көбінде екі клетканың көлемі мен құрылысы бірдей; изогамия. Біреулерінде екі түрлі, біреуі үлкендеу, гаметалар түзіледі( барлығының талшықтары болады). Қлсылу кезінде (2n) зиготалар түзіледі, гетерогамия. Ұзын гаплоидті клеткалар жіпшелерінен тұратын спирогира жай әдіспен көбейеді. Күзде, жынсты көбею кезінде екі жіпше жақын, параллельді орналасып, купол тәрізді өсінділер пайда болады. Өсінділер ұлғайып, екі клетканы байланыстыратын түтікке айналады. Бір клетканың заты дөңгеленіп, екінші клеткаға түтікпен ағып, ұрықтану процесі аяқталады. Түзілген зигота қалың клетка қабықшасымен қапталып, қыстайды. Көктемде, зигота митотикалық жолмен бөлініп төрт гаплоидті ядро түзіде, олардың үшеуі дегенерацияға ұшырайды, ал біреуі сақталып, клетка қабықшасын жарып шығып, митотикалық жолмен бөлініп, жаңа гаплоидті жіпше пайда болады, коньюгация. Жіпшелі жасыл балдырлардың тағы бір өкілі улотрикс. Оның тарамдалмаған жіпшесі базальді-ризоид клеткасымен судағы заттарға бекиді. Клетка ортасында ядро мен хроматофор орналасқан. Клеткалар көлденеңнен бөлінетіндіктен, жіпше ұзына бойы өседі. Қолайлы жағдайда төрт талшығы бар зооспоралармен көбейеді. Күзде жіпшенің бөлек клеткалары гаметангийге айналады, олардың ішінде талшықт ыгаметалар түзіледі.

Гаметалар қосылғанда төрт талшықт ыгамета түзіледі, кейін ол талшықтарын тастап, тынысштық күйге ауысады. Мейотикалық бөлініп, жаңа жіпшелер түзетін төрт клеткаға бастама береді. Осылай улотрикстік жынысты көбеюі изогамды, бірақ бұл клеткалар мамнданған және жай вегетативті клеткалардан ерекшелнеді. Басқа жіпті балдырдың –эдогониумның жынысты көбеюі, эволюциялық сатының жоғары деңгейінде тұр. Зигота түзетін клеткалары әр түрлі, үлкен қозғалыссыз аналық және кіші қозғалмала сперматозоид. Әр вегетативті клетка овогинийге немес антиридийге айнала алады. Аналық жыныс клеткасы түзілетін клеткалар шар тәрізді әлі үлкен; протоплазмасы қабықтан ығысып, қор затқа толы аналық клетканы түзеді. Басқа клетканың көп ретті бөлінуі нәтижесінде, диск тәрізді клеткалар түзіледі, олар кейіналдыңғы бөлігінде талшықтары бар күлтелі сперматозоид түзеді. Клетканың тесігі арқылы сырқа шығып, біреуі аналық клеткасына еніп, 2n зигта түзеді. Зигота сыртынан қалың клетка қабығн бөліп, осы күйде қолайсыз жағдайды өткізеді. Мейоздан кейін талшықты күлтесі бар ( зооспоралар),кейін жіпшелерге айналатын төрт гаплоидті клетка пайда болады. Жаңа жіпшелер жынысты және жыныссыз зооспораларынан түзіліп, эндогониум жіпшесі өседі, овогамия. Вольвокс-колониялы балдыр, қуыст ышарға ұқсас, екі талшықт ыклеткалардан тұрады; клеткалар бір –бірімен протоплазманың жіңішке жіпшелерімен байланысқан. Бір колонияда 40 000 клетка болуы мүмкін, олардың көбі вегетативті қызмет атқарса, бір бөлігі көбеюге жауап береді. Антеридияларда екі талшықты кішкене сперматозоидтар түзіледі. Овогоний ішінде қозғалмайтын бір үлкен аналық клеткасы пайда болады. Қозғалатын сперматозоидтар аналыққа жылжып, онымен қосылады. Қалың қабықт ыдиплоидты зигота түзіледі. Зигота мейотикалық жолмен бөлініп, жаңа колония түзетін гаплоидті клтекаларға бамстама береді. Вольвокстың кейбір колонияларында антиридий мен овогонии бір колонияда, кейбіреулерінде әр түрлі колонияларда орналасады, осылайша жыныстық дифференциация байқалады. Жоғары ұйыдасқан балдырларда (жоғары өсімдіктерде) ұрпақ ауысуы байқалады, жынысты және жыныссыз жолмен көбею кезектесіп жүреді. Осылай жасыл теңіз балдыры ульва (немесе теңіз салаты) екі түрмен белгіленген, бірақ біреуі диплоидті спорофит, ал екіншісі гаплоидті гаметофит екені анықталды. Спорофит гаплоидті спораның мейозының нәтижесінде пайда болады, олардан гаплоидт ігаметофит дамиды. Гаметофит диплоидті зигота түзілгенде қосылатын, гаметаларды түзеді, олардан дипоидті спорофит дамиды. Даму циклі деп, ағзаның белгілі бір тіршілі уақытында болатын және сол ағзаның ұрпағының сол уақыт мезімінде болатын биологиялық дамуды айтады. Ұрпақ ауысумен байланысты даму циклі, ең күрделі, ол жоғары ұйымдасқан өсімдіктерге тән. Жасыл балдырлардың ішінде, күрделі құрылысты харалы балдырлар болып табылады. Оларды бөлек бөліп шығаарды. Олар тұщ ысу қоймаларын мекендейді. Көп клеткалы (ұсақ ағаш тәріздес); олардың тамырға, жапыраққа, сабаққа тұқымға ұқсас өсінділері бар, бірақ анатомиялық тұрғыдан жоғар ыөсімдіктердің бұл мүшелеріне еш қатысы жоқ. Жыныс процесі овогамды, зигота тыныштық кезеңінен кейін дамиды. Эвгленалылардың көбі тұщы суларды мекендейді, екіншілік қабығы жоқ, монадты формалар, цитоплазманың сыртқы бөлігі пелликуланы құрайды; кейде талшық шығатын тесігі бар қабықшамен қапталған «ұйшік». Клетка формасы эллип немесе ұршық тәрізді. Алдыңғы бөлігінде қызыл көзше (стигма) және эвгленаның негізгі вакуоліне апаратын, кішкентай тесік «жұтқыншақ»орналасқан. «Жұтқыншақ» негізінен талшық шығады. Бір немес екі талшықты. Бірнеше хроматофоралы, жиырылғыр талшықтары қабықтан қабыққа тартылып тұрады. Қоректенуі фототрофты, бірақ олар судығы еріген орникалық заттармен де қоректене алады (гетеротрофты), кейбір түрлері голозойлі қоректенеді. Жалпы олар миксотрофтар, яғни аралас қорекнеді. Кейді көп көбейіп судың гүлдеуіне әкеліп соғады. Фотосинтеге бейімделмеген паразит түрлері де бар. Клетканың алдыңғы бөлігінен басталатын көлденең бөлінумен көбейеді. Клетка органеллалары бөлінеді: ядро, ядрошық, хромотофоралар, периноид және стигма. Кейбіреулерінде ғана жынысты процес болады. Негізгі қор зат парамил көмітсуы.

Диатомды балдырлар

Жер бетінің бүкіл жерлерінде кездеседі. Тұщы, ащы суларда, топырақта, тас бетінде тіршілік етеді. Су қоймаларының шөгінінде көп кездеседі. Пектинді клетка қыбықшасы кремнеземмен қапталған (SiO2), ол қорғаныш сауытын түзеді. Ол бір біріне киіліп тұрған тәрізді екі жақтаудан тұрады (қақпағы бар қорап). Жақтауларда тесіктер және камералар болады. Жақтау қүұылым әр түрлі және систематикалық маңызы зор. Цитоплазма қабық бойы орналасқан, оның клетка ортасында, ядро орналасқан жерде, ұштасуы бар, ол сызық бойы сыртқа шығады. Жақтауларға екі хроматофор жанасады. Балдырдың қошқыл қызыл түсі сары пигмент-ксантиндерге байланысты. Клетканың қалған бөлігі клетка шырынымен толтырылған. Қор зат -май. Жыныссыз көбеюі вегетативті: алдын ала хлороплас пен протопласт екіге бөліннеді, ядро митозды бөлінеді. Жақтаулар ажыратылып, әр протопласт жаңа жақтауды құрастырады. Осындай бірнеше бөлінуден кейінклеткалар ұсақталады, даралардың көбеюіне әкелмей, қалыпты жағдайға жеткізетін жынысты процеспен шектеледі. Жынысты процесі ерекше: екі ұсақ дарасы жақындап, жақтауларын тастап, шырышпен қапталады, ядролар мен пртоплосттардың редукциялық бөлінуі нәтижесінде, төрт-төрттен гаплоидті клеткалар түзіледі. Екі әр түрлі тетраданың клеткалары бірігіп (жыныс процесі), қалғандары өліп қалады. Нәтижесінде өсіп дамуға қабілеті бар зигота түзіледі. Зиготадан жаңа екі жақтаулы (диплоидті)жақсы дамитын клетка түзіледі. Диатомдылардың негізгі тіршілк формасы-микроскопиялық өлшемді, бір клеткалы, колониальді және жіпшелі балдырлар. Алғаш рет олар мезозиодің юра дәуірінде пайда болған (195-200 млн жыл бұрын). Олар әр түрлі шаруашылық маңызы бар, диатомиттің тау жыныстарын құрастырады. Оны жарылғыш заттарды (динамит), дыбыс және жылу өткізбейтін материалдарды жасауға, металлдарды тегістеуде, фильтрлер жасауда қолданады. Олардың мұнайдың түзілуіне қатысы бар деген болжам бар, себебі, олар өз бойында қор зхат ретінде майды сақтайды.

Қошқыл қызыл (бурые) балдырлар

Олар әлемнің барлық теңіздері мен мұхиттарында талған, көбінесе жағалауға жақын тіршілік етеді, бірақ терең жерлерде де кездесуі мүмкін, мысалы, Саргасс теңізінде. Олар бентостың маңызды құрамдас бөлігі. Ерекше түсінің болуы, әр түрлі пигменттердің болуына байланысты. Хлорофилл, каротиноидтар, фукоксанин. Хлорофилл тереңге өтпеген сәулелерді ұстай алмағандықтан, пигменттер жиыны фотоситез процесіне мүмкіндік береді. Олардың ішінде микроскопиялық және макробалдыолар кездеседі. Соңғылары гиганттар бола алады: мысалы, макроцистис балдырының ұзындығы 30-50м жетеді. Қарапайым ұйымадасқан жіптектес балдырлардың талломы бір клеткалар қатарынан тұрады, ал жоғары ұйымдасқандарында, клеткалар тек қана әр түрлі жазықтықтарға бөлініп қалмай, дифференциаланады, яғни «сағақтар», «жапырақшалар» мен өсімдік субстрақа бекитін ризоидтары болады. Клеткалары бір ядролы, хроматофоралары көп және түйіршікті. Қор заттар полисахарид немесе май түрінде сақталады. Пектин-целлюлозды қабықшалар оңай шырыштанады, өсуі интеркалярлы немесе жоғары. Жыныссыз көбеюі (фукуста ғана болмайды) көптеген екі талшықты зооспоралар арқылы іске асады, олар бір кейде көп клеткалы зооспорнагииларда түзіледі. Жыныссыз вегетативті көбею таллом бөлігімен іске асады. Жынысты процесс формалары: изогамия, гетерогимия және оогамия. Фукустардан басқалардың барлығында, даму фазаларының ауысуы байқалады. Редукциялық бөліну зооспорангийлер мен спорангийлерде өтеді, олар гаплоидті гаметофитке бастама береді, ол екі немесе бір жынысты болады. Зигота тышыштық кезеңісіз диплоидті спорофитке өседі. Кейбір түрлердің спорофиті мен гаметофитінің сыртқы айырмашылығы жоқ, ал басқаларында (ламинарияда) спорофит үлкен және көп уақыт қызмет етеді. Фкустің гаметифиті редукцияға ұшыраған, себебі гаметалар өсімдіктен тыс, суда қосылады. Зигота тыныштық кезеңісіз диплоидті спорофитке айналады.

Қызыл балдырлар

Қызл балдырлар тропик пен субтропик теңіздерінде, қоңыржай климатта кездеседі (қара теңіз бен Норвегия жағалауы). Кейбір түрлері тұщы су мен топырақта кездеседі. Таллом құрылысы жоғарыда айтынған балдырлардікіне ұқсас. Түсі хлорофилл, фикоэритрин, фикоциан пигменттеріне байланысты. Олар қошқыл қызыл балдырларға қарағанда, тереңірек тіршілік етеді, оларға жарық сәулелерін ұстау үшін қосымша пигменттер қажет. Фикоэритрин мен фикоциан пигметтерінің бар болуы олардың аталарына әсер еткен. Қызыл балдырлардың хроматофоралары диск тәрізді, перитиноидтары жоқ. Қор заттары май және қызыл балдырларға тән йодпен бояған кезде қызыл түс беретін крахмал түрінде сақталады. Таллом көпклеткалы тарамдалған жіпшелерден тұратын, бұталарға ұқсас, сирек пластика немесе жапырақ тәріздес, ұзындығы 2м жетеді. Кейбір түрлерінің пектинді-целлюлозды қабаты қатта шырыштанып, талломның барлығы шырыштанады. Сондықтан кейбір түрлерін тамақ өнеркәсібінде бактериялар мен саңырауқұлартарды өсіру үшін қоректік субстрат ретінде, кеңінен қолданылатын агар-агар алу үшін пайдаланады. Қызыл балдырлардың кейбіреулеркнің клетка қабықшасы көмірқышқыл кальциймен және көмірқышқыл магниймен инкрутацияланған, бұл оларға тастай беріктік береді. Бұндай түрлері имаржан рифтерінің түзілеуіне қатысады. Қызыл балдырлардың даму циклінде қозғалмалы кезең жоқ. Олардың жынысты көбеюінің формасы мен көбею мүшелерінің құрылымымен ерекшеленеді. Көбі екі үйлі өсімідіктер. Піскен спермациялар (бір қозғалмайтын гамета) антеридиден суға шығып, су ағысымен карпогонға (аналық жыныс мүшесі) жылжиды. Спермациидің құрамы корпогонға өтіп, онда аналық жыныс клеткасымен бірігеді. Зиггта тыныштық кезеңсіз митотикалық бөліп, жіп тәріздес талломдарға айналады. Таллом диплоидті. Жіпшелердің жоғары бөлігінде, жынысты көбею споралары (карпоспоралар) түзіледі. Жыныссыз көбею кезінде талломда құрамында бір спора –моноспора, немесе төрт спора-тетраспоралары бар спорангийлер түзіледі. Тетраспоралардың пайда болуының алдында редукциялық бөліну өтеді. Көп споралы балдырларда, бір монопоидті өсімікте гаметангий мен спорангий түзіле алады, зигота ғана диплоидті. Тетраспоралыларға даму кезеңдерінің алмасуы тән: гаплоидті тетраспоралар гаметангиясы бар гаплоидті гаметофитке; диплоидті карпоспоралар спорангийлері бар дипоидті өсімдікке (диплоидті спорофит( айналады. Гаметофит пен споррофиттің сыртқы құрылысы бірдей. Порфира мен порфиридиумның жыныссыз көбеюі монопоидті моноспоралармен іске асады. Даму циклін гаплоидті күйде өткізеді; зиготалары ғана диплоидті. Шығыс Азия елдерінде порфиралардың кейбір түрлерін тамаққа қолданады. Норвегияда, теңіз жағалаунан су кеткен кезде, қойларды жайылымға сияқты жібереді.

Тақырып 5. Нағыз саңырауқұлақтар бөлімі. Қыналар бөлімі. Саңырауқұлақтар.

НЕгізгі үш топта-бактериялар, миксомицеттер мен саңырауқұлақтарда еш бір ұқсастық жоқ, олардың хлорофилдерінің болмауы мен гетеротрофты қоректенуінен басқа. СОл себептен, оған қоса, олардың пайда болуына қарап, жеке бөлімдерге жатқызады.

Нағыз саңырауқұлақтар.

Саңырауқұлақтардың мыңнана астам түрі белгілі. Олар ұйымдасуы жағынан бір клеткалы балдырларға ұқсас. Көбінде мицелий деп аталатын, тарамдалған жіпшелерден, гифтерден тұратын көп клеткалы денесі бар. Төменгі саңырауқұларқтардың гифтері бір-бірінен оқшауланбаған, сондықтан, бір үлкен клетка тәрізді. Жоғары өкілдерінде гифтер көлденең перделермен бөлінген. Саңырауқұлақтың сыртқы қабығы пектин заттарынан (целлюлозаға жақын көмірсулар), және жәндіктердің хитиндеріне ұқсас азотты заттардан тұрады. Олардың негізгі ерекшелігі пластидтерінің жоқтығы. Ядролары өте ұсақ, бір -, екі немесе көп ядролы. Қор заттар гликоген, май түрінде сақталады, крахмал түзілмейді. Вегетативті және жыныссыз көбеюі ерекше. Вегетативті көбеюі: мицелийдің бөлігі арқылы; оидилері – жұқа қабықшалы оқшауланған мицелий гифтері ыдырағанда түзілетін буындар; бүршіктену арқылы, яғни клеткаларда олардан бөлініп кететін домалақ өсінідлердің түзілуі. Жыныссыз көбеюі арнайы мүшелерде дамитын, әрі қарай мицелийге айналатын, әр түрлі споралардың көмегімен өтеді. Кейбір түрлерінде даму циклінде жыныссыз көбеюдің бірнеше формалары өтеді. Эволюция барысында, саңырауқұлақтарда, басқа өсімдіктерге қарағанда, жыныс процесінің редукциясы өтті, бірақ әр түрлі түрлері кездеседі (изогамды, анизогамды-бір клетка екіншісінен ұсақтау болғанда). Зигота әрқашан белгілі бір уақыт тыныштық күйде болады. Өсу алдында ол мейоз жоламен бөлініп, әрқашан диплоидті болады. Саңырауқұлақтардың өздері тірішілік циклі бойы гаплоидті. Жоғары саңырауқұлақтардың жынысты процесі кезінде ядролардық қосылуы кейінірек өтеді. Қарама-қарсы жыныс ядролары қосарланып (дикариондар) орналасып, жаңа дикариондарды түзу үшін, синхронды бөлінеді. Уақыт өткен соң ядролар қосылып, дикарионды ядролар редукциялық бөлініп, гаплоидті ядролар жынысты көбею спораларының ядроларына айналады. Даму циклінде жынысты және жыныссысспоралану ауысып отырады, жынысты споралану тіршілік цилін аяқтайды. Олардың табиғаттағы зат алмасуда маңызы зор. Олар бактериялар тәріздес, өсімдік текті органикалық заттарды минералдандырады (редуценттер). Топырақтың жоғары қабатында көп кездеседі. Саңырауқұлақтар жоғары сатыдағы өсімідктердің қоректенуін күрделі органикалық заттарды жай заттараға айналдыру арқылы жақсартады. Спиртті ашуға қатысатын ашытқылар нан, шарап, спирт, сыра, квас, айран жасауда, кең қолданылады. Олар тамақ, азық және емдеу өнімі (дәрумендерге бай). Қалпақалы саңырауқұлартардың қоректік маңызы зор, көптеген түрлерінен дәрі-антибиотиктер алынады. Бірақ олардың көбі ауыл шаруашылық өсімідіктерінің ауруларын қоздырады. Ағашты бұзатын саңырауқұлақтарда үлкен зиянын тигізеді. Кейбіреулері адам мен жануарлардың тері, түк жамылғысының ауруларын туғызып, уландырады. Көптеген бактериялар шыдамайтын, қышқыл раекциясы бар ағзалардың денесінде, паразиттік тіршілік етеді.

Миксомицеттер

Миксомицеттер (немесе шырыштылар)-саңырауқұлақтарға ұқсас, бірақ кейде амебаларға тән қасиет көрсететін ерекше ағзалар тобы. Ыдырап жатқан жапырақтар мен шіріген ағаш діңдерінде шырышты масса түрінде кездеседі, амеба сияқты псевдоподиялармен қозғалады. Олардың тіршілік циклінде келесі кезеңдер болады: бір клеткалы талшықтылар; бір клеткалы амебалар, көп ядролы цитоплазма мен сабағы мен жеміс тәріздес денесі бар өсімдіктерктілер. Плазмодийіінң белгілі формасы жоқ, кейде боялған; субстраттан ас қорыту вакуольдерінде қорытылатын, оның органикалық заттарын ағып өтіп сіңіреді. Клетаклары көбінесе екіге бөлінеді (жыныссыз), бірақ белгілі бір кезде, жеке шырышты массалар екі-екіден жабысып, ерекше жеміс денесін құрайды. Ылғалды субстратқа түскен споралар суды сіңіріп, қабықшасын жарып, бөлініп, амеба тәрізді клетканы түзеді. Кейбір амеба тәрізді клеткалар аз уақыттан кейін гаметалар қызметін атқарып, бір бірімен бірігіп, зигота түзеді, ол бөлініп, көп ядролы шырышты масса бойы таралып, даму циклін аяқтайды. Бұнда споралар-гаплоидті, ал плазмодий ядролары –диплоидті. Кейбір миксомицеттер өсімдік паразиттері болап табылады, біреуі орамжапырақ ауруын туғызады.

Фикомицеттер

Фикомицеттер-саңырауқұлақтар арасындағы ең аз ы ( түрге жақын). Олардың жіп тәрізді денелері балдырлар талломына ұқсас, көбеюі (жыныссыз-қозғалмалы споралар, жынысты-гамета арқылы), балдырлардікіне ұқсас. Сондықтан, оларды балдыр-саңырауқұлақ деп атайды. Гифтерінде перде жоқ немес олар аз, мицелийі көп ядролы, цитоплазмаға малынған. Кең тарлған өкілдері-нан зеңі, ұнтақ тәрізді снділер түзетін саңырауқұлақтар, ақ тот, картоптың түйнегі мен жер үсті бөлігінің ауруын (фитофтороз) туғызады. Қара нана зеңін мысалға алып, төмегі саңырауқұлақтардың даму циклін қарастыруға болады. Нана оған, саңырауқұлақ спорасы түскенде көгереді. Спора өсіп, жіпшелердің орамдалған түйінін-мицелийді түзеді. Ризоид деп аталатын кейбір гифтер, нанға еніп, одан қоректік заттардыалады; столон деп аталатын басқа гифтеркөлденең кйеін жоғары қарай өседі. Осы гифтердің жоғары бөлігінде ішінде споралар дамитын, спорангий түзіледі; споралар дамығаннан кейін спорагий жарылып, споралар таралады. Жынысты көбею споралардан өскен екі гифтер өскенде өтеді. Гифтер бір-бірне бағытталған өсінділер жібереді. Бұндай өсндінің шеті ұлғайып, гамета түзіп, бөлінеді. Екі жақын жатқан гаметақосылп, зигота түзеді. Зигота өскенде мейоз жолымен бөлініп, барлық зиготалар гаплдоидті болады. Нан зеңінің екі түрі белгілі (плюс- және минус). Жынысты көбею тек қана плюс пен минус формаларының гаметаларының қосылуы, яғни жыныстың морфологиялық дифферециациясы жоқ болса да, физиологиялық дифференциациясы бар.

Аскомицеттер

Аскомицеттер – саңырауқұлақтардың 25-35 мың түрі бар, үлкен тобы. Бұл топтың өкілдерінде тарамдалған мицелий жақсы дамыған. Гифтері перделер арқылы клетка деп аталатын бөліктерге бөлінген. Перделерде цитоплазма мен ядро гифтердің бір бөлігінен екінші бөлігіне орын ауыстыра алатындай тесіктері бар. Денесі бір клеткалы (ашытқылардікіндей); көп клеткалы (ұнтақ тәріздес роса) немес кеңеіген және етжемді (трюфельдегікіндей) болуы мүмкін. Жыныссыз көбею бүршіктену арқылы (ашытқылар) немесе кейбір гифтердің ұшында түзілетін (конидиялар) споралар көмегімен. Жынысты көбеюі жынысты процесс нәтижесінде, аскаларда (қалта) пайда болатын аскоспоралар көмегімен. Споралардың түзілуі алдында көрінбей өтетін жынысты процесс жүреді. Мицелий гифтерінде жынысты көбею мүшелері түзіледі: аналықта (архикарптар-түрі өзгерген оогониялар), екіншілеріде антеридийлер (аталық). Архикарптың кеңейген аскогон төменгі бөлігі мен түтікті, иірімделген-трихогина жоғары бөліктен тұрады; антеридий-брі клеткалы цилиндр тәрізді өсінді. Жанасу кезінде, триихогина антеридий қауысына еніп, оның құрамы аскогонға көшеді, онда олрадың цитоплазмалары қосылады, ал аналық және аталық ядролары қосылмай қос-қостан дикариондарда орналасады. Аскогенді гифтер пайда болады. Аскогенді гифтердің ұшында қалталар түзіледі. Бұл клеткалар өсіп, дикароиндар ядролары қосылып, бір диплоидті ядро-зигота түзіледі. Қалтадағы ядро редукциялы бөлініп, төрт ядро пайда болады, кейін олар митоз жолымен бөлініп, нәтижесінде болашақ споралардың 8 гаплоидті ядросы түзіледі. Споралардын саңырауқұлақтың жаңа гифтері өседі. Қалталы саңырауқұлақтардың гаплоидті фазасы зиготадан қалтаға дейін өтеді, зигота ғана диплоидті. Вегетативті және қалталы аскогенді гифтердің қалың өрімі жеміс денелерін түзеді (мысалы, бүріспелерде). Даму циклін Neurospora crassa аскомицетінің мысалында көрсетуге болады. Нейроспора мен қара зең ризопустың екі ұқсас плюс- және минус формалры бар. Жынысты процесте екі әр түрлі форманың гифтері қатысу керек. Мейоз нәтижесінде түзілген гаплоидті аскоспоралар қолайлы жағдайда, өсіп, жаңа гаплоидті мицелий түзеді. Аскомицеттердің кейбір түрлерінен дәрі –антибиотик алады. Пеницил саңырауқұлағынан екінші дүниежүзілік соғыс кезінде, пенициллин антибиотигі алынған, ол өкпе қабынауның қоздырғышы пневмококкпен күресуге көмектеседі. Оның антибиотикалық қасиетін ағылшын ғалымы А. Флеминг ашқан. Бұл антибиотикті ол 1927ж. ашты. Алғашқы антибиотик-грамицидин-Ресейде 1942ж. синтезделген. Қазіргі кезде антибиотиктерді өндірістік жолмен алады, жаңа түрлері ашылуда. Бірақ емдеу мақсатымен препараттардың аз мөлшері қолданылады. Біріншіден, бұл қоздырғыштардың оларға тез үйреніп, оларды субстрат ретінде қолдануымен байланысты. Екіншіден, қолданған антибиотиктің жоғары концентрациясы бауырды, бүйрек және т.б. мүшелерді зақымдайды. бұзады. Үшіншіден, дәріге деген аллергия тууы мүмкін. Антибиотиктерді көп мерзім қабылдау ағзаның функцияларының ауытқуларына әкелу мүмкін. Сондықтан, оларды қабылдау маманның тексерісімен өту керек. Аскомицеттер басқа саңырауқұлақтар тәрізді, органикалық қалдықтарды ыдыратушылар. Бірақ олардың ішінде зиянды түрлері де бар. Олар өсімдіктердің сабақтарын, жапырақтарын, гүлдері мен жемістерін зақымдайды. Мысалы, дәнді дақылдардың, әсіресе қарабидайда парзиттік тіршілік ететін, спорынья. Саңырауқұлақ мицелийі аналық түйініне еніп, оны бұзады. Жаздың соңында, қарабидай піскен кезде, дәнектердің орнында қошқыл-күлгін спорыньяның бидайшықтарын көруге болады. Олардың құрамында улы алкалоидтар бар, олар адам ағзасына еніп, бас ауруы тартылуды туғызады. Қатты уланғанда, адам өліп кетеуі де мүмкін. Осы алкалоидтардың көбі медицинада қолданылады.

Базидиомицеттер

Базидиомицеттер-барлық қалпақшалы саңырауқұлақтар біріктірілген үлкен топ (30 мың түр шамасында). Олардың вегетативті денесі буынды гифтерден тұратын, тарамдалған мицелий. Арнайы жыныс мүшелері жоқ. Өсіп келе жатқан гаплоидті базидиядан алғашқы клеткадан тыс мицелий түзіледі, кейін ол буынды мицелийге айналады. Әр буынында бір гаплоидті ядро бар, бірақ базидиалдыларда ол эфемерлі. Кейін гифтердің буындарының қосылуы өтеді, бірақ ядролары қосылмайды, кейін синхронды бөлінетін дикариондар түзіледі. Нәтижесінде екіншілік дикарионды мицелий дамиды. Базидиомицеттердің даму циклінде дикарион –диплоидті фаза басым болады, ал гаплоидтісі өте қысқа. Жыныс процесі дикароиндардың ядроларының қосылуымен (кариогамия), олрадың кейін бөлініп, 4 базидиоспора түзілуімен аяқталады. Базидиоспоралар базидияларда-бір клеткалы, жынысты көбею мүшесінде пайда болады. Базидиоспоралар жеміс денелерінде түзіледі, олардың формалары мен көлемдері әр түрлі (көбінесе олар қалпақшаның төменгі бөлігінде орналасады). Жеміс денесі ет жемді, аяқшасына (немес түбіртек) және қалпақшасына дифференциаланған. Қалпақшалы саңырауқұлақтардың көбі-сапрофиттер, бірақ паразит түрлері де кездеседі, мысалы, опенок. Олар орманды жерлердің топырағында, кейде үй маңында және т.б. кездеседі, кейбіреулері құрылысты ағаштарды мекендеп, оны зақымдайды. Маңызды практикалық маңызы бар түрлері жақсы белгілі, олар тамаққа қолданатындары мен улы түрлері. Тамақ рационында олардың маңызы құрамындағы ақуыздардың, майлардың, көмірсулар мен дәрумендердің, бағалы тұздар мен ароматты заттардың бар болуымен анықталады. Шампиньондар мен басқа да саңырауқұлақтар өндірістік масштабта культивирленеді. 200-ден астам тамаққа жарамды және 25-тен астам улы саңырауқұлақтар белгілі. Өсімдіктердің зақмдайтындары ауыл шаруашылығына үлкен зиян тигізеді. Қаракүйе және тат саңырауқұлақтарынан дақылдарын зақымдайды, ие-өсімідіктің белгілі бір мүшесіне әсер етеді. Қаракүйе саңырауқұлағы дәнді дақылдардың репродуктивті мүшелерін зақымдап, олрады бұзады, өсімдік жанып кеткедей көрінеді. Вегетативті мүшелерде дақтар, ісінулер, галлдар пайда болады. Тат саңырауқұлағы, сабақтар мен жапырақтарды зақымдайды. ОЛардың даму циклі өте күрделі ол бір немесе бірнеше өсімдікте өтеді. Мысалы, нан таты өзінің толық циклін екі иесінің үстінде өткізеді: бөріқарақат пен бидай. Көктемді бөріқарақат жапырақтарындасаңырауқұлақ мицелийімен түзілген сары дақтар пайда болады, олардың үстінде сары түске боялған колбатәріздес қуыстар-пикнидалар түзіледі. Олардың ішінде екі жынысты споралар пайда болады. Мүмкін олар екі-екіден бірігіп, жаңа диплоидті мицелийге бастама береді, ол жапыраққа еніп зақымдап, осының нәтижесінде жазғы споралар түзіледі. Солып қалған бидай жапырақтары мен сабақтарында, қысқы қалың қабықты споралар түзіледі. Көктемде олар бизидияларға өсіп, олрадың ішінде базидиоспоралар түзіледі. Соңғылары бөріқарақат жапырақтарына түсіп, цикл қайталанады. Тат саңырауқұлақтарымен күресу үшін олардың аралық иелерін (бөріқарақат, итшомыр, лещина, арамшөптер) алып тастау қажет. Трутовиктер тірі және құрылысқа арналған аағштарды бұзып, зиян келтіреді. Бұлардың жылдағы зиянын, орманның жанып кетуімен салыстыруға болады.Жетілмеген саңырауқұлақтарға, жыныс процесі белгісз саңырауқұлақтарды жатқызады. Олардың 25 мыңнан астам түрі бар. ОЛАр паразиттер мен сапрофиттер. Олар ауыл шаруашылық өсімдіктерінің ауруларымен жойылып кетеіне әкеліп соғады. Жынысты процесі бар болса, олардың споратасымалауның формасына қарап, қалталы немес базидиомицеттерге жатқызады. Мәдени өсімдіктерде паразиттік тіршілік ететін, улы тамаққа түсіп жануар мен адамды уландыру мүмкін, мысалы, фузариум, қысқы бидайдың паразиті.

Тақырып 6. Қыналар (Lichenophyta Lichenes)

Қыналар балдыр мен саңырауқұлақтың симбиозы нәтижесәнде түзіліп, басқа ағзалардан сапалы ерекшеленетін, эволюция процесінің барысында бір-біріне пайда тигізіп тіршілік ететін ерекше ағзалар. Балдыр мен саңырауқұлақтың симбиозы емес, саңырпауқұлақты автотрофта бақыланатын паразитті тіршілігіне ұқсас. Қына құрамына кіретін саңырауқұлақтар көбінесе, аскомицеттер, сирек базидиомицеттер, ал балдырлар-көк-жасыл (цианобактериялар) немесе жасыл балдырлар. Қыналардың әр түрінің құрамында белгілі бір балдыр мен саңырауқұлақ түрі енеді. Қыналардың екілікті табиғаты 1867ж. орыс ғалымдары А.С.Фаминицин мен С.А.Баранецкий анықтаған. Балдырлар органикалық заттарды құрайды, ал саңырауқұлақтарбалдырды қорғап, оны сумен және минералды тұздармен қамтамасыз етеді. Олар қолайсыз ортаға жақсы бейімделген, температура мен ылғалдылық, тіршілік бар жердің барлығнда өседі. Олар Арктика өсімдіктерінің ең шетк шектерінен солтүстікке қарай өседі, сол кезде олар ылғалдылығы жоғары тропиктерде де өсе алады. Олар тіршілік жоқ жерлерді алғашқы болып мекендейді (тау, ағаштарда), тундрада көп орын алады. Қыналар топырақ түзілу процесінде маңызды рөл атқарады, өздері бекіген тастарды бұзады. Оның денесі мүшелерге дифференциаланған қабатша. Олардың денесі гифтер шоғырынан түзілген.

Қабатшаның геомерді типті құрылысы бар, балдыр клеткалары ретсіз орналасқанда және гетеромерлі қабатша бірнеше қабаттардан тұрғанда. Балдырлар бір қабат болып орналасқан, гонидиальді қабат түзеді. Қыналардың келесі түрлері болады: жіптәріздес, денесі жіпке ұқсас; қабыршақты тау-тастарда, топырақта, ағаштарда қабыршақ түзіп орналасады (леконора); жапырақ тәріздес-денесі жапырақты пластикалардан тұрады, ризиналар көмегімен –ризод аналогі, топырақ пен ағаштарға бекиді, шоқты гифтерден тұрады (пармелия); бұталы-тармдалған бұта тәрізді, биіктігі 12-15см (исландық қына, бұтақына, мысалы, бұғы қынасы-кладония). Қыналар көбінесе вегетативті көбейеді: қабықшасының бөліктерімен немесе арнйы мүше-соредиялар мен изидиялар. Соредиялар гонодиальді қабат ішінде түзіліп, біраз балдыр клеткалары мен оларды қоршап жататын гифтерден тұрады. Қабықшаның тесігі арқылы сыртқа шығып, желмен таралады. Қолайлы жағдайда соредиялар жаңа таллом түзеді. Изидиялар да балдырлар мен оларды қоршап жатқан гифтерден тұрады, бірақ олар талломның бетіндегі өсінді ретінде шығады. Қынаның қабықшасы балдыр мен саңырауқұлақтың бөлінуі арқасында, олардың әр қайсысы бөлек бөлінгендіктен баяу өседі. САңырауқұлақ гифтері белгілі бір балдырды кездестіргенде ғана, қына түзіледі. Еш тіршілік жоқ өнімсіз жерлерді алғашқы болып мекенеп, кейін мәдени өсімдіктермен ығыстырылуы мүмкін. Оларға жарып пен таза ауа қажет. Олар қоршаған ортаның ластануының индикаторлары. Фотосинтез бен қоректік заттарды қорға жинау процесі баяу өтеді. Жылдық өсуі сәл ғана байқалады: қабыршақтыларда-1-8 мм, бұталыларда-1-35 мм. Кейбір қыналар мата өндірісінде бая ретінде, медицинада, парфюмерияда, глюко за мен химиялық индикатор-лакмус өндірісінде қолданылады. Бұғы мүгі қынасы бұғылардың қорек ретінде, кйебіреулері тамаққа пайдаланылады (манна небесная).

Тақырып 7. Жоғары сатыдағы өсімдіктер. Мүктәрізділер бөлімі.

Жоғары сатыдағы өсімдіктер. (Ұрықтылар- Embryobionta). Алғашқы жер беті өсімідіктері палеозой дәуірінің силур кезеңінде пайда болған. Ботаниктердің көбі оларды, жойылып кеткен жасыл балдырлармен байланыстырады. Жер бетінде, яғни екі ортада (ауа мен топырақта) тіршілік ету, сумен қамтаамасыз ететін, жыныс мүшелерін құрғап кетуден қорғайтын, жыныс процесін қорғау механизмдерінің түзілеуімен қатар жүреді. Топырақта беку үшін тамыр, фотосинтезді іске асыру үшін сабақ пен жапырақ пайда болды. Осылардың дамуымен қатар ұлпалардың дифференцициясы жүріп отырды: өткізгі, механикалық ұлпалар жүйесі дамып, эпидерма мен лептесік түзілді, жынысты көбеюдің көп клеткалы мүшелері-гаметангийлер пайда болды. Аталық гаметангийлер антеридиялар, бұнда аталық жыныс клеткалары түзіледі (гамета)-сперматозоидтар немесе спермиялар. Аналық гаметангийлер-архегониялар, оларды аналық жыныс клеткасы түзіледі. Барлық бейімделулерін гаметофит пен спорофиттің айырмашылықтарының көбеюінен көруге болады. Жоғары сатылы өсімдіктердің тіршілік циклінде, балдырлардікіндей жынысты және жыныссыз көбею фазаларының ауысуы байқалады. Гаметофитте жынысы көбею мүшелері, ал спорофитте, ішінде редукциялық (мейоз) бөліну нәтижесінде гаплоидті хромосомалар жиынтығы бар спорангийлер түзіледі. Гаметофит екі жынысты, архегониялар мен антеридиялар бірге дамығанда, және бір жынысты, не антеридий не архегоний ғана болғанда. Аталық пен аналық гаметалары қосылғанда (екеуі де гаплоидті), диплоидті зигота түзіледі. Зиготадан (ол митоз арқылы бөлінеді), диплоидті спорофит дамиды. Егер, спорофитте түзілген споралар бірдей болса, олардан екі жынысты гаметофит дамиды. Бірақ жоғары өсімдіктердің көбінің спорангийлерінде екі түрлі спора түзіледі (әр түрлі спорангийде): макроспорангияларда-макроспоралар (мегаспора), ал микроспорангийлерде-микроспоралар. Әр микроспорадан бір аталық гаметофит дамиды, ал мегаспорадан-бір аналық дамиды. Сондықтан микроспора-аталық, мегаспора-аналық деп аталады. Жоғары сатыдағы өсімдіктің толық тіршілік циклі (зиготадан зиготаға дейін), гаметофиттен (спорадан зиготаға дейін) және спорофиттен (зиготадан спораға дейін) тұрады. Барлық жоғары өсімдіктердің, мүшелер ұлпаларынан басқа, ұрықтары бар.... Төмегі сатыл өсімдіктерде ол жоқ. Жоғары сатыдағы өсімідктердің зиготасынан әрдайым ұрық (эмбрион) –спорофиттің (2n) жаңа дарасының бастамасы дамиды. Тек қана гүлділерде ұрық спорофаза- триплиодті болып келетін, екіншілік эндоспермнің қор заттары арқасында дамиды. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің эволюциясы екі бағытта өтті: мүктәрізділерде-гаметофиттің дербестігінің, оның морфологиялық бөлінуімен өсіп, дербес спорофиттің жойылып оңайлауында (гаметофитте тітршілік ететін спорогонға дейін), ал барлық жоғары сатыдағы өсімідіктердің негізгі фазасы спорофит, ал гаметофит қысқарып, оңайланған. Плаун, қырықбуын және папоротниктәрізділерде бұл фазалар жеке, физиологиялық жағынан әр түрлі ағзаларға айналады; тұқымды өсімдіктердің гаметофиті өзінің дербестігін жоғалтқан, спорофитте дамиды. Тұқымдылар жер бетінде тіршілік етуге жақсы бейімделген, оларға ұрықтану үшін су қажет емес. Ал мүк, плаун, қырықбуын және папоротниктәрізділердің жыныс процесі бос судың бар болуын талап етеді, себебі сперматозоидтар тек қана суда қозғалады. Осылайша жоғары өсімдіктердің эволюциясы мүктәрізділердікінен басқа, гаметофит редуцкциясы мен спорофиттің дамуымен жүрген. Жоғары сатылы өсімдіктерге келесі бөлімдерді жатқызады: псилофиттер, мүктер, плаундар, қырықбуындар, папоротниктер және түұқымды өсімдіктер.

Псилофиттер

Мүктер (Моховидные)

Плаунтәрізділер

Қырықбуындар

Папоротниктәрізділер

Тұқымды өсімдіктер

Псилофиттер (Psilophyta, Psilotophyta)

Псилофиттер – алғашқы жер беті өсімдіктері, түтіктілердің арғы тегі, 400 мың жыл бұрын тіршілік еткен; таскөмір дәуірінің басында жойылып кеткен, қалдықтары төменгідевон шөгінділерінде табылған. Олардың дихотомды бұталанған осьтік мүшелері-биіктігі-50см, теломдары, суды сіңіретін ризоидтар тарамдалатын, көлденең тамыр сабақты мүшесі-ризомоиді болады. Жапырақтары жоқ. Нашар дамыған ксилема трахеидалардан тұрады. Осьтердің ұшында спорангийлер орналасқан. Қазіргі кезге дейін екі туысы жеткен: псилот және тмезиптерис, тропиктер мен субтропиктерді мекендейді.

Мүктер (Моховидные, Bryophyta)

Мүктер – барлық жоғары өсімідіктердің ішіндегі ең қарапайым ұйымдасқан. Көбінесе шағын көп жылдық, сирек бір жылдық қабатты немесе жапырақсабақты өсімдік. Нағыз тамыры жоқ (сондықтан олар аласа), кейбіреулерінде тамыр қызметін атқаратын ризоидтары бар. Ризоидтар тамырдан құрылысы менпайда болуымен ерекшеленеді. Суды сабақтың төменгі бөлігі де сіңіре алады. Мүктәрізділердің ең негізгі, басқа жер беті өсімідіктерінен ерекшелігі, даму циклінде гаметофазаның басым болуы. Гаметофит өркенді еліктендіретін, жасыл өсімдік (мысалы, көкек зығыры), «сабақ» пен оған жақсы бекіген «жапырақтар» (филлоидтер). «Сабақ» көбінесе тарамдалмаған, биіктігі 15 см, кейде одан да жоғары. Өткізгіш қызметін атқаратын ксилема мен флоэмаға сәфкес клеткалар пайда болады. Жасыл мүктердің толық дамыға өткізгіш шоқтары жоқ. «Жапырақтары» клеткаларлың біренеше қабатынан тұрады: ұзын өткізгіш және қалың механикалық. Жапырақтың ортаңғы жүйесіне ұқсас құрылым түзіледі, оның жоғары бетінде қысқа хлорофиллі бар клеткалар-фотосинтездейтін ұлпа орналасқан. Сабақ негізінде ризоидтар дамиды. Көкек зығырының биіктігі 40 см жетеді. Көбею мүшелері әр түрлі дараларда орналасқан-антеридиялар мен архегониялар дамитын, аналық пен аталық гаметофиттерде. Судың қатысуымен архегоний аналық жыныс клеткасымен қосылып, диплоидті зигота түзеді. Зиготадан гаметофитте орналасқан диплоидті спорофит дамиды. Спорофит гаусториялардан (олардың көмегімен ол гаметофитке бекініп, одан қоректік заттарды алады, паразиттік тіршілік етуге көмектеседі), аяғы мен мүкқорапша қуысы деп аталатын жоғары кеңейген жері бар қорапшадан тұрады, соңғысы жәндіктерді қызықтыру үшін ашық түске боялған. Мүкқорапшаның қуысының ұшында споралар пісіп жетілгенге дейін қалпақша болады. Кейде қорапшада спораларды шашуға арналған (перистом) құралы болады-мүкқорапшаның қуысының шетінде оның жамбыр кезінде жабатын тісшелер қатары болады. Құрғақ ауа райында қалпақша ашылып споралар шашылады. Қолайлы жағдайда спора протонемаға-жасыл тармдалған жіпшеге айналады. Протонемада кейін спорофит дамитын ерекше бүршіктер түзіледі. Мүктің басқа түрі белгілі- сфагнум (немесе ақ мүк). Олар көбінесе солтүстік енінің сазды жерлерін мекендейді, онда тұтас жабын құрайды. Олардың сабақтары тарамдалған, ұсақ жапырақтары бар. Негізгі осьтің ұшында бүйір бұталар бүршіктәріздес шоқпарбас түзеді. Жоғарылап өседі, ризоидтары жоқ, су мен минералды заттарды сабақтың төменгі бөлігімен сіңіреді, төменгі бөлік жойылып, тереңге түсіп, шіриді. Сфагнум жапырақтары екі клеткалар түрінен тұрады: тірі-ұзын әрі жіңішке, хлорофиллі бар; гиалинді-өлі, протопласты жоқ, суды көп мөлшерде, мүктің өзінің массасынан 30-40 есе артық, жинап, сақтай алады. Қалың шым болып өсіп, топырақты саздандырады. Олар жаңбыр суын жақсы сіңіріп, сақтайды, осылайша суы аз минералданған беткері саздарды түзеді. Сфагнумның даму циклі көкек зығырының цикліне ұқсас. Гаплоидті споралардан алдын-ала жасыл тақталы платонема, кейін даму циклінде басым болатын гаметофит дамиды. Ризоидтар алғашқыда протонемада пайда болады, кейін сабақтың даму барысында жойылады. Споралары бар қорапшасы қарапайым-перистомы мен қалпақшасы жоқ. Мүктәрізідлер барлық континенттерде біркелкі орналаспаған. Олар солтүстік жартышарда, суық климатты жерлерде көбірек кездеседі, ал құрғақ жерлерде аздау болады. Мүктер өрт және тасты емес жол болған жерлерде өседі. Орманда мүк қабаты топыраққа жарықты өткізбейді, температураның, ылғалдылықтың, жарықтың тәуіліктік қалпін төмендетеді. Жасыл мүктер жамылғысы орманды жаңартуға мүмкіндік береді. Бірақ мүктердің болуы, саздануға, ағаштар мен бұталардың өнашар өсуіне, тұқымдар мен өркендердің өсуіне кедергі жасайды. Шалғындарда мүктер топырақ аэрациясын төмендетіп, шөптердің өсуіне кедергі жасап, шалғындардың өнімділігін төмендетеді. Мүктер сады жерлерде шымтезектің түзілуін қамтамасыз етеді, оның халық шаруашылығында кең қолданады. Сфагнумдардың шымтезегі аса бағалы, себебі оның құрамында минералды тұздар аз, ол оны отын ретінде қолданғанда маңызды.

Торфтан этил, метил спирттерін, сірке қышқылын, нафталин, балауыз, деготь, нитраттар мен т.б. жасайды. Сфагнум шымтезегінен емді балшық жасайды. Оны термоизоляциялы құрылыс материалы ретінде қолданады, одан қағаз, картон жасайды. Ойпат саздардың шымтезегінен шымтезек-шірінді құмыралар жасайды. Жемістер мен тұқымдарды сақтауға қолданылады. Бірақ сазды жерлерде өзіне тән флора мен фауна түзіледі. Бұл сфагнумды мүктердің ьактериоцидті заттады бөлумен байланысты. Осыдан шіру кезінде заттар толық ыдырамайды, жартылай ыдыраған –гумин қышқылдары түзіледі. Жартылай ыдыраған заттар шымтезек түзеді. Гумин қышқылдары саз суын қошқыл-қоңыр түске бояйды, су нашар жылынатындықтан әрдайым салқын болады. Қышқыл орта түзіліп, онда тек қана соған бейімделген өсімдіктер тіршілік ете алады. Оттегі аз. Бірақ су алмасуын реттейді, сондықтан, оларды құрғату әрдайым тиімді болмайды. Көптеген беткейлі саздар үлкен өзендердің көзі бола алады, мысалы Волга өзені өзінің бастауын Валадай үстіртінен алады.

Тақырып 8. Қырықбуындылар, Плаунтәрізділер, Папоротниктәрізділер бөлімдері. Плаунтәрізділер (Lycopodiophyta, немесе Lycophyta)

Плаунтәрізділер палеозой дәуірінің силер кезеңінде пайда болған. Таскөмір дәуірінде олардың ағашты және шөптесін формалары болған. Қазіргі кезде көбінесе шөптесін өсімдіктер, сабақтары жайылмалы, сабақтар мен тамыры дихотомды тармдалған, және нашар дифференциаланған бір-екі жүйелері бар спиральді орналасқан, жай немесе бүтін қабыршақты жапырақтары бар. Нақты буындар мен буын аралықтары жоқ.

Плаун туысы (Lycopodium) – барлық жерлерде таралған, бірақ өсімдік жамылғысында маңызы жоқ. Олар әр қашан жасыл шөптесін, тік (1-1,5 см), өрмелегіш өркендері мен қосалқы тамырлары бар. Шоқпартәрізді плаунның спорофиті мәңгі жасыл көпжылдық өсімдік. Негізгі өркен жерде төселіп жатады, көлденең дихотомды тарамдалған биіктігі 25 см өркендер береді, олардың ұшында споралы масақ немесе бүршіктер болады. Жататын негізгі сабақтан дихотомдық тамырлар тарамдалады. Сабақ пен бұталар спираль тәрізді орналасқан ұсақ ланцетті-сызықты жапырақтар орналасқан. Споралы масақтардың ұзын аяқшалары болады. Редукциялық бөлінуден кейін масақтарда гаплоидті пішіні мен көлемі бірдей споралар (изоспоралар) түзіледі, оның құрамында құрғамайтын 50% майлы май бар. Қолайлы жағдайда споралар баяу өсіп (12-20жыл) гаметофит түзіледі. Ризоиды бар, ал қыртыс бөлігінде саңырауқұлақ мицелиі орналасқан (симбиоз), бірақ оның хлоропласттары жоқ. Кейбір түрлерінде гаметофит топырақ бетінде дамиды, сонда клеткаларда хлоропласттар пайда болады. Гаметофит екі жынысты, табақша тәрізді, пиязшыққа ұқсас, диаметрі 2-3 см жетеді. Антеридий мен архегоний гаметофиттің жоғары жағында жақын орналасқан. Антеридияларда-сперматозоидтар, архегонияларда-аналық жыныс клеткалары түзіледі. Ұрықтанудан кейін ұрық дамитын, (2n) зигота түзіледі. Алғашында спорофит гаметофит ұлпасына еніп, сол арқылы қоректенеді. Кейін спорофит тамырлары топфраққа еніп, дербес тіршілік етеді. Селягинелла плауны өте қызықты. Оның өркеннің ұшында жапырақтары вегетативтілерден ерекшеленетін (трофофилл) споралары бар масақтар дамиды. Спророфилл қалтасында мега-, микроспоралар орналасқан, мега- және микроспорангийлер түзіледі. Селягинелла мысалындаөсімдіктер эволюциясының әр түрлі споралардың түзілуі жолымен өткенін көруге болады. Әр түрлі споралыларда гаметофиттің (өскінше) радикалді редукциясы байқалады-гаплоид пен үлкен көлемді спорофит-диплоиді байқалады. Микро мен макроспоралар қолайлы жағдайда өсіп өнеді. Аналық пен аталық гаметофит микро- мен магоспоралар шеарасында дамиды.

Өскіннің кішкене қалақшалары ғана сыртқа қарай шығып тұрады. Бұл аналық өскіннің қалақшасында архегонияларды көруге болады. Ұрықтанған аналық жыныс клеткасынан ұрық дамиды. Осыдан әр түрлі споралылық, әр жыныстылыққа әкеліп соқты, яғни өскіндердің екі үйлігі. Құрғамайтын май бар плаун спораларын медицинада балаларға арналған ұнтақ ретінде (тальк) қолданады; өндірісте-фасонды құюда, модельдерді оңай алып шығу үшін себеді, және оны сары және жасыл бояу алуға (жүн) қолданады.

Қырықбуындылар (Equisetophyta, немесе Sphenophyta)

Қазіргі кезде бұл бөлім бір класпен анықталады-қырықбуында және бір туыс қырықбуын (Equisetum). Туыс Австралия, Жаңа Зеландия мен тропиктік Африкадан басқаб арлық континенттерде таралған 30-35 түрі бар. Қырықбуын-биіктігі бірнеше см-ден бірнеше метрге жететін шөптесін өсімдік. Жойылып кеткен түрлерінің арасында биіктігі 15м жететін ағашты түрлері де болған. Сабағының анық метаметриясы бар, яғни буындар мен буын аралықтары кезектеседі. Жапырақтары қабыршаққа дейін редукцияланған және түйіндерде мутовка тәрізді орналасқан. Мұнда бүйір бұталары түзілген. Жапырақтары қатты редукцияланғандықтан, ассимиляция қызметін өркендер атқарады, хлорофиллі бар ұлпа эпидерманың астында орналасады. Қабықшаның клеткаларының қабығы кремнеземмен жабылған. Жер асты бөлігі түйіндерінде қосалқы тамырлар түзілетін жақсы тарамдалған тамыр сабақ. Қырықбуындардың кейбір түрлері (дала қырықбуыны) тамырсабағы түнекке айналады, олар қор заттарды сақтау мен вегетативті көбею қызметін атқарады. Тік тамырсабақтан жоғары қарай жер үсті өркендер өседі. Барлық өркендер мен тамыр сабақ жоғары қарай өседі. Көктемде жай немесе арнайы өркендерде спорофиллдерден тұратын масақ түзіледі, ол спорангийі бар алтықырлы қалқан тәрізді. Қазіргі қырықбуындардың барлық споралары, спорангийлер сияқты морфологиялық бірдей, бірақ гетероталлды және потенциалды екі жынысты. Бірақ морфологиялық споралардың теңдігі дала қырықбуынында физиологиялық әр түрлі споралылықпен үйлеседі, себебі физиологиялық әр түрлі споралар бір-бірне жақын тұрса, аналық пен аталықөскіндер түзіледі. Әр түрлі споралардың жақын орналасуы, дамыған споралардың қосарланып (түйін түрінде) таралуы арқылы іске асады, себебі олар бір-бірімен элатера көмегімен-спораның спиральді иірілген лента тәрізді сыртқы қабат көмегімен байланыстырылған. Өскіндер кіші жасыл пластикаға ұқсас, төменгі бөлігінде ризоидтар орналасқан. Аталық өскінде, антеридияда сперматозоид, ал аналық-архегонийде-жұмыртқа дамиды. Ұрықтану судың қатысуымен өтеді. Зиготадан жаңа өсімдік дамиды. Қырықбуын спораларында хлоропласттар бар, сондықтан олар тез өсу қабылетін жоғалтады.

Даму циклінде спорофит басым болады. Оның ассимиляцияға қабілеті бар жазғы, олардың тамырсабақтарында қор заттар жиналады, және көктемгі споралы өркендері болады. Өркеннің екі түрі бір тамырсабақта түзіледі. Кейбір түрлері, мысалы дала қырықбуыны малға қорек ретінде беріледі. Бірақ кейбір жерлерде олар улы болады. Оны медицинада қан тоқтататын және несеп айдайтын дәрі ретінде қолданады. Крахмалды түйнектері мен споралы өркендерін кейде тамаққа қолданады. Орманды аймақта дала қырықбуыны арамшөп ретінде өседі. Саз және жапырақты ормандардың қырыбуыны-улы. Оның қыстайтын түрінің қатты сабақтарын зімпаралы қағаз ретінде қолдануға болады.

Папоротниктәрізділер (Polypodiophyta, немесе Pterophyta)

Папоротниктер – ежелгі де, гүлденіп жатқан жоғары өсімдіктердің тобы. Жойылып кеткен папоротниктәрізділер ағаштектес және шөптектес болған. Қазіргі кезде олар жер шарында кең таралған және әр түрлі жерлерде кездеседі. Солтүстік жарты шардың біркелкі аймағының папоротниктері-жер үсті, көп жылдық тамырсабақты, ылғалды көлеңкелі жерлерді мекендейтін шөптесін өсімдіктер. Ылғалды тпропикалық және субтропикалық аймақтарда ағаштектес, шөптесін, лиана тәріздес эпифиттер кездеседі. Шөптесін параотниктердің жер үсті сабағы дамымаған, жер астысы ғана бар-тамырсабақ. Плаундар мен қырықбуындарғдан үлкен жапырақтылығымен ерекшеленеді. Бірақ жапырақтары ерекше: ұзақ жоғары өсетін; негізімен емес; ұялас бүршіктері жапырақ ішінде болады. Сондықтан олардың дапырақтары сабақ гомологі деп саналады, оларды вайя деп атайды. Тамырлары қосалқы. ВАйялар фотосинтез бен спора тасымалдау қызметін атқарады. Спорангийлері жапырақтың төменгі жағында орналасады және әр түрлілігімен бір-біріне қатысты орналасуымен ерекшеленеді. Көбінесе спорнагийлер топтасып жиналады (сориялар), олар жанмен қапталған-индузий, кейде жапырқтың төменгі бөлігнде бос орналасады. Қазіргі кездегі папоротниктердің арасында тең және әр түрлі споралылары кездеседі. Даму циклінде гаметофит пен спорофиттің кезектесуі байқалады. Өзі спорофит. Дамудың белгілі бір кезеңінде споралану байқалады. Споралар жетілгенде спорангийлер ашылып, споралар таралады. Споралар түзілер алдында редукциялық бөлу өтеді, сондықтан споралар гаплоидті. Өте көп спора түзілгеніне қарамастан, олардың бір бөлігі ғана қолайлы жағдайды күтіп, жаңа гаметофитке айналады. Олардың өсуіне ылғалдылық пен жылудан (15-30 oС) басқа, жарық қажет. Өскін (гаметофит) көбінесе қосжынысты, кейде бөлек жынысты, мысалы, су папоротниктерінде. Ортаңғы орыс папоротниктерінің гаметофиті жүректәрізді, тропиктердікінде-тарамдалған пластинка немесе жіпше тәрізді. Кейбір гаметофитттер жер асты болады, онда олардың хлорофиллдері жоқ. Әр түрлі споралылардың гаметофиттері қосжынысты, жер үсті (автотрофтар), ені 0,5 см. Төменгі бөлігінде антеридий мен архегоний түзіледі, антеридийлер ертерек дамиды, ол айқас ұрықтануға мүмкіндік береді, бірақ өзінен ұрықтану да мүмкін (ұрықтану судың қатысуымен жүреді). Ұрықтанған клетка диплоидті спорофитке бастама береді. Спорофит ұрығы гаметофит ұлпасына еніп, ұрық тамырының,бүршігінің, алғашқы жапырақ-тұқымжарнақтыңқоргін сіңретін гаусториядан (аяқша) тұрады. Қалытасқаннан кейін ұрық өседі, ал оның ұрық тамыры редукцияға ұшырап, орнында қосалқы тамырлар пайда болады. Папоротниктер көптеген өсімдік ассоциацияларының маңызды бөлігі, әсіресе тропиктік және субтропиктік, солтүстік. Көптеген түпрлері мүктер тәрізді әр түрлі топырақтардың индикаторлары болып табылады. Кейбіреулері декоративті гүлдерді өсіруде қолданылады. Плаундар, қырықбуында және папоротниктер миллион жылдар бойы пада болып, палеозой дәурінің таскөмір кезеңінде гүлденді. Осы өсімдіктердің қалдықтары таскөмір қабаты түзілген.
Тақырып 9. Ашық тұқымдылар бөлімі. Жалпы мінездемесі, көбею биологиясы.

Тұқымды өсімдіктер

Тұқымды өсімдіктер екі бөлімнен тұрады: қарағайтәрізділер (немесе ашық тұқымдылар) және гүлділер (немесе жабық тұқымдылар). Олар әр түрлі споралылы, яғни оларда споралардың екі типі: микро- және мегаспоралар түзіледі. Микроспоралар аталық гаметофитке бастама береді, ал мегаспоралар-аналыққа, мегаспоралар спорангийде орналасады. Аналық гаметофиттің дамуы мен ұрықтану аналық спорангийдің ішінде өтеді. Таралу мен көбею мүшесі спора емес, тұқым, ол спораға қарағанда тиімдірек: споралы өсімдіктердің споралары нашар қорғалған бір клетка; қор заттары жоқ, қолайлы жағдайда топырақта гаметофитке айналады; тұқым-көп клеткалы, қор заттарымен қорғаныш қабықшасы бар, аналық өсімдікте дамиды. Тұқым тұқымжарнағынан дамиды (тұқымбүршіктер). Тұқымжарнақ мегаспорангийден-нуцеллустан және интергументтен (жабын) тұрады. Интергумент толығымен қапталмайды, жіңішке канал қалады-микропиле немесе тозаңесігі. Спорангий ішінде гаметофит түзіліп дамиды, кейін ұрықтану мен ұрықтың дамуы өтеді. Ең маңыздысы ұрықтану процесі суды қажет етпейді. Аталық гаметалар қозғалысын жоғалтып, аналық гаметаларға тозаң түтігімен жеткізіледі. Ұрықтанғаннан кейін тұқым түзіледі. Көптеген тұқымды өсімдіктер тұқымжарнақтың тұқымға айналуынан кейін, соңғысына қолайсыз жағдайды өткізіп, алысқа таралуыға мүмкіндік беретін, тыныштық кезеңі қажет. Осылай тұқымды өсімдіктердің споралылардың алдындағы артықшылығы, олардың жер үстінде тіршілік етуіне бейімделуі: ішкі ұрықтану; ұрықтың дамуы тұқымжарнақ ішінде өтеді; тұқымның түзілуі қор заттардың жинаумен өтеді. Тұқымды өсімдіктерге гаметофиттің әрі қарай редукциясы (гамета түзілу мен ұрықтану үшін қажет) мен спорофиттің күрделенуі өтеді. Гаметофит өзінің дербестігінен айрылып, топырақта емес, спорофитте дамиды.

Жалаңаш тұқымдылар (Gimnospermae)

Жалаңаш тұқымдылар – ежелгі өсімдіктер. Олардың қалдықтары палеозой дәуірінң девон кезеңінің қазбаларынан табылған. Қазіргі кезде олар негізінен ағашты өсімдіктер (100м биіктікке жетеді), бұталар, ағаштәрізді лианалар мен эпифиттер. Шөптер бір ғана туыс-вильямсониелла (бенниттілер) бар. Жалаңаш тұқымдылардың тарамдалуы негізінен моноподиальді; ағашы трахеидалардан тұрады, түтіктері жоқ (гнеттыладан басқасында). Жалаңаш тұқымдылардың жапырақтары ине тәрізді (қылқан) немес қабыршақты, кейбіреулерінде үлкен, папоротниктердің ваяларына немесе пальма жапырақтарына ұқсас. Олар көбінесе мәңгі жасыл, бір-, екі- немесекөп үйлі өсімдіктер. Тамырлар (негізгі, бүйір) ағаштар мен бұталарға тән құрылысты, микоризалары бар. Қосалқы тамырлар сирек кездеседі (қарапайым өкілдерінде). Негізгі ерекшелігі тұқымбүршігінің болуы және тұқымның түзілуі. Тұқымжарнақтар мегаспорофилдерде немесе сабақ ұшында ашық орналасады, сондықтан олар жалаңаш тұқымды деп аталады. Тұқымжарнақтан ашық жатқан тұқымдар орналасады. Тұқымжарнақ интергументпен қапталған мегаспорангийден түзілген. Тұқымда қор ұлпалар-эндосперм болады, өскенде тұқымжарнақтар сыртқа шығып, жапырақ қызметін атқарады. Даму циклінде ұрпақ ауысу байқалады-гаметофит пен басым спорофит. Тұқымды папоротниктер девоннан бор кезеңіне дейін тіршілік еткен, жойылып кеткен өсімдіктер. Олар ағашты немес лиана тәрізді, вайяларға ұқсас, үлкен жапырақтары мен қосалқы тамырлары бар өсімдіктер. Оларда ассимиляциялаушы жапырақтан басқа, споралы жапырақтар, кейбіреулерінде тұқымұрығы бар микро- және мегаспорангилері орналасқан. Тұқымды папоротниктер-папоротниктер мен тұқымды өсімдіктер арасындағы аралық ағзалар. Олардан, басқа тұқымды өсімдіктер дамыған көрінеді. Осылардың қалдықтары Ресей, Батыс Еуропа мен Солтүстік Америкада таскөмірдің түзілуіне әкеліп соғады. Олардың гүлденуі юра кезеңінде болды. Қазіргі жалаңаш тұқымдылардың арасында, бұл ең таралған және үлкен топ. Қылтандылар-мәңгі жасыл, балқарағай мен метасеквоядан басқасы. Олар көбінесе биіктігі 10-15 –тен 100 м-ге дейін жететін, ағаштәріздес стланциялар, монопоидті тарамдалған бұталар. Ине тәрізділер (қылқан)немесе конустәрізді жапырақтар сабақта спиральді орналасады (бір-бірден) немесе шоғырланған, қабыршақты-супротивті. Қылқандыларда екіншілік ксилема жақсы дамыған, ол 90-95% трахеидалардан тұрады. Милы қабаты мен қабықшасы нашар дамыған. Алғашқы ұрықты тамыр оқтамаға айналып, өмір бойы қызмет етеді. Көбінесе тамырдың екі түрі дамиды: ұзарған немесе тарамдалған қысқа. Соңғылары микоризаны құрайды. Тамыр талшықтары белгілі бір бөлігінде орналасады. Көбінің қабығында, сүрегі мен жапырақтарында эфир майлары, шайыр, бальзам бар шайыр жолдары бар. Қылқандылар бір, сирек екі үйлі. Мысалы, қайың бір үйлі, аталық пен аналық бүрлері бір өсімдікте дамиды. Оның биіектігі 50 м жетеді де, 400 жыл өмір сүреді. Споралар 30-40-шы жылы түзіледі, бірақ ертерек те болуы мүмкін. Спорофиллдер екі түрлі, бір-біріне ұқсамайтын бүрлерде жиналады: аталықтары сыпыртқы тәрізді «гүлшоғыр», анлықтары-бір-бірден орналасады. Аталық бүл эллипс тәрізді, ұзындығы 4-5 см, диаметрі 3-4 см, қысқарған өркен жерінде қабыршақты қуыста түзіледі, осі жақсы дамыған, онда микроспорофилдер-редукцияланған споралы жапырақтар спираль тәрізді орналасқан. Оларды жабық тұқымдылардың аталығының гомологі ретінде қарастыруға болады. Микроспорофиллдердің төменгі бөлігінде микроспорангийлер (тозаңдық) түзіледі. Аналық бүрлер жас өркендердің ұшында түзіледі, олар үлкенірек және күрделі орналасқан. Негізгі осьте қабыршақтарды жауып тұратын қолтықтарда жоғары жағында екі тұқымбастамасы бар қалың қабыршақ түзіледі. Бұл қабыршақтар тұқымды деп аталады. Аналық бүр-бір осьте орналасқан, метаморфоздалған қысқарған бүйір өркендер. Аталық бүрдің микроспорангийінің ішінде күзге қарай көптеген микроспоралар түзіледі. Көктемде редукциялы бөлініп, гаплоидті микроспоралар түзеді (әр диплоидті аналық клеткадан төрт гаплоиді микроспора түзіледі). Микроспораның екі қабықшасы мен екі ауа қапшығы бар. Микроспоралардың өсуі микроспорангиялардын редукцияланған гаметофиттің дамыумен өтеді: микроспора ядросы митоз жолымен бөлініп (екі рет: алғашқы екі клетка жойылып, екі ядро түзіледі), антеридаальді клетка түзіледі, онда аталық гамета-спермилер, мен аталық клеткаларды аналық клеткаға жеткізетін вегетативті клеткалар пайда болады; вегетативті клетканың ферментативті өсуі нәтижесінде тозаң түтігі дамиды. Жалаңаш тұқымдыларда жынысты көбею мүшесі антеридилер жойылады. Микроспора тозаң жабынына айналады. Тозаң піскеннен кейін микроспорангилер ашылып, сыртқа шашылады. Ауа қапшықтары тозаңның таралуын қамтамасыз етеді. Аталық гаметофиттің әрі қарай дамуы тозаңданудан кейін аналық бүрінде ұрықбастамасының ішінде дамиды. Жас тұқмбастамасы нуцеллус пен ингументтен тұрады. Нуцеллус тұқымбастама болып табылады. Нуцеллустың ортаңғы бөлігінде мегаспораның бір үлкен клеткасы (мегаспораның аналық клеткасы), мейоз жолымен бөлініп, төрт гаплоидті мегаспора түзеді; олрадың үшеуі дегенерацияға ұшырап, біреуі бірнеше рет митотикалық бөлініп, көп клеткалы аналық гаметофитті (эндоспермді) түзеді. Сыртқы екі клеткадан (микропиле жанында) бір ғана аналық жыныс клеткасы жақсы дамыған, екі редукцияланған архегоний түзіледі. Ұрықтану тұқымбастамасы түзілгеннен 20

ай өткесін өтеді. Тозаңданудан кейін аналық бүрдің қабыршақтары жабылады, ал аталық гаметофит мегаспорангииде өз дамуын жалғастырады. Аталық гаметофиттің архегоний бағытында вегетативті клетка тозаң түтігіне дамиды, ал антеридиялы екі клетка түзеді: клетка-аяқша және спермагенді клетка. Оны бойлай тозаң түтігінен архегониге дейін жетеді. Спермагенді клеткасының ядросынан екі спермий (талшығы жоқ аталық гамета) ұрықтану алдында түзіледі. Архегониге жеткен соң вегетативті ядро жойылып, бір спермий аналық жыныс клеткасымен қосылады, ал екіншісі жойылады. Ұрықтанған жұмыртқадан-гаплоидті аналық гаметофит пен ингументпен қапталған тұқымбастамасынан тұратын, гаплоидті эндосперммен қоршалған, зигота дамиды. Осылай жалаңаш тұқымдылардың тұқымы –біріншілік гаплоидті эндосперм арқасында қоректентін, қабықпен қоршалған (2n - интегумент тұқымбастамасы) диплоидті ұрық түзіледі. Кәдімгі қарағайдың тұқымы тозаңданудан кейін , 2 жыл өткесін дамиды, ал келесі көктемде қабыршақтар ашылып, тұқым шашылады. Ұрық салпыншақтан, тамыршадан, сабақшадан және тұқмжарнағынан тұрады. Тұқымның өсуі қолайлы жағдайда көктемде біркелкі климат аймағында өтеді. Қылқандылар табиғи ландшафтарды түзеді. Олардың адам шарушылығындағы маңызы зор. Биогенздердің маңызды компоненттері бола отырып, олар су ұстағыш және эррозияға қарсы қызмет етеді. Олар құрылыс материалдары мен орманды-техникалық өндірісте кең қолданылады. Олардан вискоза, жібек, целлюлоза, штапель, бальзамдар мен шайыр, қайын жүні мен кафора, спирт пен сірке қышқылын, дубильді экстракттар және т.б., тамақ өнімдері мен дәрумендер алынады. Кейбір араукариялар, самырсындар, сібір қайынының құрамында првандыққа және бадам майына ұқсас 79% май бар. Медицинада, олардан дәрумендерден басқа, пинобин (спазмолиитикалық препарат) алынады. Халық медицинасында туберкулезді, жүйке бұзылыстарын, бүйрек, қуық ауруларын, геморройды, саңырулықты емдеуге және антилепроздызат ретінде қолданады. Қылқан мен жас өркендер бұландардың қорегі ретінде қолданады, қылқанмен құр қоректенеді, ал сібір самырсынымен көптеген жануарлар мен құстар қоректенеді. Аршаның бүржидектері-құрлардың қорегі. Тистілердің ағашынан қымбат бұйымдар жасалады, олар жәндіктердің зиянды әсерінен бұзылмайды.

Тақырып 10. Жабық тұқымдылар бөлімі. Вегетативті мүшелердің морфологиялық ерекшелітері.

Қосжарнақтылар. Түрлерінің жалпы саны 200 мыңнан асады (10 мың туыс пен 300 тұқымдас). Үлкен тұқымдастарды қарастырайық.

Крестгүлділер тұқымдасына 380тұқымдас пен 3 200 түрі бар. Олар негізінен солтүстік жарты шарда, негізінен Жерортатеңізінің маңында, Батыс пен Орта Азияда таралған. Олар шөптер, жартылай бұталар, немес бұталар. Жапырақтары жай, бөлішек жапырақтары жоқ, сирек жертағны тамырға жақын, рет ретімен орналасқан жапырқатар. Гүлдері шашақты, қосжынысты.

Гүл серігі төрт бөлімді, күлтелері қиылысып орналасқан, алты аталығы, бір аналығы бар, жемісі-бұршаққын. Гүл формуласы Ч4Л4Т2+4П1. Бұл тұқымдасқа тамаққа жарамды өсімдіктер, орамжапырақ, брюква, шалқан, шомыр, ақжелкен жатады; зәйтүн тәрізділер-қыша, арыш; көбі шалғын жерлердің арамшөптері-қышабас, қантжеміс. Ормандарда тарбақ мен айшық өседі. Орамжапырақтылардың көбі-жақсы балды өсімдіктер. Жәндәктермен тозаңданады.

Раушангүлділер немесе раушандыларға 115 туыс пен 300 астам түрі енеді; негізінен солтүстіктің біртекті және субтропикалық аймақтарда, кейде оңтүстік жарты шарда кездеседі. Оларға мәңгі жасыл, жапрық тастайтын ағаштар, бұталар және шөптер жатады. Жапырқтары әр түрлі, жай және күрделі, қауырсын және саусақ жүйкелі, бөбешік жапырақтары бар. Орналасауы рет-ретімен, кейде супротивті. Гүлдері бір-бірден немесе гүлшоғырға жиналып орналсқан, қосжынысты. Гүл серігі –бес, кейде үш-төрт және одан да көп бөлікті. Негізінде қосылып кеткен бес тостаған жапырақшасы бар (сирек он), бес күлтелі (немесе олар жоқ); көп аталықты (бес, алты немес одан да көп), аналықтары да көп. Жемістері әр түрлі: көпжапырақша, қауашақ, көпжаңғақша, алма, сүйекті жеміс және т.б. Гүл формуласы Ч5Л5ТµПµ .

Раушан (немесе итмұрын) - өркендерінде тікендері бар бұта, жұптанбағын қауырсынды жапырқты. Гүлдері үлкен, гүл серігі екі еселенген, бес бөлікті, күлтесі қызыл, ақ, қызғылт, сары. Аталық пен аналықтары көп. Көптеген раушандылардың түрлерін декоративті гүлдер ретінде культивирленеді. Жабайы өсетіндері-итмұрындар, бес бөлкті екілікті гүл серігі бар гүлдер. Итмұрындар жарық ормандар маңында, өзен бойында, орманды дала мен далада өседі. Имұрынның жемістерінде С, В2, Р, К және А провитаминдері, 1-8% қант, 2% крахмал және 1-5% азотты заттары бар. Итмұрынның арнайы экстрактін бауыр ауруларын емдеуге қолданады. Раушан гүлділерге келесі ағаштар жатады: алма, алмұрт, шие, өрік, черешня, бадам, айва, ирга, мойыл, шетен; бұталар: таңқурай, қожақат, костяника; шөптесін-бүлдірген мен құлпынай; декоративті-спирея мен долана.

Бұршақтәрізділер тұқымдасы

12 000 түрі бар (490 туыс) –ағаштар, бұталар, лианалар, ареалдың солтүстік аймағында көп және біржылдық шөптер. Көбі беркелкі және суық климатты жерлерде шөптер кездеседі; ағаштар мен бұталар тропикалық және субтропикалық аймақтарда кездеседі. Жапырақтары рет-ретімен орналасқан, бөбішек жапырқтары бар, күрделіқауырсынды- және күрделісаусақты, сирек бір-бірден ораналасқан. Тостағанша бес біріккен тостағанша жапырақшалардан тұрады; күлте бес жапырақты, ерекше «шатырқанат көбелек» тәріздес типті: жоғары күлтесі ең ірі-желкен, екі бүйіріндегілері-қанат немесе ескек, төменгі екеуі қайықшаға біріккен. Он аталығы бар, көбінесе аналықты қоршаған түтікке біріккен. Жемісі-бұршаққап, жиі көп тұқымды, сирек бір тұқымды. Бұршақтың гүлінің формуласы: Ч(5), Л1+2+(2), Т(9+1), П1, ал басқаларінікі: - Ч5, Л1+2+(2), Т(10), П1. Негізгі ерекшелігі-тамырда түйнекті бактериялармен симбиоз нәтижесінде түзілген, ауадағы азотты сіңіре алатын түйнектерінің болуы. Сондықтан бұршақты өсімдіктер азотты заттрады қорға жинап, ақуызға бай болады. Топырақ жамылғысын түзуде маңызы зор, ақуызға бай болғандықтан, тамаққа жарамды және азық заттар болып табылады; бағалы ағашты және декоративті өсімдіктері де бар. Бұл тұқымдасқа: сары акация, сиырбұршақ, беде, бау-бақшадағы өсімдіктер-бұршақ, үрмебұршақ, соя, бұршаққаптар, жоңышқа, бөрібұршақ.

Паслентәрізділер тұқымдасы 90 туыс пн 2 900 түр жатады, бүкіл жерде таралған, негізінен Оңтүстік Америка тропиктерінде өседі. Олар рет-ретімен орналсқан жай жапырқатары бар шөптер, аласа ағаштар. Гүлдер қосжынысты қуысты гүлшоғырларға жиналған немесе бір гүлді, бес бөлімді. Тостағанша бес бөлімді, сирек төрт-, алты-бөлікті, жемісте қалады. Бес аталығы (кейде төрт немесе екі), бір аналығы бар. Жеміс-қауашақты, жидек. Бұл туысқа кейбір жемістер мен емдік өсімдіктер жатады. Көптеген өсімдіктердің құрасында медицинада қолданатын алколоидтар бар. Гүл формуласы Ч(5), Л(5), Т(5), П1. Бұл тұқымдасқа жатады: бір жылдық арамшөп қара паслен, оның жидектері улы (барлық өсімдік сияқты), картоп, бұрыш, баклажан, темекі мен томат-бағалы азықты және техникалық дақылдар. Картоптан спирт пен крахмал алынады-бағалы азық. Сасық меңдуана мен беладоннадан бағалы дәрілік препараттар алады.

Күрделі гүлділер тұқымдасына 1 300 тұқымдас пен 25 000 түрден тұрады, олар жер бетінде кең таралған. Олар бір және көп жылдық шөптер, жартылай бұталар, сирек бұталар, лианалар мен қарапайым нашар тарамдалған сабақты аласа ағаштар. Жапырақтары рет-ретімен, сирек супротивті немес мутовка тәрізді ораналсқан. Жапырқтары жай, біріккен немесе әр түрлі бөлінген, кейде редукцияға ұшыраған, бөбешік жапырақтары жоқ. Гүлдері ұсақ, гүлшоғырларға жиналған, қапталып тұрады. Табақшасы қатты редукцияланған, күлтесі біріккенжапырақшалы, бес-бөлшекті; төрт типіне бөледі: түтікті, тілшелі, жалғантілшелі және воронка тәріздес- екіерінді. Түтікті гүлдер қосжынысты, бес ұсақ бөлігі бірігіп кеткен; жалғантілшелілердің төменгі ерні үш біріккен күлтеден, ұштары үш тісшемен аяқталады, тілшігі біраз ұқсас. Бұл тек қана аналық гүлдер. Гүлшоғыр ортасында түтікті гүлдер, ал жалғантілшелілер шетінде орналасады (түймедақ, күнбағыс, андыз). Воронкатәрізді гүлдердің күлтесі біріккен, бесжапырықшадан тұрады, гүлдері жыныссыз, көбінесе гүлшоғыр шетінде орналасады (гүлкекіре); тілшелі гүлдер бес бір жазықтықта бірігіп кеткен күлтелерден тұрады. Қосжыныстысы, өздері гүлшоғыр түзе алады; тозаңқапқа біріккен бес аталығы, бір аналығы мен бір жеміс-тұқымшасы бар. Күнбағыс себеті ортасында түтікті және шетінде жалғантілшелі гүлдерден тұрады. Көк гүлкекіренің себетінің ортасында түтікті, ал шетінде воронкатәрізді гүлдер орналасқан. Бақбақтың себеті тек қана тілшелі гүлдерден, ал сарықалуендікі тек қана түтікті гүлдерден тұрады. Көптеген күрделігүлділердің (немесе астралылар) декоративті маңызы зор «георгин, астралар, хризантемалар, маргариткалар-әсел). Олардың ішіндегі ең маңыздылары күнбағыс пен жер алмұрты (топинамбар). Күнбағыс-май алынтан мәдени өсімдік. Алғаш рет майды орыс шаруасы Воронежде XIX ғасырдың 20-жылдары алған. Топинамбурден диабетті емдейтін емдік препарат инулин алынады.

Даражарнақты өсімдіктер.

Даражарнақтылардың 64 000 түрі (2 600 туысы, 85-90 тұқымдасы) бар. Көбінесе –бір, екі, және көпжылдық шөптесін өсімдіктер, сирек ағаштар, бұталар мен лианалар. Олардың ішінде сулы-сазды, пиязшықты, эпифит түрлері көп. Барлық континенттерде таралған. Негізгі тамыры бір жарнақты нашар дамыған, оның қызметін қосалқы тамырлар атқарады. Гүлдері үш бөлікті, қосжынысты (сирек бір жынысты), ұсақ немесе ірі, гүлшоғырларға жиналған. Гүл серігі біріккен жапырақты немесе бос. Тостағаншасы күлтелі, алты аталығы мен бір аналығы бар.

Лалагүлділер тұқымдасында 70 туыс пен 2 500 түрі енеді, барлық жерлерде таралған. Жер асты тамырсабағы, түнекпиязшығы немесе пиязшығы бар, шөптесін өсімдіктер. Сабақтары жапырақтанған, немесе жапырақтары тамырдан басталады, тұтас, жіңішке. Гүлдері ұқсатардан үлкендерге дейін, қосжынысты, үш бөлікті. Гүл серігі жай, күлте немесе табақша тәрізді, алты бөлшекті. Алты, сирек үш немесе он екі аталығы мен бір аналығы болады. Жемісі-қауашақ, кейде жидек, тұқмдаырнда эндосперм бар. Әр түрлі жерлерде өсегу бейімделге түрлері бар. Кең таралған лалагүл, қызғалдақ, алоэ, драцена, інжугүл, қасқыржем, пияз бен сарымсақ. Пияздық өткір иісі оның құрамындағы эфир майына байланысты. Ол В мен С дәрумендеріне, антибиотиктер тобына жатқызатын фитонцидтерге бай. Оны қолдану асқазан сөлінің көп бөлінуіне, яғни тамақтың жақсы сіңірілуіне әкеледі. Сарымсақ құрамында сарымсақ майы мен гликозид бар. Қасқыржем, оның құрамындағы аспаргиннің арқасында несеп айдайды. Інжугүл тамырсабағында дәрі алатын улы заттар бар (жүрек тамшылары). Қызғалдақтар-декоративті өсімдіктер. Мәдениетте 8 000 гибридті сорты бар. Голландияда оларды өндірістік түрде өсеіріп, барлық әлемді қамтамасыз етеді. Лалагүлдің гүлі әдемі боялған, декоративті, табиғатта әр түрлі биотоптарда кездеседі: жарық ормандар, орманды шалғандар, субальпалық шалғындар. Орхидеялылар тұқымдасы жақсы белгілі, олар Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия мен Американың тропиктерінде кездеседі. Олардың ішінде эпифиттер көп, энтомофильді өсімдіктер де кездеседі. Декоративті өсімдіктер.

Қоңырбас немесе дәнді өсімдіктер тұқымдасы.

Қоңырбас немесе дәнді өсімдіктер тұқымдасы, оларға 900туыс пен 11 000 түр жатады. Барлық жерлерде таралған. Көпжылдық. Сирек бір жылдық шөптер немесе екіншілік ағашты өсімдіктер (бамбуктар). Сабақтарының буындары бар, буынаралықтарының іші бос, сирек толы болады. Жапырқтары рет-ретімен орналасқан, екі қатарлы, параллельді жүйкеленген, ұзын ашық қынапқа және ұзын жіңішке пластинкаға бөлінген (бамбуктарда сағақ болады). Гүлдері редукцияланған, қосжынысты (сирек бір жынысты, анемофильді). Гүлшоғыры масақ, сыпыртқы (күрделі масақ). Әр кішкентай масақ, жаьын немесе масақты қабыршақтард мен бірнееш гүлден (1-2) тұратын қысқарған гүлшоғыр.

Әр гүл екі гүл қабыршағымен қорғалады, үш аталығы (сирек 1,2 немесе 6, 120 жетеді), бір аналығы бар. Жеміс-көбінесе дәнек, сирек сүйекті жеміс немесе жидек, жаңғақтәрізді. Тұқымында ұнтақты эндосперм бар. Олардың ішінде ең маңыздысы бидай, одан нан пісіретін ұн алады; одан манка жармасын, макарон және т.б. алады. Оны 10 мың жылдам астам өсіреді. Бидайдың 4 000 сорты балгілі, кең таралғаны қатты және жұмсақ бидай.

Жүгері-оңтүстіктік бағалы азықтық және қоректік маңызы бар. Одан 150 дейін техникалық және азықтың тағамдар жасайды.

Қарабидай бидайға ұқсас. Оның ұны қаралау, бірақ нан өте дәмді болады.

Сұлы бидай мен қарабидайдан ерекше. Оның гүлшоғыры сыпыртқы. Оның дәндерінен толокно, сұлы жармасын, геркулес пен басқа да өнімдер алады.

Тары- сұлы тәрізді сыпыртқысы бар. Оның жармасы-тары, жақсы дамиды. Оның отаны –Шығыс Азия. Күріш- бағалы дәнді дақыл, ол оңтүстік аймақтар мен сулы жерлерде культивирленеді. Қоңырбастардың тұқымдасына осыларға қоса әр түрлі жабайы шөптер жатады: тимофеевка-бағлы азық шөбі; селеу-көп жылдық құрғақшылыққа төзімді; бидайық-тамырсабақты арамшөп. Дәнді дақылдар жер бетінде жақсы тарлған, көбі оңтүстік аймақтарда. Тропиктерде өсетін ағаш тектес дәнді дақыл –бамбук пен қант қамысы, жақсы белгілі. Олардың адам өмірінде маңызы зор- олармен қоректеніп, әр түрлі шикізаттар алады.

жүктеу/скачать 1,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5