Отарлық ДӘуір әдебиетіндегі «АҚырзаман» сарынының елдікті сақтау мұраты

Идеялық қазығы сонау ежелгі мұраларда, ислам дәуіріндегі әдеби үлгілерде жатқан эсхатологиялық сарын негізінен зар заман ақындарының поэзиясында молырақ көрініс тапқандығы рас; алайда оның белгілері Дулат, Шортанбай, Мұрат, Әбубәкір Кердері, Албан Асан сияқты ірі суреткерлердің үркердей тобынан бөлек, өлең өрімі өзгерек Қашаған Күржіманұлы, Нарманбет Орманбетұлы, Нұржан Наушабайұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Ғұмар Қараш сияқты өнер иелерінің шығармаларынан да ұшырасады, тіпті, ХХ ғасырда Мағжанда да («Жер жүзін топан басса екен») кездеседі. Өйткені, олардың заманы, туып-өскен ортасы бөлек болғанымен, сарындары ортақ; ақырзамандық мотивке негіз болған таным-түсініктері ұқсас. Әр ақынның өнернамасы, стильдік ерекшеліктері әр басқа болғанымен, бірқатар шығармаларындағы идеялық-мазмұндық үндестік, сарындастық оларды бірге қарастыруды міндеттейді.

Бірқатар ақындар қиюы қашқан заманның бейне-бедерін беру үшін бағзыдан белгілі топан басу мотивін жаңаша жырлаған. Олар жазықты-жазықсыз адамды жалмаған апаттың сырын «табиғаттың мылқау күшінен» емес, адам баласының өзінің ішкі болмысынан іздейді. Адамның рухани азғындауына, пейілінің бұзылуына орай жіберген Алланың жазасы деп ұқтырады.

Қорыта келгенде, отарлық дәуір әдебиетінде кездесетін эсхатологиялық сарын патшалы Ресейдің отарлау саясатының болжаусыз залалдарын ойлап қауіптенуден, көшпенді өмірдің моральдық-этикалық нормаларының аяқасты болуына наразылықтан туындады және басқыншылықты қаралау, азаттықты аңсау, азғындықты айыптау, т.б. идеяларды тарату арқылы елдікті сақтау мұратын түпқазық етті. Ал адам дегуманизациясының террористік тәсілдері белең алып, әбден ушыққан қазіргі кезеңде, бүгінгідей нигилистік ұстанымдар күшейген шақта мұндай шығармалардың тәуелсіздік идеясын нығайтудағы маңызы орасан зор деп есептейміз.

1. 
   Назарбаев Н. Туған елім – тірегім. Алматы: Рауан, 2001 ж.
   
2. 
   Қазақстан тарихы. Бес томдық. 3-том. Алматы: Атамұра, 2010 жыл
   
3. 
   Абай. Қалың елім қазағым. Алматы: Жалын, 1995 жыл
   
4. 
   Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Алматы: Атамұра, 2003 жыл
   
5. 
   Мырзахметұлы М. Тараз (ой-толғаныстары). Түркістан, Иассауи атындағы ХҚТУ, 2005 жыл
   
6. 
   Нұрахметұлы И. Қазақ әдебиетінің төркіні мен тарихын дәуірлеу. Ф.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Астана, 2005 жыл
   
7. 
   Өмірзақов С. ХІХ ғасыр әдебиетін оқытудың кейбір мәселелері. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы, 2008 жыл, №4.
   
8. 
   Өмірзақов С. Қоқан хандығы дәуіріндегі қазақ әдебиетін зерттеу бағыты һәм дерек көздері. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы, 2008 жыл, №5.
   
9. 
   Мырзахметов М. Отаршылдық дәуірдегі әдебиет. «Жұлдыз» журналы, 1993 жыл, №7.
   
10. 
    Философский словарь. Под редакцией И.Т.Фролова. Издание четвертое. Москва: издательство политической литературы, 1981 год
    
11. 
    Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. Он томдық. 10-том. Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2007 жыл
    
12. 
    Әдебиеттану терминдерінің сөздігі / Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. Алматы: Ана тілі, 1998 жыл
    
13. 
    Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. XVI том. Алматы: Жазушы, 1985 жыл
    
14. 
    Сүйіншәлиев Х. ХІХ ғасыр әдебиеті. Алматы: Ана тілі, 1992 жыл
    
15. 
    Омарұлы Б. Зар заман әдебиеті. Монография (генезис, типология, поэтика). Астана: Елорда, 2005 жыл
    
16. 
    Кекілбай Ә. Күй тәңірі. // Егемен Қазақстан, 1993 жыл, 16 қазан
    
17. 
    Сағындықұлы Б. Ғаламның ғажайып сырлары. Алматы: Ғылым, 1997 жыл
    
18. 
    Бес ғасыр жырлайды. Бірінші том. Алматы: Жазушы, 1989 жыл
    
19. 
    Бекбосынов М. ХІХ ғасырдағы ел тарихы және әдебиет // Жұлдыз, 2011 жыл, №6
    
20. 
    Шәріп А. Сөз өнері және ұлттық рух. Алматы: Педагогика Пресс баспа үйі, 2010 жыл
    
21. 
    Бабатайұлы Дулат. Тұнық тұма. Алматы: Раритет, 2002 жыл.
    
22. 
    Қанайұлы Шортанбай. Қайран халқым. Алматы: Раритет, 2002 жыл
    
23. 
    Омарұлы Б. Бұғауға бағынбаған жырлар. Алматы: Ана тілі, 1998 жыл
    
24. 
    Зар заман. Антологиялық жинақ. Алматы: Жалын, 1993 жыл
    
25. 
    Нар заман мен зар заман поэзиясы. Алматы: Раритет, 2002 жыл
    
26. 
    Ғабитов Т.Х., Мүтәліпов Ж.М., Құлсариева А.Т. Мәдениеттану. Алматы: Раритет, 2002 жыл
    
27. 
    Негимов С. Әдебиет әлемі. Алматы: Ана тілі, 2008 жыл.
    
28. 
    Қабдолов З. Сөз өнері. Екі томдық таңдамалы шығармалар. ІІ том. Алматы: Жазушы, 1983 жыл
    
29. 
    Қоңыров Т. Тұрақты теңеулер сөздігі. Алматы: Арыс, 2007 жыл
    
30. 
    Мәдібаева Қ. Зар заманның азулы ақыны // Жалын, 1998 жыл, № 3-4