Ортасы
|
10мин
10 мин
|
Жаңа тақырып. М.Мақатаев «Аққулар ұйықтағанда» бейнесюжет.
1. Проблемалық сұрақтар:
1. Ақынның поэмасындағы негізгі арқау болған тақырып не?
2. Автор өзі көтерген мәселені қаншалықты аша білген?
3. Ана неге аққуды атпақ болды? Бұл шешімге келу анаға оңайға түсті ме?
Проблемадан шығу:
1. Ақынның поэмасындағы негізгі арқау болған тақырып - ананың балаға деген махаббаты.
1. Автор өзі көтерген мәселені толығыман ашқан, себебі поэма шын тебіреністен, шын шабыттан, шын күйзелістен, шын сағыныштан туған.
2. Ана аққуды баласы үшін атты. Бұл шешім анаға оңай түспеді ана көп ойланды.
2. Тапсырмалармен жұмыс.
1 – топ «Отан»: Шығарма кейіпкерлеріне мінездеме беру.
Кейіпкерлер
|
Іс – әрекеті, адами қасиеттері
|
Ана
|
Қамқор ана. Балажан, сәбиі үшін аққуды атты.
|
Әке
|
Адал жан, халық дәстүрін берік ұстанады.
|
Тәуіп шал
|
Мейірімсіз, қайырымсыз. Таяз ойлы.
|
Бақташы қарт
|
Ақылы мол, көргені көп.
|
2 – топ «Тіл» : а) «Мұқағали – суреткер ақын». Поэмадағы сюжеттік оқиғлардың композициялық құрылымына талдау.
Оқиғаның басталуы.
|
Жетімкөл туралы аңыздар.
Көл еркесі – сұлу аққулар
|
Оқиғаның дамуы.
|
Ауру бала, тәуіп айтқан ем.
|
Оқиғаның шиеленісуі.
|
Аққуды атқан ана.
Астан – кестен көл беті.
|
Оқиғаның шарықтау шегі.
|
Аққудың киесі. Жалғыз ұлдың өлімі.
Кие қасіретін тартқан ана.
|
Оқиғаның аяқталуы.
|
Аққуынан айырылған Жетімкөл.
|
ә) Ақынның тіл шеберлігі. Әдеби – теориялық ұғымдарға талдау, тілдік теңеулерді табу. Оқулықпен жұмыс, дәптерде орындау.
№
|
Поэмадан үзінді
|
Эпитет
|
Кейіптеу
|
Теңеу
|
Дәйектеме
|
1.
|
Тәтті үн, аппақ нұр...
|
|
|
+
|
+
|
2.
|
Маужыраған түн, салбыраған шымылдық...
|
+
|
|
|
|
Эпитет (грек. epіtheton – қосымша) – заттың, яки құбылыстың ерекшелігін, сыр-сипатын бейнелі түрде танытатын поэтикалық және стилистикалық ұғым, экспрессивті айқындаушы сөз. Мысалы, қазақ поэзиясында “алтын” сөзі эпитет ретінде көп қолданылады. Оның мағынасы да сан алуан:
түсті (алтын күз);
әдемілікті (алтын қасықтай); Бұл эпитет-теңеу
құтты мекенді (алтын бесік – туған жер, алтын аймақ);
атақ-дәрежені (алтын жаға);
қазына-байлықты (алтын сандық);
жаны таза, адамгершілігі мол кісіні (алтын адам, алтын кісі) білдіреді.
Эпитет көбінесе сын есім, үстеу, зат есім, етістіктен жасалады. Көркем әдебиетте тұрақты эпитет жиі қолданылады.
Кейіптеу– әр түрлі жануарларды, табиғат құбылыстарын немесе жансыз нәрселерді адам кейпіне келтіріп суреттейтін көркемдік тәсіл. Қазақ халқының бірқатар эпостық жырларында атқа тіл бітіп, адамша ойлап, сезетіндей етіп бейнеленеді. Ертегілер мен сықақ-мысалдарда қасқыр, түлкі, қоян,тағы басқа жануарлар адам кейпінде суреттеледі. Жазба әдебиетте кейіптеудің жаңа үлгілері мол ұшырасады. Мысалы, Абайдың “Қыс” атты өлеңінде қыс мезгілі мейірімсіз, түсі суық, қатал шал кейпінде бейнеленген. Ауыз әдебиетінде кейіптеуге шарттылық, дәстүрлі үлгіні ұстаушылық тән, жазба әдебиетте бұл тәсіл өзгеше сипат алады. М.Жұмабаевтың “Жел” деген өлеңінде желді мазасыз, дамыл алмай жүгіріп жүрген тентек бала кейпінде кескіндейді. Сөйтіп, желді жанды бейне секілді етіп алады да, “ерні өтірік қыбырлап, сыр айтқан боп сыбырлап”, “жымиып, күліп өтеді” деп сипаттап, оны, тіпті, сұлу қызға қызықтырып: “Келдім ұшып, ғашықпын, Бір сүюге асықпын. Мойның бұр мендей әуреге”, – дейді де, “Сүйіп көзінен, Шашы, алма жүзінен”, – деп, әсерлі кейіптеу түріндегі суреттеме жасайды. Осы өлеңді тұтастай алғандағы бейнелеу тәсілін де, ерні қыбырлап, сыбырлап, жымиып, күліп деген секілді бейнелі сөздерді де кейіптеуге жатқызуға болады. Аллегория, символ секілді тұспалдап суреттеу кейіптеу тәсілімен ұштасып жатады.
Теңеу, эпитет - затты, нәрсені, құбылысты немесе заттың, нәрсенің, құбылыстың белгісін, қасиетін, сапасын көрсететін көркемдік ұғым. Теңеу -дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы: Асқар таудай, дардай.
Халық тілінде тұрақты теңеу (алтын көпір, бұйра толқын, сын сағат, берік байлам, ыстық ықылас, т. б.) мол ұшырасады. Абай поэзиясында теңеудің көптеген түрлері бар болмысымен, қиысымен қолданылған. Әсіресе, «Шоқпардай кекілі бар, қамыс кұлақ» өлеңінде аттың сынына байланысты қолданылған теңеу осының жарқын мысалы болып табылады; «Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ, Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ»; «Теке мұрын, салпы ерін, ұзын тісті»; «Шапқан атқа жеткізбес бөкен желіс»,[1] сол сияқты, терең ой, терең сөз, терең ғылым сияқты теңеулер де Абайдан бастау алған троптар. Мысалы: «Түбі терең сөз артық, бір байқарсың», «Терең ой, терең ғылым іздемейді». Ақын шығармаларында көңіл күйіне байланысты, адамдардың өмірі мен қылықтарындағы жағымсыз жайларға өкініш білдіргенде айтқан теңеудің басқа түрлері де кездеседі: «Жалаңқая жат мінез жау алады», «Ит қорлық немене екен сүйткен күні?», «Ыржаң-қылжың ит Мінез».
Дәйектеме, ц и т а т а - белгілі бір шығармадан сөзбе-сөз алынған үзінді. Әуезов өзінің сан-сала зерттеу еңбектерінде, сөйлеген сөздерінде, айтпақ пікіріне бірде негіз-тірек, енді бірде өріс ретінде дәйектемені жиі әрі ұтымды қолданып отырған. Ол дәйектемені сөз талғап алу (цитирование) деп атаған. Мәселенің маңыздылығын терең сезінген жазушы Қазақстан Оқу комиссариатының білім кеңесі шешімімен 1930 жылы Қызылорда қаласында жарық көрген өзінің «Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған программасы және түсінік хаттың» қазақ әдебиеті пәніне арналған «Суретті әдебиет туралы» деп аталатын бөлімнің «Жазу тіліне жаттығу» атты тарауында оқушылардың кітаппен жұмыс істеуінің бір түрі ретінде дәйектемеге, оның қажеттілігі мен меніне арнайы тоқталып өткен. Бұл мәселеге ол екінші рет «Тағы да көркем әдебиет тілі турапы» деген пікір тапастырған мақаласында оралып, тілшінің өзі келтірген цитата сөздерін кітаптардың бірде-бір беттерін көрсетпей пайдаланғанына қынжылыс білдіреді. «Өзің талдап отырған еңбектің ішінен сынға апып отырған жерлерің болса, оны нақтылап атап, көздеп беру әрбір айтыстың әділ шарты еді» деп, дәйектемені пайдапануды жазу, сынау мәдениетінің көрінісі ретінде бағалайды. Әуезовтің пайымдауынша, цитата ретінде пайдаланылған сөйлемдер, пікірлер тырнақшаға алынуы, соңынан олардың қай шығарманың қандай беттерінен алынғаны, авторы немесе кімнің пікірі, қай еңбегі екені бері анық, дәл керсетіліп отырылуы керек екендігі айтылады
3 – топ «Халық» : Поэмаға мазмұндық жоспар құру.
|
Тақырыбы
|
Басты оқиғалар
|
І.
|
Тау басына біткен сұлу көл
|
1.Қалай біткен мына көл тау басына?
2. Жетімкөл жетімсірейді.
3. Аққулар айдынына оралмады.
|
ІІ.
|
Ауру бала немесе шарасыз отбасы
|
1.Жас сәбидің науқасқа шалдығуы.
2. Тәуіп шалдың айтқан ойы.
3. Ананың шешімі.
4. Ұйықтап жатқан аққуды атуы.
5. Жетімкөлден сән кетті
|
ІІІ.
|
Бақташы қарт. Шарасыз ана.
|
1.Көзінен жас, көңілінен мұң төгілген зарлы ана.
2.Халық ырымы. Аққуды атқан оңбайды.
3. Өліп жатқан бала, шарасыз ана.
4. Қасиет.Қасірет.
|
Эпилог
|
Аққулар...
|
Аңыз көп қой олар жайлы.
|
Эпилог – көркем шығарманы қорытындылайтын компонент. Эпилепсия негізгі оқиға желісінен бөлек тұрса да авторлық идеяны толықтыра түсіп, шығарманың басты кейіпкерлері жайында қысқаша мәлімет береді, олардың кейінгі іс-әрекеттерінің жалғасын көрсетеді. Драмалық шығармаларда автордың айтайын деген ойы кейіпкерлердің сөздері арқылы Эпилепсията берілуі мүмкін. Романдар мен повестерде Эпилепсия шешімнен соң орналасып, негізгі оқиға аяқталғаннан кейін белгілі бір уақыт өткен кездегі кейіпкерлер іс-әрекетінен хабар береді.
|
АКТ
8-сынып кітабына қосымша М.Мұқағалидің өлеңдер жинағы
А 4 парақ
|
