Өзін өзі тексерудің сұрақтары

1 Шаруашылық аңдарының міндеті.

2 Құстардың биологиясы.

3 Басқа пәндермен байланысы.

Әдебиеттер: Наумов С.П. Омыртқасыздар зоологиясы., зоология, жануарлар систематикасы.

6-7 тақырып. Мысықтар мен куница отряд үстінің биологиясы

1. Мысықтар тұқымдасына жалпы сипаттама.

2. Мысықтар тұқымдасының өкілдері мен таралу ареалы.

3. Мысықтар тұқымдасынаың көбеюі.

Мысықтар тұқымдасына ірі және орташа болатын, саусақтарымен басып жүретін, аяғьі ұзын (гепардтан басқалары) және өткір тырнақтары бар жыртқыштар жа-тады. Тірі жануарларды тасаланып барып, байқатпай шабуыл жасап, ұстап жейді.

Гепард және арыстан мен сілеусін — жануарларды иттерше қуып жүріп үстайды. Бұлардың жырткыш тісі өте жақсы жетілген. Олар Австралиядан басқа жердің барлығында да кездеседі, көптеген түрі тропикада тараған. Бізде кездесетін түрлері: жолпарыс Қиыр Шығыста және Орта Азияның кейбір жерлерінде кездеседі.

Қабыланның негізгі тараған жері Азия және Африка, бізде Кавказда, Түркменияда және Қиыр Шы-іыста кездеседі. Барыс Орта және Орталық Азия тауларының биік шьщдарында тіршілік етеді. Бүл түқымдасқа жататын үсақ мысықтардың бірнеше түрі бар. Мысалы, Батыс Украинаның. Бұл түрлері кемірушілермен және күстармен қоректенеді.

Сілеусін биік таулардьң жыл бойы қар басып жатқан жерлерінде тіршілік етеді. Қары қалын, жерлерде тіршілік етуіне байланысты аяқтары үзын және табаны жалпақ болады. Ақ қояндарды үйықтап жатқанда тап беріп немесе ит-терше қуып жетіп үстап жейді.

Гепард басқа мысықтардан ерекшелігі табаны ұзын, тырнағы жасырынбайды. Бүлар негізінен Онтүстік Азиянын, шөлді аудандарында тараған. Бізде гепард-тар оңтүстік Туркменияда кездеседі. Олар ашық далалы жердегі жануарларды қуып жүріп үстап, жейді. Гепардтарды қолға үйретіп ақ бекендерді үстауға пайдаланады.

Мысык, түқымдастар сирек кездесетін болғандықтан, кәсіптік маңызы аз жануарлар болып саналады.

Өзін өзі тексерудің сұрақтары:

1 Жыртқыштардың таралуы, бейімделуі.

2 Жыртқыштардың систематикасы.

3 Жыртқыштардың экологиясы.

Әдебиеттер: Наумов С.П. Омыртқасыздар зоологиясы., зоология, жануарлар систематикасы.

8-9 тақырып. Ескек аяқтылар биологиясы.

1. Ескек аяқтылардың жалпы сипаттамасы.

2. Ескек аяқтылардың экономикалық, кәсіптік маңызы

3. Ескек аяқтылардың азықтану ерекшеліктері.

Ескек аяқтылар суда тіршілік етуге бейімделген жыртқыш тарға жақын сүт қоректілер болып есептеледі. Суда олар қоректенеді және дем алады. Бұлар жағаға немесе мұздың үстіне шағылысу, күшіктеу және түлеу үшін ғана шығады. Құрлықпен байланысы әрбір түрінде түрліше болады. Суда тірші.ми етуіне байланысты, дене құрылысында бірнеше бейімделушілп тері бар. Жалпы денесі ұзын және үршық тәрізді болады. Мп йыны қысқа, денесінен айқын айрылып тұрмайды. Аяқтары ескек сияқты болады. Денесінде түгі болмайды. Денесіндегі жылуды реттеп отыратын, сыртқы механикалық әсерден сақтайтын және жануардың меншікті салмағын азайтатын тері астындағы май кабаты жақсы жетілген.

М. М. Слепцовтың зерттеуінің нәтижесінде, кейбір түрлерінің терісінің астыңғы қабатында өңешпен жалғасып жататын бір немесе екі ауа қапшығының болатыны анықталған. Ауа қапшығындағы ауаның біріншіден организмнің меншікті салмағын кемітуі, екіншіден суда жүзген кезде тыныс алуға пайдаланылуы мүмкін. Құлак қалқаны редукцияға ұшыраған, бірақ бұлар өте нәзік дыбысты естиді. Иіс мүшесі жақсы жетілген, керісінше көзі нашар көреді. Тіс системасы жер бетінде тіршілік ететін жыртқыштардың тісінің құрылысына ұқсас.

Ескек аяқтылардың үлкен кәсіптік маңызы бар. Олардың майы мен терісін пайдаланады. Кейбір түрлерінің терісі өте құнды болады Құлақты тюленьдер тұқымдасы. Бұлардың құлақ қалқанының нұсқасы ғана бар. Артқы аяғының ескегі алға қарай иіліп, құрлықта қозғалуына мүмкіндік береді. Шошақ тістері жақсы жетілген. Бүл тұқымдасқа жата-тындар теңіз арыстандары, сивучтар және теңіз мысықтары. Бұл түрлерінің барлығы да туар кезінде жер бетіне шығады.

Теңіз мысығының маңызы үлкен.. Бұл ұзындығы 2 метрдей болатын тюленьдердің ірі түрі. Тынық мұхиттың солтүстік жағына тараған. Жазда түлеу және көбею үшін мысықтар кейбір аралдарға жиналады. Жағада май айы-нан август айына дейін болады. Бұлардың осы топтанып шоғырланған жерін «жатақ» деп атайды. Күзде түлеп болған соң оңтүстікке миграциялайды. Теңіз мысығының мұндай жатағы бізде Командор аралдарында және Тюленье (Сахалиннің жа-нындағы) аралдарында бар. Теңіз мысығы — полигамдар, яғни бір еркегі 30—80-ге жуық ұрғашысын ұрықтандырады. Ұрғашысы қара түсті бір ғана күшік туады. Ересектері қоңыр-сұр түсті болады. Терісі қыска калың түбітті және бірен-саран ұзын қылшығы болады. Терісін өңдегенде осы ұзын қылшығын жұйып тістап, тегіс етіп қырқып, әдетте қара түске бояйды. Теңіз Мысығын жазда жатағында жатқанда аулайды, сонымен олардьң санын арттыруда ғылыми жұмыстар жүргізілінеді.

Нағыз тюленьдер тұқымдасы, қүлақ қалқандары болмайды. Артқы аяқтарынын, ескегі алдына қарай бүгілмейді. Сондықтан да артқы аяғының жер бетімен қозғалуына көмегі тимейді. Бүлардын, көпшілік түрлері екі жарты шардағы мұзды теңіздерде тараған. Түлеу, шағылысу және күшіктеу үшін мұздың үстіне шығады. Бұл кезде бірнешеуі бірігеді. Мүны «залежка» деп атайды. Кейбір түрлері кеңінен миграцияласа, енді бір түрлері барынша бір жерде т-рақтап тіршілік етеді. Мысалы, Гренландия тюленьдері орһоса Арктикадан кыста оңтүстікке қарай миграциялап, Ақ тетеңіздің жиегінде және тұйықтарына, Нью-Фаундленд және Ян-Майен аралдарының мұздарының үстіне топтанып, күшіктейді, түлейді және шағылысады. Осы кезде оларды аулайды. Күшіктері үш жүмаға дейін ақ түсті болады. эалықтармен қоректенеді.

Теңіз қояны.Олардьщ үзындығы екі метрден астам болады. Теңіз қояндары Мұзды мүхиттың, Берингов және Охот теңіздерінін тайыз жағалауында түрақты тіршілік етеді. Су түбіндегі омыртқасыздармен қоректенеді. Олар үлкен топ қүрамайды. Мүздын, үстінде күшіктейді. Нерпаның түсі ала, ірі болмайды. Бұл да миграцияламайды. Атлантика мүхитының солтүстік теңіздерінде, Мүзды мұхитка және Тынық мұхиттың солтүстігіне, Ладога және Сайма көлдеріне тараған. Бүлар қыста мұздан ін жасап, соған балалайды. Байкал мен Каспий көлдерінде нерпаға жа-қын тюленьнің ерекше түрі тіршілік етеді. Нерпа көпшілігінде балықтармен және шаян тәрізділермен қоректенеді. Бала-лары ақ түсті, үлпілдек жүнді болады. Оларды «ақ тиіндер»деп атайды.

Морждар түқымдасы Евразия мен Солтүстік Американың поляр жак жиегінде және Мұзды мүхиттың Архипелагіндегі Франц-Иосиф аралына тараған, Морждардың денесініқ үзындығы 3-4 м, салмағы 1000 кг болады. Артқы аяқтарының ескектері, құлақты тюленьдердікі сияқты, алдына карай иіледі де қүрлыққа жүруіне қатысады. Қүлағының сыртқы қалқаны болмайды. Терісінің түгі жоқ деуге де болады. Жоғарғы жағының шошақ тістері үлкен, сойдиып аузынан шығып тұрады. Осы тістерінің көмегімен олар мұз-дың үстіне шығады және судың түбіндегі омыртқасыздарды қазып алып, қоректенеді. Судың жиегіне, мұздыц үстіне шығып, бірнешеуі бірігіп топ қүрайды.

2 Ескек аяқтылар шаруашылықтағы маңызы.

3 Ескек аяқтылар түрлері, экологиясы.

Әдебиеттер: Наумов С.П. Омыртқасыздар зоологиясы., зоология, жануарлар систематикасы.

Кемірушілер сүт қоректілердщ ішіндегі өте көп және кеңінсп тараған жануарлар болып саналады. Кемірушілердің үш мыңі ;і жуық түрі бар, жер шарының барлық бөліміне тараған оргаи измдер. Дене мөлшеріне қарай үсақ немесе орташа болып келетін көбінесе өсімдікпен қоректенетін жануарлар. Осыған байланысты тісінің қүрылысында өзгешіліктері болады. Шошақ тіс болмайды, керісінше күрек тістері өте жақсы жетілген. Күрек тістерімен шөпті тістеп жүлады, ағаштарды кеміреді, қатты қабығы бар түқымдарды шағып, дәнін жейді. Азу тістерінің үсті бүдірлы болады. Күрек тістерінің, кейбір түрлерінде азу тістерінін, де түбірі болмайды. Сондықтан тістері өмір бойы өсіп отырады. Қатты өсімдік тектес азықтармен қоректенуіне байланысты ішегі өте ұзын және барлығында да бүйен болады. Қорегінің көпшілігі шөп немесе ағаш қабықтары болатындарының (қоядардың) бүйені ұзын болады да, ал дәндермен қоректенетіндерінің (тышқандардың) бүйені қысқа болады.

Жыныстық жағынан ерте жетілуі мен көп бала тууына байланысты көпшілігі өте тез көбейіп кете алады.

Кемірушілердің ішінде жер бетінде, жер астында, орманда және жартылай суда тіршілік ететіндері бар.

Кемірушілердің көпшілігінің терісі құнды болады. Сондықтан олардың кәсіптік маңызы үлкен. Бірсыпыра кемірушілер ауыл шаруашылық өсімдіктерінің зиянкестері болып есептеледі. Енді біреулері адамға қауіпті аурулар (оба) таратады. Кемірушілер отрядына көптеген түқымдастар және түрлер жатады.

Тиіндер түқымдасы. Тиіндер түқымдасы Евразияда және Солтүстік Америкада тараған. Біздің Отанымыздың барлық облысындағы ормандарда кәдімгі тиін тіршілік етеді. Қырым, Кавказ және Тянь-Шаньда бұл тиін қолдан жерсіндірілген. Тиіндер ағаш қуыстарына үя салып, тіршілік етеді. Қыста үйқыға кетпейді. Қорегінің басым көпшілігі қылқан жапырақты ағаштардың түқымдары, азда болса жемістермен және саңырауқұлақтармен де қоректенеді.

Қүнарлы әрі жүмсақ азықтармен қоректенуіне байланысты бүйені нашар жетілген. Азу тістерінің түбі болғандықтан олар өмір бойы өсіп отырмайды. Әдетте олар қысқа азық қорын жинамайды. Бірақ, кейде тиіндер саңырауқүлақтарды жинап, ағашта кептіреді. Тиіндер жылына екі-үш рет көбейеді. Өсімталдығы азық жағдайына байланысты. Азықтары мол жылдары көбейіп, ал азық қоры аз жылдары саны өте кеміп кетеді. Қоректері аз жылдары олар ауып ауыл шетіндегі бау-бақшаға, парктерге келеді. Бағалы терісі үшін аң аулау кәсібінде маңызды орын алады.

Шұбар тышқандардын бірнеше ерекшелігіне тоқтап кетейік. Біріншіден олардың денесі жолақ болады, екіншіден құйрығының жүні тықырлау келеді. Олар жерге ін қазып ұя салады. Негізгі тіршілігі жер бетінде өтеді де, қысқа қарай ұйқыға кетеді. Күзге қарай самырсын жаңғақтарынан және астық дәндерінен, бүршақтан қор жинайды. Бізде Сибирьде және Европаның шығыс бөлігіндегі ормандарда жолақ тышқан деген бір ғана түрі кездеседі.

Тиіндер түқымдасына жататын саршұнақтар мен суырлардың да кептеген түрлері жер бетінде тіршілік етеді. Бұған жататын түрлердің көпшілігі індерде бірнешеуі бірігіп, топтанып ке-бінесе далалы және таулы жерлерде мекендейді. Бүлардың тиіндерден айырмашылығы жылына бірақ рет көбейеді. Олар шөптермен және астықтардың дәнімен қоректенеді. Сондықтан да бұлардың көпшілігі ауыл шаруашылығының зиянкестері. Сондықтан оларға қарсы аяусыз күрес жүргізіледі. Сонымен қатар саршұнақтар мен суырлар адамдарға оба және басқа жүқпалы ауруларды жұқтырады. Қысқы үйқыға қоректік шөптері қурап кеткен жылдары жаздың ішінде де жата береді. Заволжье, Қазақстан даласында және Орта Азия жартылай шөлді даласында мекендейтін сары саршұнақтың қысқы ұйқысы ерекше ұзын болады. Сары саршұнақтар егістік жерлерден қашығырақ мекендейді, сондықтан ауыл шаруашылығының қауіпті зиянкесі болып саналмайды Жыл бойына төрт ай ғана активті тіршілік етеді. Саршұнақтардың терісі басқа өкілдерінің терісіне қарағанда өте құнды және сапалы болады.

Орта Азияның құмды шөлінде тараққүйрық саршұнақ тіршілік етеді. Олар қысқы ұйқыға жатпайтын, бұталарға тез өрмелеп шығатын және шөбі сирек құмды жерлерді мекендейтін организм. Індерінен ұзақ жерлерге өрістеп жайылып кетеді, өте жүйрік болады.

Оңтүстік-шығыс Европаның, Қазақстанның, Батыс Сибирьдің далаларында және Орта Азияның тауларында суырлар тіршілік етеді. Суырлар систематикалық және биологиялық белгілері бойынша саршұнақтарға жақын организмдер, бірақ олардан анағұрлым ірі болады. Олардың нағыз өкілі дала суыры болып есептеледі.

Қанатты тышқан тұқымдасы негізінен тропиктік зоналарға тараған. Бізде үшатын тиін деген бір ғана түрі Европа мен Сибирьдің ормандарын мекендейді. Күндіз ағаш қуыстарына жасырынып, түнге қарай шығатын түн жануары. Алдыңғы және артқы аяқтарының арасында болатын тері жарғағының көмегімен ұшатын тиіндер ағаштан-ағашқа секіріп, қалықтай «ұшып», 10 м-дей жерге барып түседі. Бұлар сирек кездесетін, кәсіптік маңызы жоқ жануарлар.

Жайра тұқымдастары. Жайралардың денесінің арқа жағы ұзын, өткір қатты инелермен қапталған. Жайраның бізде деген бір ғана түрі Закавказьенің шығысында Орта Азияның тау бөктерлерінде кездеседі. Ағаш арасында, інде мекендейді. Кейбір жерлерде бақшаға зиянын тигізеді. Жайра қорғанғанда арқа жағындағы ұзын, өткір инелерін түкситіп, тез секіріп жауына инелерін төсейді Халық арасында бұлар жауына инелерін атып жібереді-мыс деген жалған түсінік бар, ол дұрыс емес.

Құндыз тұқымдасы. Қазіргі кезде құндыздың екі түрі белгілі. Біреуі Солтүстік Америкада тараған, ал екіншісі бізде тіршілік етеді. Құндыздар топтанып жүріп ағашты өзендердің бойын мекендейді. Ағаш бұтақтарының және сабақтарының кескіндерінен «үйшік» және ін жасайды. Олар өзен бойына орналасқансын, сол өзенді төменгі жағынан байлап бөгеу жасап, өзен суының деңгейінің бір қалыпта болуын реттейді. Жазда шөптесін азықтармен, ал қыста ағаштардың қабығы және бұтақтарымен қоректенеді. Олар ағаш бұтақтарын кесіп, ұясының маңына қыстық қор жинайды. Жы-лына бір-ақ рет көбейіп, 2—4-ке дейін бала туады. Үш жасқа келгенде ғана жыныстық жағынан толығады.

Қарақас тұқымдасы. Бұлар сырт пішіні тиіндерге ұқсас ұсақ кемірушілер. Негізінен Европаның, Орта Және Оңтүстік Азияның жапырақты ормандарына тараған. Олар тіршілігін ағашта да өткізеді және қысқы үйқыға жатады. Қаракас соня полчак деген ірі түрі баубақшаларда жемісті жеп, зиянын тигізеді.

Қосаяқтар түқымдасы . Бүлардың алдыңғы аяқтары қыска, артқы аяқтары ұзын болады. Қосаяқтар далалы, шөлді жерлерде тіршілік етеді. Құйрығы ұзын, оның ұшы көпшілік жағдайда шашақты болады. Артқы аяқтарымен секіріп, өте тез қозғалады. Кейбір түрлері бақша және техникалық өсімдіктерді жеп зиянын тигізеді.

Соқырлар түқымдасы. Бұл жер астында тіршілік етуге бейімделген кемірушілер. Бұл тұқымдасқа жататын кемірушілердің денесі жұмыр, мойыны денесінен айқын бөлінбеген, басы екі бүйірінен қысылыңқы, құлақ қалқаны болмайды. Табандары қысқа, көзі терісінің астына жасырынған, түгі кысқа, барқыт сияқты болады. Олар жерді күрек тістерімен қазып, басымен итеріп, топырақты сыртқа шығарады. Соқырлар өсімдіктердің тамырымен қоректенеді. Қоректерін іздеп жер астынан күрделі ін жолдарын жасайды. Кейбір жерлерде шаруашылыққа зиянын тигізеді. Соқырлар Отанымыздың Европалык бөлігінің далалық жерлерінде және Кавказда кең тараған.

Тышқандар тұқымдасы. Тышқандар көбінесе інде тіршілік ететін, кеңінен тараған кемірушілер. Бұлар негізінен өсімдіктермен, кейбір түрлері ұсақ жәндіктермен, насекомдармен қоректенеді. Тышқандар тез жетілетін, есімтал жануарлар. Қоректік азық мол болып, қолайлы жағдай туса кейбір түрлері жыл бойы көбейе береді.

Тышқан тұқымдастарынан біздің елімізде егеуқұйрықтар кездеседі. Бұл топтың негізгі өкілдері сұр егеуқұйрық немесе қаптесерлер . Бұлар көбінесе қүрылыстарда, адам мекендейтін жерлерде болады. Тышқандардың көптеген түрі барлық жерлерде кездеседі. Мысалы, үй тышқаны , дала тышқаны, орман тышқаны т. б. Орман тышқандары ағаштын, себілген түқымын тасып, өскінін жойып, зиянын тигізеді. Егіс тышқаны басқа тышқандардан азу тісінің кұрылысындағы ерекшелігімен және қүйрығының қысқа болуымен ажыратылады. Бұлар астық шаруашылығының зиянкестері. Арктикада лемминге деген бір түрі кездеседі. Олардың кейбіреулері қысқа қарай түсін аққа өзгертеді. Шөлді жерлерде құм тышқандары кездеседі. Бұлардың басқаларына қарағанда ірі, сүйретілген ұзын құйрығы болады.

Тышқандар тұқымдасына терісі өте бағалы ондатра деген ірі кеміргіш те жатады. Оның отаны Солтүстік Америка. Олар Отанымыздың көпшілік жеріне жерсіндірілген. Ондатра жартылай су жануары. Көбінесе өсімдігі қалың су қоймаларында тіршілік етеді. Шөптен және жапырақтан жасаған үйшіктері немесе індері болады. Су өсімдіктерімен қоректенеді. Өте есімтал келеді. Әр балалағанда баласының саны 4-12-ге дейін жетеді. Жылына бұлар 2-4 рет кебейеді. Бір жылға жетпей-ақ жастарының жыныс органдары жетіледі.

Әдебиеттер: Наумов С.П. Омыртқасыздар зоологиясы., зоология, жануарлар систематикасы.

Сұрақтар: Қоянның сыртқы құрылысы. Қоянның ішкі құрылысының топографиясы. Зәр шығару жүйесі.

Бұлардық жоғарғы жағындағы негізгі жұп күрек тісінің арт жағына орналасқан, нашар жетілген тағы да екі күрек тісі болады.

Пишухалар және қояндар болып екі тұқымдасқа белінеді:

Шиқылдақтар немесе шөп жинағыштар тұқымдасы. Бұларға бойы аласа, ұсақ аңдар жатады. Шиқылдақтардың қүлақтары және табандары қысқа болады. Олар Азияның таулы облыстарында көбірек кездеседі. Бізде Орта Азияның және Сибирьдің тауларында, Забайкальенің, Қазақстанның және Заволжьенің далаларына тараған. Бұлар қысқа азықтық қор жинайды. Мысалы, даур шиқылдақтары шөптерді бір жерге жинап кептіреді, ал таулы жерде тіршілік ететін түрлері мысалы солтүстік шиқылдақтары жинаған шөптерін тас арасындағы қуыстарға тығып, қысқа сақтайды.

Қояндар түқымдасы. Қояндардың артқы аяқтары және құлақтары ұзын болады. Бізде жабайы қояндардың төрт түрі және кроликтер бар. Көбірек тараған түрлері: ақ қоян бүкіл тундраға, Европаның және Сибирьдін, ормандарына және далаларына тараған. Қыста түсі ақ болады.

Ор қоян Отанымыздың Европалық бөлігінде, Кавказда, Қазақстанның солтүстігінде және Батыс Сибирьдіц даласына тараған. Бұлар ағашсыз далалы жерді мекендейді. Қысқа қарай олардың денесінін, біраз жері ғана ағарады, ал Қырымда мүлде өзгермейді. Орта Азияның шөлінде ұсақ түрі —қүм қояндары кездеседі.

Қояндар өсімдіктердің вегетативтік органдарымен қоректенеді. Жазда шөппен, қыста — ағаштың қабығымен, жіңішке бұтағымен қоректенеді. Үнемі осындай қатты заттармен қоректенетін болғандықтан олардың азу тістері үздіксіз өседі және бүйені өте ұзын болады. Қыстық қор жинамайды арнаулы ін қазып, ұя жасамайды. Олар бұтаның тасасына немесе калың шөптін,арасына жатып дем алады, көбейеді. Осыған байланысты көжектерін ұзақ уақыт (50 күн шамасында) көтереді. Көжектерінің т.үгі жетілген, ширақ, туысымен анасына ілесіп жүріп кетеді. Қояндар жылына екі-үш рет балалайды.

Жабайы кролик батыс Европаның барлық жерінде, бізде Одесса және Херсон маңайында кездеседі. Кояндарға қарағанда бұлардың құлақтары және табандары қысқарақ болады. Кроликтердін, бірнешеуі бірігіп, топталып жүреді және ін қазады. Көжектерін отыз шақты күн көтереді. Туғанда көжектері қызылшақа, нашар болады. Жалпы қояндардың кәсіптік маңызы өте үлкен.

Өзін өзі тексерудің сұрақтары:

1 Қоян тәрізділерге сипаттама..

2 Қоян тәрізділер құрылысы

Әдебиеттер: Наумов С.П. Омыртқасыздар зоологиясы., зоология, жануарлар систематикасы.

14-15 тақырып Жүп түяқтылардың биологиясы

1. Жұп тұяқтылардың жалпы сипаттамасы мен систематикасы.

2. Жұп тұяқтылардың географиялық таралуы.

3. Жұп тұяқтылардың қәсіптік тиімділігі.

4. Жұп тұяқтылардың шаруашылық маңызы.

Жұп тұяқтылар жер бетінде есімдік тектес заттармен қоректеніп, тез жүгіретін жануарлар. Тек бегемоттар ғана жартылай суда тіршілік етеді. Осыған байланысты олардың аяғы ұзын және ең соңғы саусағында тұяғы болады. Үшінші жәні төртінші саусақтары бірдей жетілген, осы екі саусақтың ортасынан аяқтарының тірегі өтеді. Екінші және бесінші саусақтары өте нашар жетілген, немесе болмайды. Бұғаналары да жетілмеген. Жұп тұяқтылар екі отряд тармағына бөлінеді.

Күйыс қайтармайтындар. Бұл отряд тармағына бегемоттар және шошқалар жатады. Бұлардың екінші және бесінші саусақтары жақсырақ жетілген. Шошақ тістері үлкен болады. Азу тістерінің үсті бұдырлы, тамағын әбден шайнап жұтуға мүмкіндік береді. Қарны қарапайым, сондықтан күйіс қайырмайды.

Біздің оңтүстік облыстарда жабайы шошқаның қабан деген бірақ түрі тараған. Сол жабайы шошқадан осы кезде қолда өсірілетін үй шошқаларының көптеген түрлері шыққан. Бұлар қамысты, тоғайлы жерлерді мекендейді. Жылына бір-ақ рет көбейеді де, бір туғанда 4-6 торай туады. Қолдан сұрыптау арқылы үй шошқаларын жақсартудың нәтижесінде, жабайы тегіне қарағанда өсімтал түрлері шығарылған. Осыған байланысты олардың емшектерінің де саны көбейген. Оңтүстік Азияда, Африкада және Америкада жабайы шошқаның басқа түрлері кездеседі.

Бегемот ірі, жалаңаш терілі, жартылай суда тіршілік ететін жануар. Олар құрлықка өте сирек шығады да өзендер мен көлдерде болады. Су өсімдіктерімен қоректенеді. Бегемоттар тропиктік Африкада тараған.

Күйыс қайтарушылар. Бұл отряд тармағына қарынының құрылысы күрделі жануарлар жатады. Бұлардың карыны шала шайналған жемінің ашуына және олардың күйіс қайырғанда қайтадан дұрыс ұсатылып, жұтылуына бейімделген. Бұған жұп түяқтылардың басым көпшілігі жатады.

Бұлардың шошақ тістері мен II және V саусақтары нашар жетілген немесе кейбір түрлерінде тіпті болмайды. Сымбатты, көпшілігінің мүйізі болатын жануарлар.

Көн табандылар тұқымдасына түйелер, ламалар жатады. Бүлардың II және V саусақтары болмайды, тұяғы өте нашар дамыған. II және IV саусақтары келіп тірелетін, көпшік сияқты кенді жалпақ табанына денесінің салмағын салып, қозғалады. Бүларда қарыны басқа күйіс қайыратындармен салыстырғанда күрделі емес.

Осы кезде Орталық Азияның даласында жабайы түйенің бір түрі қос өркешті түйе сақталған. Бір өркешті түйенің нардың тек қана қолға үйретілген бір түрі белгілі, ал жабайы түрі белгісіз. Нар көбінесе Африкада және Оңтүстік Азияда кездеседі. Түйелерде май қоры өркешіне жиналады. Мұндай май өз тарапынан артық су қоры болып есептеледі. Өйткені, ол тотыққан кезде су пайда болып, ол қанға барады. Сондықтан өркешінде майы көп түйелер шөлге шыдамды келеді.

Американың кен табандарының өркеші болмайды. Олар таулы жерді мекендейді, мысалы, гуанако және викунья. Бұлардың қолға үйретілген екі түрі белгілі: лама және альпака. Бұларды да түйе сияқты көлік есебінде және жүні, еті үшін ұстайды.

Бұғы тұқымдасына дене құрылысы сұлу, тұяқты, терінің кутис бөлімінен өсетін, бұтақты сүйекті, жыл сайын ауысып түсіп түратын мүйізі бар жануарлар жатады.

Солтүстік бұғыларынан басқаларында мүйіз тек қана еркектерінде болады.

Тропиктік Африка мен Австралиядан басқа құрлықтың барлығына дерлік тараған. Бізде бұлардың 7 турі кездеседі: Солтүстік бұғысының еркегінде және ұрғашысында да мүйіз болады. Жас бұғылар теңбіл болмайды. Евразияның және Солтүстік Американың орманды далаларының көпшілігіне және тундраның барлық жеріне тараған. Бұғыларды қолда үйрету негізінен тундрада іске асырылған. Ақ марал немесе Батыс Европада, Қырымда, Кавказда, Тянь-Шаньда, Оңтүстік Сибирьдің тауларына тараған. Олар орманды жерлерді мекендейді.

Теңбіл марал өмір бойы теңбіл түсті болады. Олар Қиыр Шығыстын, оңтүстік бөлігіндегі ормандарда мекендейді. Бұл соңғы екі маралдың өсіп жетілмеген жас мүйіздерінен (панто) пантокрин деп аталатын бағалы дәрі жасалады. Бұғылардың ең ірі түрі — бұлан немесе суын Европаның, Сибирьдін, және Оңтүстік Американың орманды бөліктеріне тараған. Басқа бұғылардан бір айырмашылығы бұлар табын құрамайды. Қыста жапырақты ағаштардың бұтағымен қоректенеді. Бізде бұландарды қолға үйрету тәжірибесі іске асуда. Елік— мүйізі азғана бұтақталған, бұғының ең ұсақ түрі болып есептеледі. Бұлар Европаның және Оңтүстік Сибирьдің орманды және орманды-далалы зоналарында, Қырымда, Кавказда, Орта Азияның тауларында кездеседі. Бұлардың бұғылардан ерекше бір түрі құдыр болып есептеледі. Оның мүйізі жоқ, ал еркектерінің жоғарғы жағындағы шошақ тістері жақсы жетілген, кейде сойдиып ауызынан шығып тұрады. Олар Шығыс Сибирьдің, таулы ормандарын мекендейді.

Бұғылардың барлығының да өнеркәсіптік маңызы зор. Олардың еті және терісі пайдаланылады. Парфюмерия өндірісінде пайдаланылатын жануар мускусының негізгі көзі құдыр мускус безі болып саналады. Солтүстік бүғылары қолға үйретіліп, көлік есебінде пайдаланылады. Олардың терісі замшы (жеңіл өндірісте) жасауға қажет материал және шикі зат болып саналады. Медицинада маралдардың пантасын пайдаланады.

Қуыс мүйізділер тұқымдасы. Бұлардың маңдай сүйегі өсіндісінің сыртын қаптап түратын қуыс мүйізі болады. Мүйізі эпидермистің мальпигий қабатынан пайда болған, ол бұтақтанбайды және жасына қарай ауысып отырады. Тек қана Американың айыр мүйізді бөкенінін, мүйізі екі айыр болады да жыл сайын түлеп отырады. Мүйіз басым көпшілігінде еркектерінде ғана болады. Жоғарғы жағында шошақ тісі болмайды.

Бұлардың жабайы түрі Оңтүстік Америка мен Австралиядан басқа барлық жерде кездеседі. Көптеген түрлері қолда өсіріліп, олардан үй жануарларының көптеген жаңа түрлері шығарылады. Бұл тұқымдастың негізгі жабайы түрлері мыналар.

Бекендердің көптеген түрлері Африкада тараған. Көбінесе бізде кездесетін қарақұйрық—Закавказьенің шығысында, Орта Азияның және Қазақстанның далалы және шөлді жерлерінде мекендейді. Ақ бөкен Қазақстанның далалы жерлерінде тараған. Кавказ бен Карпат тауларында мүйізінің ұшы ілмек тәрізді артына қайрылған мүйізі бар орман бөкені серна тіршілік етеді.

Жабайы ешкілер мен қойлардың бірнеше түрі Кавказдың, Орта Азияның және Оңтүстік Сибирьдің тауларына таралған. Мысалы, ешкілерден Кавказдың турлары, Сибирьдің ешкімүйізі. Жабайы ешкілер жартасты биік тауларды мекендейді және олар 20—30-ы бірігіп, топтанып жайылады. Жабайы қойлардан муфлонды алуға болады. Муфлон Оңтүстік Закавказьеде кездеседі. Соңғы жылдары олар Қырым түбегіне жерсіндірілді. Орта Азияның тауларында жабайы кой — архар деген ірі түрі кездеседі. Жабайы қойлардың жабайы ешкілерден бір ерекшелігі таудың жартассыз, барынша тегіс жеріне жайылады. Қыста бірнешеуі (100 аса) бірігіп, топтанып жүреді, архардан үй қойларының әр түрлі жаңа түқымдары шығарылған.

Жабайы егіздердің қазіргі түрлеріне Оңтүстік Азия мен Африкада кездесетін Азиялық және Африкалық буйволдар, Үндістанда — бантенг, гаял және гаур жатады. Бүлар орманды және ірі бұталы жерлерді мекендейді. Орталық Азияда өзіндік ерекшелігі бар жүндес як (қодас), Солтүстік Америкада — бизон, ал бізде зубр деген бір ғана түрі кездеседі. Бұларды бұрын зубрлар мекендеген Солтүстік Кавказдың ормандарында, Москваның түбінде (Серпухов ауданында) табиғат жағдайында көбейту шаралары жүргізіліп жатыр.

Ертеде Оңтүстік Россияның даласында ірі түрі тур тіршілік еткен. Оны XVII ғасырда құртып жіберген.

Жоғарыда керсетілген түрлерден бантенг, гаял, буйвол, қодас ертеден қолда өсіріліп келе жатқан жануарлар. Тур осы замандағы көптеген мүйізді ірі қараның арғы ата-тегі болып саналады.

Жирафтар түқымдасы тек қана Африкаға тән жануар. Олардын, алдыңғы аяғы мен мойыны өте ұзын, басында терімен қапталған қысқа мүйізі болады. Екі түрі белгілі. Бірінші окапи Орталық Африканың ормандарында тіршілік етеді. Бұл аздап та болса мойыны мен аяғы қыскарақ жануар. Екінші жираф Шығыс және Орталық Африканың саванналарында кездеседі. Мойны мен алдыңғы аяғы өте ұзын болады. Екеуі де ағаштардың, бұталардың жапырақтарымен, кейде шөппен қоректенеді.

Өзін өзі тексерудің сұрақтары:

1 Жұп тұяқтылардың сипаттамасы..

2 Жұп тұяқты жануарлардың шаруашылықтағы маңызы.

3 Жирафтар тұқымдасы.

Әдебиеттер: Наумов С.П. Омыртқасыздар зоологиясы., зоология, жануарлар систематикасы.

1. Тақтұяқтылардың систематикасы.

2. Тақтұяқтылардың биологиясы.

3. Тақтұяқтылардың таралуы.

Ертеде тақ- тұяқтылар өте көп болғанымен, қазір олардың бірінен-бірін айқын ажыратуға болатын үш бұтағы ғана: тапирлар, мүйіз тұмсықтар және жылқылар сақталған.

Тапирлар тұқымдасының алдыңғы аяғы төрт саусақты, артқы аяғы үш саусақты болатын ірі жануарлар жатады. Тапирлар тұқымдасының мұрны жоғарғы ерінімен бірігіп, қысқа тұмсыққа айналған. Терісі қысқа түбітпен жабылған, қүйрығы қысқа болады. Қазір бұлардын, бес түрі белгілі. Олардың төрт түрі Оңтүстік Америкада және бір түрі Оңтүстік Шығыс Азияда тіршілік етеді. Батпақты тоғайларды мекендейді. Тапирлар су жағасындағы, судағы су өсімдіктерімен қоректенеді. Іңір немесе түн жануары.

Мүйіз тұмсықтар түқымдасы мүйіз тұмсықтылар өте сирек кездесетін жануарлар. Осы заманда тіршілік ететіндерінің алдыңғы және артқы аяқтары үш саусақты болады. Ерте заманда тіршілік еткендерінін, бірқатарының аяқтары төрт саусақты болған. Терісі жалаңаш, маңдай және мұрын сүйегінің үстінде бір немесе екі эпидермис қабатынан пайда болған мүйізі болады. Шошак тістері жойылған.

Тропиктік Африка мен Оңтүстік Азияда бірнеше түрі кездеседі, мысалы, үнді мүйіз тұмсығы және ерінді Африка мүйіз тұмсығы, шөптесін ірі бұта және орманды жерлерді мекендейді. Өсімдікпен қоректенеді. Мұз дәуірінде мүйіз тұмсықтар Европа мен Сибирьде мекендеген. Бізде мамонттармен бір заманда тіршілік еткен қалың жүнді мүйіз тұмсықтардың қазба қалдықтары табылған. Мүйіз тұмсықтар үшінші дәуір кезінде көп болған.

Жылқылар тұқымдасы. Бұлардың үшінші саусағы жақсы дамып, екінші, төртінші саусағы терінің астында жататын кішкене шаша немесе шабақ сүйекке айналған. Жылқылардың ұзын қүйрығы және өскелең түгі болады. Олардың осы кезде үш туысы белгілі. Зебр немесе жолақты ат ол Африкадағы саваннада тараған. Оның құйрығының үшында ғана қылы болады. Есектердің түсі біркелкі, құйрығы зебрлердің қүйрығындай болады. Жабайы есектер Солтүстік-Шығыс Африкада, Алдыңғы, Ортаңғы және Орталык. Азияда тараған. Бізде Түркменияның оңтүстігінде кездеседі, ол жерде оларды өсіретін арнаулы қорық ұйымдастырылған.

Жылқылардың қүйрығы түбінен ұшына дейін ұзын қылдар мен жабылып тұрады. Олардың түстері көпшілігінде біркелкі болады. Атақты саяхатшы Н. М. Пржевальский ашқан жабайы жылқылардың бір ғана түрі, осы заманда Орталық Азияның батыс бөлігінің таулы далаларын мекендейді. Оларды осы ашқан оқымыстының атымен Пржевальский жылқысы деп атайды.

XIX ғасырдың орта кезінде жабайы жылқылар орыс дала сының оңтүстік бөлімдерінде мекен еткендігі анықталған. Ол жылқьшы тарпан деп атаған. Гептнердің (1955) соңғы зерттеуіне қарағанда тарпандар өз алдына жеке түр емес, Пржевальский жылқысынан географиялық орны жағынан жекеленген түр тармағы болып саналады. Тарпандар Днепрдің төменгі ағысында өткен ғасырдың 70 жылдарының басында тіршілік еткен. Сонғы тарпанды осында 1876 жылы өлтірген.

Жылқылардың барлығы да үйір құрап, тіршілік етеді. Ашық далалы жерлерді мекендеуіне байланысты көптеген бейімделушіліктер пайда болған; тез қозғалу, қүлынын ұзақ уақыт көтеру және құлыны туысымен анасына ілесіп жүріп кету тағы басқалар.

Өзін өзі тексерудің сұрақтары:

1 Тақтұяқтылар отрядының шаруашылықтағы маңызы..

2 Тақ тұяқтылар отрядының таралуы.

3 Тақ тұяқтылар мекен жайы.

Әдебиеттер: Наумов С.П. Омыртқасыздар зоологиясы., зоология, жануарлар систематикасы.

18-19 тақырып Киттәрізділердің биологиясы.

1. Киттәрізділердің жалпы сипаттамасы.

2. Киттәрізділердің өкілдерінің таралуы.

3. Киттәрізділердің экономикалық маңызы.

Кит тәрізділердің барлық тіршілігі суда өтеді. Бір себептен судан шығып қалса, өздігінен қайтадан суға түсе алмайды. Бұлардың денесі ұзын, басы үлкен болады. Мойын бөлімін денесінен айыруға болмайды. Алдыңғы аяқтары ескекке айналған, артқы аяқтары мүлде болмайды. Жамбас белдеуінен омыртқа жотасына бекімеген, бос жататын екі рудиментті сүйек сақталған. Денесінде түгі болмайды, тек қана басында бірен-саран түгі болады. Терісінде тер және май бездері болмайды. Бір пар сүт безі болады. Емшегінің ұшы шап маңында болатын қалтта сияқты қуыска ашылады. Емшегінің ұшының мұндай қалталардың түбінде болуы, балаларын емізгенде сүттің сумен араласып кетпеуін қамтамасыз етеді.

Тері астындағы май қабаты өте жақсы жетілген, ірі түрлерінде бұл қабатының қалыңдығы 50 см-ге жетеді. Май денесін салқындап кетуден сақтайды және меншікті салмағын кемітеді. Ірі түрлерінід меншікті салмағы судың меншікті салмағыші жуық, яғни 1,025%: деуге болады. Өкпесі өте үлкен болады.. Дельфиндер тыныс алғанда өкпесіне 1-2 литр, ал алып көк киттердің өкпесіне—14000 литр ауа сияды. Кейбір түрлерінің танау тесігімен жалғасып жататын ауа қуысы болады. Суға сүңгігенде осы қуыстағы ауа тыныс алуына жұмсалады. Көптеген түрлері су астында 15-45 минут тыныс алмай шыдайды, Киттердің су астында 1 сағаттан артық бола алатыны туралы мәліметтер бар.

Киттердің есіту органдары жақсы жетілген. Киттер кейбір дыбыстарды 10-20 км жерден естиді. Нашар көреді. Иіс сезу органының рудименті ғана сақталған.

Суда көбеюіне байланысты киттерде өзіндік бейімделулер пайда болған. Кит тәрізділердің балалары туысымен анасының соңынан еріп кетеді. Жаңа туған баласының дене мөлшері анасының денесінің ¹/₄ , ¹/з, ¹/₂ бөліміндей болады. Мысалы, Қара теңіздің дельфиндерінің денесінің ұзындығы 160-170 см болса жаңа туған баласының үзындығы 80-85 см болады. Кашалоттың ірілерінің ұзындығы 7-8 метр болса, оның баласының ұзындығы 3-3,5 м ал көк киттің ересектері денесінің ұзындығы 22-23 м болса, олардың балаларының ұзындығы 7-8 м болады. Осындай ірі бала тууы жамбас сүйегінің болмауына байланысты. Екінші бір тамаша бейімделуі - киттер балалағанда баласы құйрығынан бастап шығатыны байқалған. Сондықтан аналық кит құйрығын жоғары көтеріп, судан шығарып, баласының тұншықпауын қамтамасыз етеді. Баласы жоғары ытқып шығып, суға түскенінше дем алып үлгіреді. Бүл кезде кіндігі үзіледі де, балалаған соң біраз уақыттан кейін жолдасы түседі. Баласы емгенде анасының емшегін жиырылып жатқан түтік тәрізді тілімен қармап үстайды, анасы кұрсақ еттерін жиыру арқылы емшегін оньң аузына сауады. Кит тәрізділердің барлығы да бір ғана бала туады. Тіссіз киттер 2-3 жылда бір рет, белуха - жыл аралап, дельфиндер - жыл сайын балалайды. Сүттері жұғымды болғандықтан балалары тез өседі. Мысалы, сиыр сүтінде 4-5% май болса, киттердін, сүтінін, 23-38 проценті май болады. Жыныс органдары 2-3 жасында жетіледі. Тіссіз киттер 20-50 жыл, дельфиндер 25-35 жыл жасайды. Кит тәрізділер екі отряд тармағына бөлінеді.

Тісті киттер. Бұл отряд тармағына дельфиндер және кашалоттар жатады. Бұлардың көптеген (240 жуық) тістері болады. Тістері қарапайым, формасы мен күрылысы бірдей болып келеді.

2 Кит тәрізділер отрядының систематикасы.

3 Кит тәрізділер экологиясы.

Әдебиеттер: Наумов С.П. Омыртқасыздар зоологиясы., зоология, жануарлар систематикасы.

Сұрақтар: Дельфиндердің түрлері .Маңызы.Дельфиндердің систематикасы.

Дельфиңдердін, көпшілігінің ұзындығы 1,5—З метрге жетеді. бұлардың Қара теңізде бірнеше түрі тіршілік етеді. Мысалы, нағыз дельфин, теңіз шошқасы. Дельфиндер Балтық, Баренцев теңіздерінде және Қиыр Шығыстың теңіздеріне тараған. Мұзды мүхиттьвд теңіздерінде және Тынық мүхиттың солтүстік теңіздерінде ақ дельфин деген түрі тіршілік етеді. Олардын, үзындығы 6 м-ге жуық болады. Дельфиндердің барлығы балықтармен қоректенеді. Балықтардың ауған жағына қарай оларда ауысып отырады.

Кашалот тісті киттердің ең үлкен түрі, олардын. үзындығы 11—21 м болады. Солтүстік Мүзды мүхиттан басқа мүхиттардың, жылы теңіздердін, барлығында, бізде жазда Қиыр Шығыс теңіздерінде кездессді. Негізінен бас аяқты моллюскалармен (сегіз аяқтылармен, кальмарлармен), кейде су түбінде тіршілік ететін балықтармен де қоректенеді. Олар 300 м терендікке сүнги алады. Су астында бір сағат, тіпті одан да көбірек уақытқа шыдайды.

Тісті киттердін, кәсіптік маңызы үлкен.

Тіссіз киттер. Бұлардың негізгі өзгешелегі тістері болмайды. Таңдайының екі жағына тізіліп орналасқан мүйізді пластинкалары болады. Бүларды «кит мұрты» деп атайды. Ол сүзгі аппараттың қызметін атқарады. Бұлардың көпшілік түрлері планктонды омыртқасыздармен, сирек болса да балықтармен қоректенеді. Мұртты киттер — барлық мұхиттарға тараған, бірак суық теңіздерде көбірек кездеседі. Әрқашан миграциялап отырады. Солтүстік жарты шарда киттер қысты тропикалық суларда өткізеді де, жазда солтүстікке қарай ауысады, өйткені, бүл кезде солтүстікте планктондар көп болады. Күзде қайтадан оңтүстікке ауысады. Оңтүстік жарты шарда да осындай миграция байқалады. Киттердің бір жарты шардағы сулардан екінші жарты шардағы суларға миграция жасайтыны байқалған.

Тіссіз киттердің он шақты түрі белгілі. Олардың көпшілігі өте ірі болады. Мысалы, жасыл киттің ұзындығы 33 м, салмағы 160 тонна болады. М. М. Слепцовтып мәліметіне қарағанда бұл киттің салмағы 25 пілдің немесе 150 өгіздің салмағына тең. Жүрегі 600—700 кг, денесіндегі қаны 8000 л, яғни 8—9 т болады. Ішегінің ұзындығы 300 метрдей, қарнының сыйымдылығы 3000 л болады. Бала емізіп жүрген мұндай кит күніне 200—300 литрдей сүт береді. Бір тәулікте көк кит 4—5 т шаян тәрізділерді немесе балықтарды жейді. Тіссіз киттердің кәсіптік маңызы үлкен. Бұлардың майы, мұрты және терісі пайдаланылады. Етімен ішкі органдарынан тук деп аталатын жем даярлап, малға береді. Совет Одағында кит Қиыр Шығыста және Арктикада ауланады.

Дамандар систематикалық жағынан тұяктыларға жақын, үсақ жануарлар. Алдыңғы аяғында төрт, артқы аяғында үш саусағы және тұяғының рудименті болады. Шошақ тістері болмайды. Күрек тістері үлкен, және бойы өсіп тұрады. Олар үйірімен жүретін, өсімдіктермен қоректенетін жануарлар. Бірқатары тау етегінде, далалық жерлерде, басқалары орманда тіршілік етеді. Дамандар Сирияға, Палестинаға, Аравияға, Орта және Оңтүстік Африкаға тараған.

1 Дельфиндер ситематикасы.

2 Дельфиндер таралуы.

3 Құрылысы, маңызы.

Әдебиеттер: Наумов С.П. Омыртқасыздар зоологиясы., зоология, жануарлар систематикасы.

1. 
   Құстар класының негізгі ерекщеліктері.
   
2. 
   Құстардың систематикасы.
   
3. 
   Құстардың салыстырмалы морфологиясы.
   

Қүстардың көрсетілген прогрессивтік белгілері, кластың жастығына қарамай олардың жер шарының алуан түрлі тіршілік орталықтарына тарауына мүмкіндік туғызған. Қазіргі уақытта құстардың 31 отрядка топтасатын 8000-нан аса түрі бар, ал қазіргі кезде амфибилердің 2800, рептилилердің 5500 түрі ғана тіршілік ететіні белгілі. Құстар морфологиялық жағынан денесінің кауырсынмен капталуымен алдыңғы аяқтарының қанатқа айналғандығымен, сүйектерінің ішінде қуыс болумен, ми сауытының шүйдесіндегі бұдырының болумен жүрегінің терт камералы, оның оң жағында бір ғана аорта доғасының болуымен сипатталады. Құстардың тісі болмайды, олардың қызметін мүйізді тұм.сықтары аткарады.

Құстардың дене құрылысы

Тері жамылғысы және оның туындылары. Құстардың терісі жүқа, оның сыртқы эпидермис қабаты нашар жетілген. Тері қабатында ешқандай бездері және сүйекті туындылары болмайды, тек қана күйрық түбірінің үстінгі жағында құймышақ безі болады. Оның шығарған секрет заттары қауырсындарды майлап, оған су жүқпайтын етеді. Қүймышақ безі су қүстарында жақсы дамыған, құрлықта тіршілік ететін қүстарда болмайды. Сүйекті туындыларынын, болмауына байланысты эпидермистің түрін өзгерткен түрлі мүйізденген туындылары тері бетінде көп кездеседі. Мысалы, жоғарғы және төменгі жақтарының үсті азды-көпті болсын мүйізденген қапшықпен капталып, түмсықты қүрайды. Тырнақтары мен сирақтарының сыртын мүйізді қабыршақтар қаптаған. Қүстардың кепшілік түрлерінің денесі бір тегіс қауырсынмен қапталып түрмайды. Қауырсыны бар жерін птерилия, ал денесінің қауырсыны жоқ жерін, немесе сирек кездесетін жерін аптерия деп атайды.

Қүс қауырсындары құрылысына және атқаратын қызметіне қарай түрліше болады. Денесінің сыртын қалыпты (контурный) қауырсын жауып түрады. Ол негізгі қаламнан және оның екі жағында симметриялы орналасқан азды-көпті пластинка опахаладан тұрады. Қауырсынның теріге еніп тұратын бөлімін (очин) қалам қауырсын дейді. Қауырсын сабағының жоғарғы пәр бекіген белімі сабағы деп аталады. Пәр ұзын бірінші дәрежедегі мұртшалардан және оған орнаған кішкене екінші дәрежедегі мүртшалардан қалыптасады. Екінші дәрежедегі кіші мүртшалардың ұсақ, көптеген ілмешектері болады. Осы ілмешектер өз ара байланысып, бір серіппелі тақташа желпеуіш күрайды.

Қалыпты контурлы қауырсын бүкіл денесін сыртынан жауып тұрады. Бүл қауырсындар қүстың денесін сыртқы мехаңикалық әрекеттерден және дене жылуының азаюынан сақтайды. Қүстың қанаттары мен құйрығы осы қауырсындардан қалыптасады. Бұл қауырсындарды орналасу жерлеріне қарай бірнеше топтарға бөледі. Мысалы, екі қанатынық артқы жиектеріне орналасқан ұзын қауырсындарды қақпа (маховые) қауырсындар, құйрығындағы үзьш қанаттарын бағыттаушы (руль) қауырсындар, қанатының үстін жауып жататын кауырсындары- қанат үстін жабушы, құйрық үсті қауырсындар деп аталады. Калыпты кауырсындардын. астьңғы жағында үсақ-мамьқ қауырсындар орналасады. Бүл қауырсындардын, сабағы жіңішке, екінші дәрежедегі үсақ мүртшалары жоқ, сондықтан олардан серіппелі түтасқан пластинкалар қалыптаспайды. Кейбір мамық қауырсындардын, сабағы ете жіңішке болады, сондықтан мүртшалары сабақтын, жоғарғы жағында бір шоқ болып орналасады. Мүндай мамық қауырсындарды нағыз мамық қауырсын деп атайды. Мамық және нағыз мамық қауырсындар су құстарында, әсіресе салқын жақта тіршілік ететін қүстарда көбірек болады. Олардың негізгі қызметі организмдегі жылуды жоғалтпайды. Мамық қауырсындардың арасында, мүртшалары жок. жіпше тәрізді қауырсындар да кездеседі. Көптеген қүстардын, езуіне орналасқан қылтандары да болады ( қарлығаш). Ауада үшып жүріп қорегін үстайтын насеком жемділердің түрлерінде аузын ашқан кезде воронка сияктанып насекомдарды қағып алу мүмкіндігін арттырады. Қауырсындардың дамуы, олардын, рептилилермен ата тегі жағынан тығыз байланысты екенін байқатады. Қауырсындары үздіксіз түлеп отырады. Қөпшілік қүстар жылына 1—3-ке дейін түлейді.

Ет системасы. Қүстардьң бүлшық еттері, олардын, тіршілік әрекетіне байланысты бірнеше ерекшелігімен сипатталады. Біріншіден, балықтарға, амфибилерге және рептилилерге қарағанда қүстардың бүлшық еттері біршама жіктеліп, барып күрделенген. Ол үшу кезіндегі күрделі қозғалысқа, жүруге, өрмелеуге және тамағын табуға мүмкіндік береді. Екіншіден, аяқтарын қозғауға икемделген көлемді бүлшық еттер дене скелетіне орналасып, екінші сіңір үштарымен аяқтарға бекінген. Үшіншіден, негізгі қимылын қанаттары атқаратын болғандыктан, қанаттарын қозғалтатын ірі бүлшық еттер денесінің арқа жағына орналаспай, қанаттарды қозғайтындай болып кекірек бөліміне, төс сүйегінін, екі жағына орналасқан. Әсіресе аяктарының бүлшық еттері назар аударарлық. Төс сүйегінің қырына бекінген ірі төс еті қүстын, жалпы салмағының 20 процентіне жетеді де, канаттарын төмен түсіруге қатысады. Оның астында жатқан бүғана асты еттері келемі кіші болса да, қанатты жоғары көтеруге мүмкіндік береді. Артқы аяқтарын қозғайтын 35-ке жуық күрделі бүлшық еттері болады. Бүлардың ішінде кебірек көзге түсетіні оралымды бұлшық ет. Бұл ет жамбастан басталып, ортан жілік бойымен созылып келіп, тізенің үстінен сіңір сияқты, қатты тарамыс түрінде оралып өтіп, одан саусақтарды иіп түратын тарамыстарға барып жалғасады. Құс бүтаққа келіп қонғанда, тізесі иіліп, оралымды ет созылады, соның салдарьшан саусақтарын иіп тұратын сіңір созылады, саусақтары бүгіліп бұтақты бүреді. Қүс неғүрлым теменірек басылып, орнықтырақ отырған сайын, оралымды бұлшық ет күштірек созыла түседі де, саусақтар бүтақты бүре түседі. Сондықтан да, бұтақта қонақтап, үйқтап отырған құстар құлап кетпейді. Қүстардың басқа түрлерінде (торғай тәрізділерде) саусақтарының автоматты иілуі басқаша. Бұл өзгешелік саусақтардың қалыңырақ қабатта жатқан игіш бұлшық еттід әрекетіне байланысты. Бұл еттің сіңірі саусақтардың ұшына барып бекиді. Сіңірдің астыңғы жак бетінде көптеген бұдыры болады, ол сіңір қынаптың ішімен өтеді. Қынаптың ішкі бетінде көлденең орналасқан қабырғалар бар. Құс бұтаққа қонып, саусақтарымен бұтақты бүргенде, сіңірдің теменгі бетіндегі бұдырлары құстың салмағымен, қынап ішіндегі қабырғаның арасына кіре түседі де, тістеседі. Осының нәтижесінде, иілген саусақтар сол қалпында қалады, құс бүтаққа ешбір бұлшық еттің жәрдемінсізақ бекиді. Енді құс көтерілгенде, сіңірдің бұдыр беттері, қынаптың қабырғаларынан алшақтап барып ашылғанда саусактары жазылады. Скелетінің ұшуға бейімделуіне және қүрлықта жүруіне байланысты өзіндік ерекшеліктері бар: біріншіден, алдыңғы аяқтарының, иық және жамбас белдеуінің өзіндік өзгерісінің болуы; екіншіден, барлық скелетінің жеңіл, әрі мыкты болуы. Сүйектерінің жеңіл болуы көптеген сүйектерінде куыстың болуынан, ал беріктігі даму кезеңінің ерте мерзімінде бірқатар сүйектерінің жымдасып, бірігіп кетуінен болады. Тіпті ересек құстардан сүйектердің жігін байқау мүмкін емес.

Омыртқа жотасы мойын, кеуде, бел, сегізкез және құймышақ, құйрык. бөлімдерінен қалыптасады. Бел омыртқалары ересек құстарда күрделі қүрылысты сегізкез қүрамына енеді. Бас күрделі қимылдар жасайтындықтан мойын омыртқалары ұзын және тез қозғала алады. Құстардың мойын омыртқаларын гетероцельдік омыртқалар деп атайды. Себебі, мойын омыртқалары бір-біріне ер сияқты жалғасады. Мұның өзі олардъщ тез кимыл жасауын да қамтамасыз етеді. Құстардың мойын омыртқаларының саны 11-ден 25-ке дейін болады. Бас сүйегімен жалгасатын алғашқы екі омыртқасы амниоттардың омыртқалыларының құрылысына ұқсас болып келеді, оларды атлант және эпистрофей деп атайды.

Кеуде омыртқалары (3-тен 10-ға дейін) бір-бірімен сегізкөз және қүймышақ омыртқаларымен бірігіп кеткен. Оларда болатын қабырғалар төс сүйегіне қозғалмалы болып бекіген.

Құстардың бас сүйегінің қүрылысы рептилилердің бас сүйегінін. қүрылысына үксас. Желке бөлімі төрт сүйектен қүралады (негізгі, екі бүйір және жоғарғы шүйде сүйектері). Желке бүдыры рептилилердікі сияқты біреу ғана болады. Есіту капсуласы үш қүлақ сүйегінен қалыптасады. Ересек кұстарда бүл сүйектер бірігіп кетеді. Бас сүйегінің түбі: негізгі сына тәрізді, алдыңғы сына тәрізді, тандай және қанат тәрізді сүйектерден қалыптасады. Бас сүйегін үстіңгі жағынан қос танау, төбе, маңдай және кеуілжір сүйектер қаптап түрады. Жоғарғы жағы жақ аралық және жоғарғы жақ сүйектерінен түрады.

Тіл асты аппараты сүйекті үзын пластинка тәрізді болады, ол желбезек доғасының бірінші парына сәйкес келеді.

Есту сүйекшесі рептилилердікі сияқты бір сүйектен түрады. Қүстардың бас сүйегінің рептилилердін, бас сүйегіне үқсас белгілерімен қатар өзінше көп өзгешеліктері де бар: қүстардың миының көлемінің, әсіресе ми сыңарларының үлкен болуына байланысты ми сауыты да үлкен болады; көз алмасының үлкен

болуына байланысты, көз ұясының да шұңқыры үлкен болады; құстардың көзі маңызды сезім мүшесі болып табылады.

Ас қорыту органдары. Осы заманда тіршілік ететін кұстардың тісі болмайды. Олардың қызметін коректерін қармап үстауға көмектесетін, сырты мүйізді затпен қапталған қатты түмсығы атқарады. Әрбір қүстардың қоректену тәсіліне және қабылдайтын азықтарының түріне қарай түмсығының формасы да түрліше болады. Қүстардың ауыз куысының түп жағына тілі бекиді. Оның формасы алуан түрлі болып келеді. Мысалы, жыртқыш қүстардың тілі қысқа, әрі қатты болса, қаздардың тілі етті, жалпақ, тоқылдақтардың тілі өте үзын, жіңішке болады. Оның үстіндегі желім тәрізді заты қоректік заттарын тез жабыстырып алады.

Сілекей бездері түрлі қүстарда түрліше дамыған. Кейбір қүстардың сілекей бездері жоқтын, қасында (мысалы, ешкіемерде). Сүр қарлығаш өздерінің сілекей бездерінен шыққан сілекейінен үя жасайды. Оны жұрт «қарлығаштьң үясы» деп дүрыс атамайды. Жыртқыш қүстардың сілекейлері, қоректік заттарын жүмсатып оның шыланған кесегі өңешінен кептел-мей, бөгетсіз жылжуына себепкер болады. Кейбір қүстардың (тауықтардьң, көгершіндердің т. б.) өңешінде азықтық заттарын уақытша сақтайтын және аздап қорытылатын (қуыс) кеңістік болады, оны жемсау деп атайды. Ас қорыту системасының мына ерекшеліктерін керсетуге болады: 1. Тістерінің болмауы, тісінің қызметін бірқатарында қатты тұмсықтары, бірқатарында ет қарындары атқарады. 2. Ішектерінің қысқарақ болуы (егер шөп жейтін сүт қоректілердің ішектерінің ұзындығы денесінен 20 есе үзын болады десек, ал өсімдік тектес заттармен қоректенетін тауық тұқымдастарының ішегі ездерінің денесінен 4-ақ есе ғана ұзын болады). 3. Құстардың тісінің болмауы ішегінің қысқа, карнының екіге бөлінуіне әкеліп соққан. 4. Артқы ішектерінің, тоқ ішек және тік ішекке жіктелмеуі, денесін жеңілдетуге бейімделу деп қарау керек. Өйткені, тік ішектің негізгі қызметі қоректік зат қалдығының уақытша тоқталып тұру және оның ішіндегі артық суды сіңіру болып саналады.

Тыныс органдарының өзіндік ерекшелігі және ауада ұшуға ыңғайлылығы, басқа ішкі органдарға қарағанда анағұрлым күштірек және өте айкын кезге түседі.

Көмекей саңылауы кеңірдекпен жалғасады, оның жоғарғы бөлімін көмекей деп атайды. Көмекей бір оймақ тәрізді және екі ожау тәрізді шеміршектен түрады. Бүл жоғарғы көмекейдің дыбыс шығаруға ешбір қатысы болмайды. Дыбыс шығару қызметін төменгі көмекейдің атқаруы тек кана құстарға тән ерекшелік. Төменгі көмекей кеңірдектін, екі өкпеге тарамдалатын жеріне орналасады, оған тірек болатын сүйек тектес сақина бар. Қүстардың екпесі амфибилердің және кейбір рептилилердің өкпесі сияқты қуыс қапшық емес, тығыз көпіршікті дене тәрізді болып, көкірек куысының арқа жақ қабырғасына бекиды. Бронхылары екпе ішіне еніп, бірнеше ұсак, тарамдарға бөлінеді. Олардын, кейбір салалары екпені тесіп өтіп, ауа қапшықша-лармен жалғасады. Бронхылардың тарамдары өз ара нәзік түтіктер парабронхалар, аркылы қосылады. Олардан бірнеше түйық бітетін түтіктер тарайды, оны бронхиолдар деп атайды. Бронхиолдардың айналасына қан капиллярлары шоғырланадьь Жоғарыда айтылғандай, бронхылардың тарамдары жүқа қабы бар, ауа қапшықтарын құрайды. Мүндай ауа қапшықтарының көлемі, өкпенің көлемінен бірнеше есе үлкен болады. Ауа қапшықтары түрлі ішкі органдардың аралығына орналасады. Олардың түтіктері бүлшық еттердің араларынан өтіп, тері астын қуалап орналасады және сүйектердің қуыстарына да енеді. Күстардын, денесінде болатын ауа қапшықтары мойын белімінде екеу, бүғана аралығында біреу, кеудеде 2—3 пар және құрсағында үлкен 1 пар болады. Ауа қапшықтарыньщ ен, басты маңызының бірі қүстар үшқанда, олардың тыныс алу механизмін реттейді.

Қырсыз төстілер немесе түйеқұс тәрізділер. Систематикалық шолу.

Бұл топқа жататын қүстардың өзіндік ерекшеліктері бар: бір жағынан олардың қарапайым құрылыстылығы болса, екін-ші жағынан үшпай жердің бетімен адьшдап, немесе жүгіріп жүруіне байланысты жоғары маманданған белгілерінің болуы. Қарапайым құрылысты белгілеріне мыналар жатады: аптерий-лерінің болмауы, қауырсындарының топқа бөлініп жіктелмеуі, желпуіш қауырсындарынын. болмауы; осыған байланысты бүлардың қауырсындарының тек қана денесін суықтан сақтау қызметін атқаратындығы. Динозаврлардың бірқатарындағы сияқты, төсінде терісінін, қатты сүйелі болады. Төсі кішірек келеді және оның қыры болмайды. Жауырыны және коракоидасы бі-рігіп бір сүйёкке айналып кеткен. Бүғанасының жұрнағы қал-ған. Жамбас сүйектері мен бас сүйектері есейе келе бір-бірімен жымдасып бірігіп кетеді. Қүйрық безі болмайды. Бірден бір қозғалыс мүшесі басқа органдарымен салыстырғанда әлдеқай-да үзын әрі мықты болып келетін екі артқы аяғы. Тез қозғалуы-на байланысты саусақтарының саны 3, немесе 2-ге дейін қыс-қарған. Сүйектерінің ішіндегі ауа қуысы нашар жетілген. Еркектерінің шағылыс мүшесі болады. Қырсыз тесті қүстар осы заманда Африка, Аравия, Австралия, Оңтүстік Америкада және Жаңа Зеландияда тараған. Ерте заманда олар біршама кен. тараған.

Африка түиеқүстары

Осы замандағы қүстардың ең ірісі деген бір ғана түрге жатады. Ересек еркектерінің бойының биіктігі 260-275 см болады. Орта салмағы 50 кг, ал өте ірілерінің салмағы 90 кг-ге жетеді. Бұлардың ерекшелігі аяғының саусағы екеу ғана болады (қазіргі кездегі қүстарда сирек кездесетін жағдай деуге болады). Шап сүйектері бірігіп кетудің салдарынан жабық жамбас сүйектерін қүрайды. Қанаттары едәуір үлкен. Оларды катты жүгірген кезде төмен түсіріп жібереді. Жалпы еркектерінің түсі кара, ал үрғашыларының түсі коңыр-сүр болып келеді. Қүйрық қауырсындары мен қанаттары ақшыл болады. Бүл түйеқүстар қазіргі кезде Аравия мен Африканың шелді далалы аймақтарында кездеседі. Осы түрге жақын түрлері үшінші дәуірде Оңтүстік Азияда, Солтүстік Қытайда, Монғолияда, Забайкальеде, Солтүстік Қазақстанда, Украинада (далаларда, шөлдерде, саванналарда) тіршілік еткен. Бірнешеуі бірігіп топтанып, жиі өріс ауыстырып отырған. Өте тез жүгіреді, жүгіргенде адымы 2—3 метрді алады. Олардың негізгі қорегі өсімдіктер, кейде үсақ жануарлар, кемірушілер, репти-лилер, насекомдар болып табылады.

Бүлар әдетте моногамдар. Еркек особтары шағылысу кезінде, өзінше әрленеді. Ұрғашысы салмағы 1400 г болатын 10—15 жүмыртқа туады. Жүмыртқаны еркегі түнде, ұрғашысы күндіз кезектесіп басады. Бұл 40 күнге созылады. Жұмырткадан көзі ашық, мамық жүнді ширақ балапан шығады. Олар тек үш жасында ғана жыныстык жағынан жетіледі. Бұлардьщ ақ түсті қанаттары мен қүйрық қанаттарын әсемдік үшін, ал етін тамақ үшін пайдаланады. Кейбір жерлерде оларды жартылай үй қүстары есебінде асырайды.

1 Құстардың систематикасы.

2 Құстардың биологиясы.

3 Құстар класы.Құстардың ұшуға бейімделген амниот ретіндегі құрылысына

Әдебиеттер: Наумов С.П. Омыртқасыздар зоологиясы., зоология, жануарлар систематикасы.