ОқУ Әдістемелік кешені пәні «Қыпшақтану»
жүктеу/скачать 0,9 Mb.
|
ÐÒУ ÓдÑÑÑемелÑк кеÑÐµÐ½Ñ Ð¿ÓÐ½Ñ Â«ÒÑпÑаÒÑанÑ»-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Қыпшақ-ноғай
- Морфологиясы
| Фонетикалық құрылымында:
1.Сегіз-тоғыз дауыстының болуы олардың ішінде ы, и, і, (у, ұ, ү) қысаң дауыстыларының өзіндік нақышы болады; 2.ағ >ау, ег>ий, үг>үй т.б. дауысты мен дауыссыздың ежелден белгілі тіркестеріне сәйкестіктің болуы, мысалы: тағ>тау «тау», тег>тий – «тию, жанасу» ү(ө)грен - > үйрен – «үйрену» т.б. 3.Түркі тілдерінің ішінде қыпшақ тілдеріне сөз соңындағы дауыссыздың түсіп қалуы тән. Мысалы, оғыз және қыпшақ тілдеріндегі лексемаларды салыстырыңыз: сулук-сулу – (сұлу) чистый, красивый; серук-серу – тоқыма станогі; табақ-таба – (жайпақ/жалпақ табақ); бураук-бурау – (бұраушы/бұрғы), бурав; тірік-тірі – (тірі). 4.Сондай-ақ, қыпшақ тілдері морфологиясы мен лексикасына тән кейбір ерекше белгілері бар. Олар оғыз және қарлұқ тілдерінің белгілерімен қарама-қарсы қойылады. Қыпшақ тілдерінің ноғай, қарақалпақ және қазақ тілдері сияқты тірі тілдерден тұратын қыпшақ-ноғай топшасы алтын Орда мемлекетінің ыдыраған тұсында (дәуірінде) қалыптасты және өзге тілдердің дамуымен байланысты болды. Қыпшақ-ноғай тілдері Орта Азия мен Еділ бойында таралған. Қыпшақ-ноғай тілдері топшасы тарихи тұрғыдан біршама көнелеу болып саналатын қыпшақ-бұлғар және қыпшақ-половец топшаларынан мынадай белгілері бойынша ажыратылады: Ч фонемасының болмауы және оның ш дыбысымен алмасуы, ал ш дыбысының с дыбысымен алмасуы, мысалы, қаш - < кач- «қашу», қыс < қыш «қыс» т.б; Көрші дауыссыз дыбыс ықпалымен жүзеге асырылатын м~б~н сәйкестігі; Дауыссыз дыбыстар позициясына орай болатын и~д~т сәйкестіктері т.б. ҚЫПШАҚ-ПОЛОВЕЦ ТІЛДЕРІ: Қарайым тілі Қарайым тілі (қарай, қарай – карайим, караит) – түркі тілдері қыпшақ тобының қыпшақ-половец топшасына жатады. Тракай және галич диалектілерінің арасындағы айырмашылықтар: Фонетикасы бойынша -ө/э, ү/и, а/е, ш/с, ж/з, дж/дз, эй/ай, нъл/лл, й/н сәйкестіктері, ауслаутта х/к (қ): өп/эп – «өбу, сүю», кельгяньляр/кельгеньлер «олар келді/келгендер», баш/бас «бас», тережя/терезе «терезе», ач/ац «аш (қарны аш)», джан/дзан «жан», бармах/бармак «бармақ/саусақ», булэй/булай «былай/бұлай», энъли/элли «елу», майа/манъа «маған»; и, е дыбыстарының алдында келетін т’/к: тис/кис «тіс», келди/келги «келді»; Морфологиясы бойынша - жіктік жалғауы мен тәуелдік жалғаулары әртүрлі формаларда қолданылады: -мын,-мин/ -мен, -м; -сын, -син/ -сен, -с; -й,/ -н; -йыз, йиз, -йуз, - йүз / -ныз, -низ, -нуз, -нүз; Екі диалектіде де есімше – адоған тұлғасында жұмсалады: барадогон «бара жатқан»; жүктеу/скачать 0,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|