ОқУ Әдістемелік кешені пәні «Қыпшақтану»
«Китаб ал-идрак ли-лисан ал-атрак»
жүктеу/скачать 0,9 Mb.
|
ÐÒУ ÓдÑÑÑемелÑк кеÑÐµÐ½Ñ Ð¿ÓÐ½Ñ Â«ÒÑпÑаÒÑанÑ»-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- «Китаб ат-тухфат аз-закия фи луғат ат-түркия»
| «Китаб ал-идрак ли-лисан ал-атрак» («Түркі тілі туралы жазылған түсіндірме кітап»). Авторы – Асар ад-дин Абу Хайян Мұхаммед ибн Юсуф ал Гарнати (1256-1344). Мысыр елінде қыпшақ тілінің маңызы аса зор екені ескеріп, Абу Хайян қыпшық тілі жайында бірнеше кітап жазған екен.
Біздің заманымызға жеткені осы бір кітабы Каир қаласында 1312 жылы жазылған. Қолжазбаның түпкі нұсқасы сақталмаған, екі көшірмесі біздің заманымызға жеткен. Оның бірі нұсқасы Стамбул қаласында Баязит мешіті жанындағы Валеддин Эфенди киітапханасында сақтаулы тұр. Екінші көшірме нұсқасы Стамбул университетінің Халис Эфенди атындағы қолжазба қрында сақтаулы. Кітап фонетика, морфология және сөздік болып, үш бөлімнен тұрады. Мамлюк мәмлекетіндегі аралас оғыз-қыпшақ түркілерінің тілі, оның фонетикасы, лексикасы, морфология және синтаксисі бойынша бай материалдар берілген. Еңбекте 3500-ге тарта қыпшақ сөздері араб тіліне аударылған, олар түрікмен, татар, ұйғыр, булғар, Түркістан түріктері, тоқсаба тілдерімен салыстырылып отырылады. Түрік ғалымы Джафароғлы бұл еңбекке мынадай баға берді: «Абу Хайянның бір еңбегінің өзі-ақ – түркітану ғылымының даму тарихындағы келелі кезең, өз алдына жеке жасалған дәуір, дара дүние». Қолжазба алғаш рет 1891 жылы Стамбулда Мұстафа-бей бастырып, шығарады. 1931 жылы АхметДжафароғлы түзетіп, өңдеп, екінші рет бастырып шығарды. Ол екі бөлімнен тұрады: а) сөздік бөлімі (қыпшақша-арабша сөздік; есімдер мен етістіктер); ә)грамматика бөлімі (фонетика мен морфология). Бұл ескерткіш Өзбекстандық ғалым Н.Расулова тарапынан 1969 жылы зерттеліп, лексикасы, морфологиясы саралынып, сөздігі жасалды. Ал қазақ ғалымы М.Мәженова бұл мұрағатты қазақ тілі тарихымен байланыстыра зерттеп, сөздік қорында қыпшақтық сөздер басым екендігін, сөздердің 56,5 пайызы мағынасы мен дыбыстық тұлғасы жағынан қазіргі қазақ тілімен сәйкес түсетінін анықтады (1969). Жас ғалым Е.Есбосынов Абу Хайян еңбегі бойынша «ескі қыпшақ тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктерін» зерттеді. «Китаб ат-тухфат аз-закия фи луғат ат-түркия» («Түркі тілі туралы жазылған ерекше сыйлық»). Авторы белгісіз бұл шығарма М.Қашқари мен Абу Хайянның еңбегінен кейінгі маңызды мұра болып саналады. ХІҮ ғасырда Мысырда жазылған деген болжам бар. Бұл қолжазба қазіргі дәуірде Стамбул қаласының Баязит мешіті жанындағы м Валеддин әфенди кітапханасында N3092 шифрмен сақтаулы тұр. Көлемі 180 бет. Еңбек сөздіктен және грамматика бөлімдерінен тұрады. Онда 3600 сөз берілген. Бірінші бөлімде қыпшақ тілдерінің дыбыстық жүйесі, графикалық жазылуы туралы мәліметтер берілген. Екінші бөлімде қыпшақ тілінң сөздігі берілген. Сөдік араб әліпбиінің тәртібі негізінде берілген. Кейбір араб сөздерінің қыпшақша нұсқасы келтірілген. Үшінші бөлімде қыпшақ тілінң грамматикалық қағидалары берілген. Сөздік бөлім 29 бапқа, граматикалық бөлі 64 бапқа бөлінген. Қолжазбаның түп нұсқасын 1942 жылы Анкара университетінің оқытушысы, мадьяр Т.Х.Кун Венгрияда жариялады. Түрік ғалымы Бесім Аталай 1945 жылы жәдігерлікті түрік тіліне аударды. 1968 жылы профессор С.Муталибов өзбек тіліне аударып, баспадан шығарды. Аталмыш ескерткішті өзбек ғалымы Э.Фазылов зерттеді. 1972 жылы өзбек ғалымы М.Г.Зияева бұл жәдігерлікті тілдік тұрғыдан зерттеп, кандидаттық диссертация қорғады. Қазақ ғалымы Т.Арынов бұл ескерткішті арнайы зерттеп, оның лекскасының жалпы қыпшақтық бөлігін саралай қарастырып, 75-80 пайыз сөздің қазақ тілімен ұқсас екендігін анықтады. Жас ғалым Б. Сүйерқұл «Китаб ат-тухфаның» тіліндегі етістік категорияларды диахрондық тұрғыдан қарастырды. жүктеу/скачать 0,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|