Оқулық 10-сынып 1-бөлім Е. С. Дүйсенханов, С. А. Щеглов, Д. Ханин, А. М. Фазылжанова, А. А. Сейтенова Алматы, 2019
жүктеу/скачать 3,92 Mb. Pdf көрінісі
|
10-сынып 1-бөлім Оқулық Кәсіпкерлік және бизнес негіздері 1-2 тоқсан kz-lite (3) (1) (1)
| 3
«КӨБЕЛЕК ӘСЕРІ» ОЙЫНЫ 16 -бөлім. Экономикалық құбылыс ретіндегі кәсіпкерлік «ТАРИХИ» КЕЙСІ Б из нес пен кә сіп- кер лік ұғымдары XIX және XX ғасыр- лар дың тоғысында зерттеле бас тады. Алай- да, бұл бұған дейін биз нес мендер болған жоқ де генді білдірмейді, мұнда тек о лар дың қыз- мет і теориялар мен әдіснамалар шеңберінде ғылыми тұрғыда зерттелмеген. Бұған көз жеткі- зу үшін биз нес туралы қа зір гі заманғы көзқарас тұрғысынан Қазақстанның тарихи кә сіп кер лері- мен танысайық. Бірінші тарих — Ұлы Жібек жолының дамуының шарықтау кезеңінде XIX ғасырда өмір сүрген Ахмет атты бала туралы болмақ. Ахмет атақты керуенбасы (керуенді жетектеп басқаратын) Байсақал би отбасында дүниеге келген. Оның бабасы Өтетілеу, атасы Тілеке, содан кейін әкесі Байсақал би Тілекеұлы (1780—1850 жж.) Жаппас руынан шыққан XVIII-XIX ғ.ғ. кезеңіндегі Қазақстан аумағын да ғы атақты керуенбасылар болды: олардың Троицкіден Бұхараға дейінгі жолда және одан әрі Ұлы Жібек жолы бойында керуендерді басқаруға құқық бере тін өз мөрлері болды. Ах- мет балалық шақтан әкесіне көмектесті: ол түйе мен атқа мініп, болашақта ұлы саяхатшы болуды армандай отырып, әкесімен бірге саяхаттауды жақсы көре тін . Ахмет өз әкесінен кә сіп кер лік пен сауданың алғашқы дағды ла ры н үйреніп, керуен саудасын сауатты жүр гізіп, жерлерді жақсы танып біле тін және логистиканы меңгерген болатын. О лар дың жайлауы Тобыл және Торғай өзендері нің саға ла- ры нда болды. Аман қа лып және сәтті сауда жасау үшін, өз та уар ла ры н белгіленген жерлерге дейін жеткізу үшін, керуенбасы логистиканы жақсы білуі тиіс еді. Байсақал би мен Ахмет керуендері қазақ жеріне белгілі тексерілген ба ғыт тар бойын- ша: өзен саға сы ның бойымен, көлдер дің жағалау- ла ры мен, құ дық тар жүйесі бар жолдарымен жүр- ді. Орташа алғанда күн сайын мұндай керуен 25-30 км жүр іп өте тін. Дала логистикасы көп теген факторларды ескеруі тиіс: түйелер үшін барынша же ңіл және ыңғайлы жолды таңдау, бұл жолда су көздері бар екеніне көз жеткізу, дауыл жағ дай- ында паналау орындарын қа рас ты ру қажет бол- ды. Ол шөл далада және сусыз жерлерде адасып кетпеу үшін дала белгі ле рін «танып» үйренуі тиіс болатын. Жас Ахмет, әкесі нің көмекшісі бола оты- рып, ержүр ек, епті, жігерлі және шыдамды дала капитаны бола алды. Логистика мә селе ле рінен басқа, керуен басы алдында басқа да міндеттер тұрды. Ол өзі нің «компаниясын» — жүкті қажетті орнына дейін жеткізе тін сауда керуенін басқара біле тін жақсы менеджер болуы тиіс еді. Керуенбасы сау да керуендері нің иелері — сау- дагерлер мен көп естермен жалданды. Саудагер- лер дің сауда керуендері шы ғыс кілемдерін, Бұхара ыдыстарын, жібек, түйе жүнінен жасалған шек- пендерді, киім-кешектерді, азық-түлікті, шы ғыс тәтті ле рін, мал және басқа да та уар ларды алып жүр ді. Қазақ керуенба сы ның Бұхар хандығын да- ғы керуенбасынан негізгі айыр ма шылығы Бұхар хандығында керуенбасыны хан тағайындаса, ал қазақтарда жоғары біліктілігі бар кез келген адам болуы мүм кін еді. Сон дық тан да қазақ керу- енбасы арасында Байсақал би және Ахмет сияқты бай бақуатты адамдар да, жайылым мен қыстаққа қоныс аударудың жолдарын жақсы біле тін қарапайым малшылар да болды. Керуенбасы ке- руендермен бірге жүр е тін адамдардың көп санын басқара білуі, қиын дық тарды жеңу кезінде олар- ды ынталандыруы, туындаған дауларды реттей • Тарихи кәсіпкерліктің ерекшеліктері туралы білу; • Заманауи және тарихи кәсіпкерлікті салыстыру 4 17 білуі, керуен жолында тұрған барлық мә селе лер үшін жа уап кер шілікті өз мойнына алуы тиіс еді. Керуенбасы Байсақал би мен Ахмет қаржы мә- селе ле рін жақсы түсінді, себебі олар керуен иесі- нің жергілікті халықпен және басқа аумақтар да- ғы халықпен сауда жасау кезінде делдал болған. Олар халықтың сатып алу қабіле тін е сәйкес келе- тін , барлық шы ғын дарды жабатын және саудагер- лерге де, керуенба сы ның өзіне де пайда әкеле тін та уар ларға ба ға белгілеу үшін таза құн (барлық келіп түскен ақша ағыны мен шы- ғын дары арасын да ғы айыр- ма шылықты білдіре тін ақша қа ра жат ы), шы- ғын дар, ресурстардың құны (қыз мет кер лер дің жала қысы, жануарларды, малды ұстауға арналған шы ғыс тар және т. б.), пайда және т. б. сияқты ұғым дарды білуі тиіс еді. Жергілікті «салық са лу- шылармен» ке ліс сөз дер де керуенбасы ар қы лы жүр гізіле- тін . Жақ сы керуенбасы кеден бе кет теріндегі ке ліс сөз дер- ге қатысып, өз керуеніне кедендік баж салығын же ңілдетуге көмектесе алды, өйткені ол сол мемлекеттің тілін, коммуникация және сауда жүр- гізу ерекшеліктерін жақсы білген. Сон дық тан ке- руенбасы керуен нің «GR-менеджері» (өзара ісқимылды ұйым дас тыру ға, мемлекеттік билік ор гандары мен қоғам дық ұйымдарда өз компаниясының мүдде ле рін ілгерілету мен қорғауға жауапты маман) болды. Өзі нің қиын жұ мыс ында керуенбасыға кіреші (түйе ұстаушы ла ры ) көмек көр се те тін болған. Дала мемлекеттері сауда жолдарын да ғы де- малыс үй ле рін — керуен-сарай лар дың қыз ме тін Ұлы Жібек жолының саудагер ле ріне пайдалануға бере тін . Керуен тоқтаған барлық керуен-сарай- ларда Ахметтің әкесін керуенбасы Байсақал биді танытатын және зор құрметпен қарсы ала- тын. Керуен-сарайлар керуеншілер мен түйе- лер дің демалуына және тамақтануына арналған керуен дер ге қыз мет көр се те тін орын ғана емес, сонымен қатар та уар ға сұраныс пен оның на рық- тық ба ға сын анықтау үшін «биржа» қыз ме тін де атқарған болатын. Сондай-ақ көп теген керуен- сарайларда саудагерлер төлей тін кедендік және баж орталықтары болған. Қазақстан аумағында Отырар, Сауран, Құлан, Түркістан, Тараз, Бұқтырма, Қазалы сияқты ірі керуенсарай ла ры белгілі болған. Уақыт өте келе Ахмет өзі нің әкесін алмасты- рып, дербес керуенба- сы және Жаппас руының биі болуға кез келді: 1839 жылы Байсақал би өзі нің ұлы Ахметке билеуші және керуенбасы мөрін тапсы- рып берді. Сол кезде Ахмет бидің бірнеше жүз түйесі және 700-ге жуық жыл- қысы болды. Енді Ахмет өз заманының толыққанды «биз- нес мені» а тан ды : керуен иесі, логист, басқарушы, HR- және GR-менеджер, биз нес -аналитик және қаржыгер бола білді. Ахмет беделді және өте қа- на ғат шыл, кедей, мұқтаж адамдарға көмек бергісі келіп тұратын басқарушы болды. 1843 жылы Ах- мет Байсақалұлы 43 қашықтықты (дистанцияны) басқарды және Зауряд-Хорунжиі (офицер мінде- тін атқарушы, бірақ әскери шен дер ге құқығы жоқ тұлға; шен жауынгерлік үлес қосқаны үшін беріл- ді) атағын алды. Сонымен қатар Хиуа экспедиция- сына түйемен көмектескені үшін күміс медальмен марапатталады. жүктеу/скачать 3,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|