Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

152
жеріндегі
биік
таулы
аудандарға
тəн
болып
келеді
. 
Қазіргі
кезде
кейбір
шатқалдардың
табаны
құрғақ
, 
олар
уақытша
су
ағындарының
эрозиялық
əрекеттерімен
өңделіп
отырады
.
69-
сурет
.
 
Шарын
 
каньоны
Каньон
 
– 
жағаларының
беріктігі
əртүрлі
, 
қабаттала
жиналған
тау
жыныстарын
су
тіліп
өткен
жағдайда
саты
тəрізді
аласа
-
ратын
аңғар
типі
. 
Эрозияға
төзімді
таужыныстары
тегістелген
жағдайда
каньонның
жағасында
террасаға
ұқсас
жазық
алаңқайлар
қалыптасады
(
69,70-
суреттер
).
а
ə
70-
сурет
.
 
Өзен
 
жүйелері
 
мен
 
аңғарларының
 
түрлері
: 
а
 - 
каньонның
 
қалыптасу
 
стадиялары
, 
ə
 - 
Еділ
 (
Волга
) 
өзенінің
 
жүйесі
 
Жоғарыда
аталған
аңғарлардың
(
саңылау
, 
шатқал
, 
каньон
) 
таба
-
нын
түгелімен
немесе
түгелге
дерлік
су
басып
жатады
.

153
Геологиялық
құрылымына
жəне
тектоникалық
элементтерінің
байланыс
сипатына
қарай
аңғарлар
синклинальдық
,
 
антиклинальдық
,
 
моноклинальдық
,
 
грабендік
(
опырынды
), 
тектоникалық
 
жарылым
 
бойына
 
сəйкес
 
келетін
,
 
аккумуляция
-
лық
жəне
эрозиялық
 
аңғарларға
бөлінеді
. 
71-
сурет
.
 
Жазық
 
жер
 
өзені
Аңғарлар
өзі
өтетін
аймақтардың
сипатына
қарай
таулы
жəне
жазық
аңғарларға
бөлінеді
. 
Таулы
аңғарлар
əдетте
, 
терең
, 
тар
жəне
жағалары
тік
болады
, 
ал
бойлық
кесіндісі
өте
еңкіш
немесе
құлдилы
болып
келеді
. 
Жазық
аңғарлар
керісінше
, 
кең
, 
жағалары
жайпақ
, 
көлбеу
немесе
сатылы
болып
келеді
, 
өзен
өте
көп
иректеліп
, 
күрделі
меандрлар
жүйесін
түзеді
(
71-
сурет
).
Аңғарлардың
халық
шаруашылығындағы
маңызы
өте
зор
. 
Қазақстанның
Ертіс
, 
Есіл
, 
Тобыл
, 
Жайық
, 
Сырдария
сияқты
жазық
жер
өзендерінің
жайылмалары
шұрайлы
шабындық
үшін
, 
ал
терра
-
салары
əртүрлі
ауылшаруашылық
дақылдарын
егу
үшін
кеңінен
пай
-
даланылады
. 
Елді
мекендер
көбіне
өзен
аңғарларына
орналасады
.
72-
сурет
.
 
Өзен
 
жүйесі
 
жəне
 
оның
 
бөліктері

154
Өзеннің
құяр
жері
– 
сағасы
, 
қалыптасу
ерекшелігіне
қарай
эсту
-
арий
 
жəне
 
атырау
деп
бөлінеді
. 
Эстуарий
жасап
құятын
өзендер
– 
Темза
, 
Сена
, 
Енисей
, 
Парана
, 
Конго
жəне
т
.
б
. 
Ең
үлкен
эстуарий
Па
-
рана
өзені
сағасындағы
Ла
-
Плата
шығанағына
сəйкес
келеді
. 
Оның
ұзындығы
320 
км
, 
ең
кең
бөлігінің
көлденең
қимасы
220 
км
жетеді
. 
Шағын
эстуарийлер
кірме
немесе
ернеу
деп
аталады
(
72-
сурет
).
Атырау
жасап
құятын
өзендерге
Ніл
, 
Лена
, 
Еділ
(
Волга
), 
Ори
-
ноко
жəне
т
.
б
. 
өзендер
жатады
. 
Атыраулар
қарапайым
жəне
көп
тармақты
болып
келеді
. 
Өзендердің
атыраулары
бірігіп
, 
атыраулық
жазықтарды
түзеді
, 
оларға
Ұлы
Қытай
, 
Месопатамия
сияқты
жазықтарды
атауға
болады
.
А
 - 
бір
 
орталықтан
 
жан
-
жаққа
 
таралған
, 
Б
 – 
жан
-
жақтан
 
бір
 
орталыққа
 
тартылған
; 
В
 - 
параллель
; 
Г
 - 
бұтақ
 
тəрізді
; 
Д
 - 
кереге
 
көз
 
тəрізді
; E - 
қауырсын
 
тəрізді
73-
сурет
.
 
Өзен
 
тораптарының
 
түрлері
:
Табиғатта
өзен
 
тораптары
 
түрлерінің
 
бұтақ
тəрізді
, 
параллель
, 
бір
орталықтан
жан
-
жаққа
таралатын
, 
жан
-
жақтан
бір
орталыққа
тартылатын
жəне
шеңбер
тəрізді
жəне
де
басқа
көптеген
түрлері
кездеседі
(
73-
сурет
). 
Карст
 
процесі
 
əрекетінен
 
қалыптасатын
 
жер
 
бедері
. 
Карст
(
Балқан
түбегіндегі
Kras
үстірті
атымен
аталған
, 
оңтүстік
славян
тілінде
жартас
деген
мағына
береді
) – 
тау
жыныстарының
суда
еруінен
жəне
онымен
байланысты
химиялық
процестерден
туындай
-
тын
құбылыстар
жəне
сол
процестер
əсерінен
түзілген
жер
бедері
пішіндері
. 

155
Карст
процестерінің
жүзеге
асуының
негізгі
себебі
– 
тау
жыныстарының
атмосфера
құрамындағы
, 
жер
бетіндегі
, 
жерасты
сулары
мен
кейбір
жағдайда
теңіз
сулары
əсерінен
epy
і
. 
Карст
құбылыстарының
пайда
болуы
мен
дамуына
жəне
оның
таралуына
бірнеше
табиғи
факторлар
əсер
етеді
: 
1. 
Оларға
жер
бедерінің
тегіс
, 
жайпақтау
келген
жерлеріндегі
шөгінді
тау
жыныстарының
карст
процесіне
тезірек
ұшырауы
;
2.
Əктасты
жыныстардың
тазалығы
мен
қалыңдығы
, 
өйткені
əктас
қабаты
неғұрлым
таза
жəне
қалың
болса
, 
соғұрлым
олар
карст
түзілуіне
тезірек
ұшырайды
; 
3. 
Тау
жыныстарының
механикалық
құрылымы
, 
неғұрлым
жұмыр
, 
ірі
кесекті
əктастар
ұсақ
түйірлі
əктастарға
қарағанда
карст
құбылысына
баяу
ұшырайды
; 
4. 
Ауа
райы
жағдайы
: 
температура
мен
жауын
-
шашынның
мөлшері
, 
ауа
райы
сипатымен
тығыз
байланысты
5. 
Өсімдік
жамылғысы
, 
өсімдік
қалдықтарының
ыдырауы
, 
карстық
тау
жыныстардың
жарықшақты
болып
келуі
жəне
т
.
б
. 
жағдайлар
түрлі
карст
пішіндерінің
қалыптасуына
мүмкіндік
туғызады
(
74-
сурет
).
74-
сурет
.
 
Балқан
 
түбегіндегі
 
Карст
 (
Красс
) 
үстірті
Судың
жерасты
циркуляциясы
, 
яғни
гидрогеологиялық
жағдайлар
да
карст
процесінің
дамуына
зор
əсерін
тигізеді
. 
Карстық
аймақтарда
өздерінің
гидрогеология
жағдайларымен
ерекшеленген
бірнеше
қабатты
ажыратуға
болады
:
Тұрақты
ылғалға
қаныққан
қабат
жер
бетінен
бастап
жер
астындағы
еспе
(
грунт
) 
суының
бетіне
(
деңгейіне
) 
дейінгі
бөлікті
алады
. 
Бұл
топырақ
пен
атмосфералық
ауа
алмасу
немесе

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: