Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

139
ауқымды
да
қарқынды
тектоникалық
қозғалыстармен
, 
сейсмикалық
қарқындылығының
биік
дəрежесімен
, 
қатпарлар
мен
үзілмелі
кұрылымдарының
жаппай
етек
алуымен
ерекшеленеді
.
58-
сурет
. 
Гималай
 
тау
 
жүйесі
 
мен
 
оған
 
жалғасқан
 
жазықтар
Жер
бедерінде
мұндай
белдеудердің
орнында
биік
 
қатпарлы
жəне
қатпарлы
-
жақпарлы
тау
жоталарының
жүйелері
пайда
бо
-
лады
. 
Эпиплатформалық
орогенді
белдеулер
жоғары
бағытталған
қозғалыстардың
қарқынды
жүруімен
байланысты
қатпарлы
-
жақпарлы
таулардың
түзілуімен
сипатталады
.
Материктер
жер
бедерінің
64%-
ға
жуығын
жазық
-
платформалық
аймақтар
, 36%-
ға
жуығын
таулы
аймақтар
алып
жатыр
.
Мұхит
 
түпкі
 
жер
 
бедері
 
құрылымдары
. 
Мұхит
түбінің
геотектоникалық
құрылымы
оны
құрайтын
жер
қыртысының
қасиеттеріне
тəуелді
. 
Дүниежүзілік
мүхит
табанында
материктік
жер
қыртысы
мұхит
табанының
материкке
жалғас
жатқан
шеткі
бөліктерін
алып
жатса
, 
мұхиттық
жер
қыртысы
мұхит
табанының
негізгі
бөлігін
алып
жатыр
. 
Мұхиттық
жер
қыртысы
əдетте
, 
салыстырмалы
түрде
жұқа
болып
келеді
, 
басым
түрде
екі
:
 
базальт
жəне
шөгінді
 
жыныс
қабаттарынан
тұрады
. 
Мұхиттық
жер
қыртысының
орташа
қалыңдығы
5-15 
км
дейін
жетеді
. 
Алайда
соңғы
геофизикалық
зерттеулер
нəтижесінде
мұхиттық
жер
кыртысы
құрамынан
өтпелі
жəне
рифтілік
жер
қыртысы
типтерін
ажыратып
жүр
. 
Мұндай
жер
қыртысының
күрделі
құрылымды
типтерінің
қалыптасуы
литосфералық
 
тақталар
 
қозғалысы
 
немесе
глобалды
 
тектоника
 
тұжырымдамасына
 
сəйкес
жүзеге
асады
. 
Бұл
тұжырымдама
бойынша
мұхиттық
жер
қыртысы
бірінші
қалыптасып
, 
Жер
ғаламшары
эволюциясы
нəтижесінде
спрединг
(
ажырау
шекарасы
) 
жəне
субдукция
(
жымдасу
шекарасы
) 
зоналары

140
аймағында
қасиеттері
əртүрлі
екі
типтегі
жер
қыртысы
бір
күйден
екінші
күйге
үнемі
ауысып
, 
өзгеріп
отыратындығы
қарастырылады
. 
Оған
Атлант
мұхитының
екі
жағында
орналасқан
материктердің
2000 
м
изобат
сызығы
бойымен
бір
-
бірімен
сəйкес
келетіндігі
дəлел
болады
. 
Ежелгі
Панталассо
(
Тынық
мұхит
аналогы
) 
мұхиты
мен
Пангея
(
Лавразия
мен
Гондвана
) 
алып
құрлығының
жағалық
сызықтарының
өзгерісі
ұзақ
геологиялық
кезең
аралығында
жүзеге
асты
. 
Бұл
құбылыстар
дүниежүзілік
мұхит
табанындағы
суасты
орта
жоталары
мен
материктік
жəне
мұхиттық
плиталардың
шекаралас
аймағында
жүріп
жатқан
белсенді
тектоникалық
қозғалыстар
салда
-
рынан
айқын
көрінеді
. 
Материктік____беткей'>Материктік____кайраң'>Материктік
 
кайраң
құрлыққа
жалғасқан
, 
теңіз
(
мұхит
) 
суы
-
мен
шайылып
жатқан
теңіздің
(
мұхиттың
) 
тайыз
шеткібөлігі
. 
Бұл
өңірдегі
суасты
жазықтығының
еңкіштік
дəрежесі
өте
төмен
, 1° 
шамасында
, 
оның
беті
мейлінше
тегіс
, 
немесе
керісінше
, 
ойлы
-
қырлы
болып
келуі
мүмкін
. 
Көлденең
қимасы
бірнеше
метрден
1500 
км
-
ге
дейін
, 
Солтүстік
Мұзды
Мұхит
жағалауларында
материктік
қайраңның
ені
800-1000 
км
-
ге
жетеді
, 
алайда
бұл
өлшемнің
орташа
көрсеткіші
70-80 
км
, 
ал
тереңдігі
20-550 
метрге
дейін
жетеді
, 
əдетте
, 
200 
м
шамасында
болады
(
59-
сурет
).
59-
сурет
.
 
Мұхит
 
түпкі
 
жер
 
бедері
: 
1-
материктік
 
қайраң
, 2-
материктік
 
беткей
, 3-
мұхит
 
табанындағы
 
қазаншұңқырлар
, 4- 
терең
 
шұңғымалар
Материктік
 
беткей
қайраң
қабатынан
төмен
қарай
2000-
2500 (
кейде
3000) 
метрге
дейінгі
тереңдікте
орналасады
. 
Беткей
еңкіштігінің
орташа
көрсеткіші
5-7°, 
кейде
15-20°-
тан
асады
. 
Кейбір
жағдайда
материктік
беткейдің
беті
тектоникалық
жарылымдар
мен
жіктелу
себебінен
сатыланып
тұрады
да
, 
оның
үсті
тік
жарлы
шатқалдармен
тілімделеді
.
Материктік
 
көтерілім
материк
беткейі
мен
мұхит
түбінің

141
шегіндегі
ені
жүздеген
км
, 
тереңдігі
2000-3000 
метрден
3500-4500 
метрге
дейін
жететін
беті
тегіс
немесе
шамалы
ғана
толқынданған
жазық
болып
келеді
.
Мұхиттарға
тəн
жер
қыртысы
континенттік
қыртыспен
салыстырғанда
тек
қана
шөгінді
жəне
базальтты
қабаттардан
тұрады
, 
мұнда
гранитті
қабат
мүлдем
болмайды
. 
Мұхит
түбіндегі
шөгінді
қабаттың
қалыңдығы
да
бірнеше
км
аспайды
жəне
олар
көбінесе
, 
əлі
қатайып
үлгермеген
борпылдақ
жыныстар
түрінде
таралады
. 
Дүниежүзілік
 
мұхит
 
түпкі
 
жер
 
бедері
қалыптасу
ерекшелігіне
қарай
мынадай
ірі
құрылымдарға
жіктеледі
:
Материктің
шеткі
жағалық
бөлігі
(
материктік
қайраң
, 
материктік
беткей
, 
материктік
еңкіш
жазықтар
), 
дүниежүзілік
мұхит
айдынының
20,5%-
ын
құрайды
.
Өтпелі
зона
(
шеткі
теңіздер
, 
аралдар
доғасы
, 
терең
шұңғымалар
), 
дүниежүзілік
мұхит
айдынының
6%-
ын
құрайды
.
• 
Суасты
орта
жоталары
(
осьтік
жоталар
, 
ұзына
бойғы
рифт
аңғарлары
, 
көлденең
тектоникалық
аңғарлар
), 
дүниежүзілік
мұхит
айдынының
32%-
ын
құрайды
.
• 
Мұхит
табаны
(
қазаншұңқырлар
, 
жекелеген
тау
жоталары
мен
көтерілімдер
), 
дүниежүзілік
мұхит
айдынының
41,5%-
ын
құрайды
.
Дүниежүзілік
мұхит
гипсометриясы
– 
батиметрия
 
(
батос
– 
тереңдік
деген
мағына
береді
) 
деп
аталады
. 
Батиметриялық
көрсеткіші
бойынша
мұхит
табанының
0-200 
м
-
ге
дейінгі
бөлігі
не
-
рит
 
зонасы
, 200-3000 
м
-
ге
дейін
батиаль
 
зонасы
, 3000-6000 
м
-
ге
дейін
абиссаль
 
зонасы
, 6000 
метрден
терең
бөлігі
гипабиссаль
 
зо
-
насы
деп
аталады
.
Жер
бедерінің
алуан
түрлі
көрсеткіштерін
салыстыра
отырып
, 
белгілі
бір
аумаққа
тəн
пішіндердің
геологиялық
құрылысының
түрліше
болуының
, 
қазіргі
жаңа
тектоникалық
қозғалыстар
мен
экзогендік
процестердің
əсерінен
өзгеруінің
себептерін
анықтауға
болады
.
Алайда
осы
көрсеткіштер
негізінде
ғана
жер
бедерін
толық
сипаттай
алмаймыз
, 
өйткені
сыртқы
пішіні
ұқсас
, 
бірақ
шығу
тегі
түрліше
(
мореналы
төбе
мен
эолдық
жон
) 
немесе
сыртқы
пішіні
түрліше
, 
алайда
, 
шығу
тегі
ұқсас
жер
бедерлері
(
тау
арасындағы
сай
жəне
оның
етегіндегі
қорым
) 
бір
деңгейге
біріктіріліп
кетуі
мүмкін
. 
Сондықтан
да
жер
бедерін
шығу
тегі
бойынша
топтастырудың
мəні
өте
жоғары
.
Жер
бедерінің
қалыптасуы
тектоникалық
қозғалыстармен
қатар

142
сыртқы
күштердің
əрекетіне
де
тəуелді
болады
. 
Сыртқы
күштердің
барлық
əрекеттерінің
қозғаушы
күші
– 
Күн
сəулесінің
түсу
мөлшері
мен
соған
сəйкес
климаттағы
өзгерістердің
сипаты
болып
табылады
. 
Жер
бедері
тез
арада
қарқынды
түрде
биіктесе
сыртқы
күш
əрекеттерінің
жүру
сипаты
мен
жылдамдығы
да
өзгереді
. 
Жер
бедерінің
қалыптасуы
мен
дамуы
жаңа
жағдайдағы
өзгерістерге
сəйкес
бейімделіп
отырады
. 
Демек
, 
қазіргі
 
жер
 
бедерінің
 
қалыптасуы
 
ішкі
 
жəне
 
сыртқы
 
күштердің
 
ұзақ
 
геологиялық
 
уақыт
 
аралығындағы
 
өзара
 
əрекетінің
 
нəтижесі
 
болып
 
табылады
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: