Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

130
52-
сурет
.
 
Қырымдағы
 
лакколиттер
 
ауданы
 – «
Елестер
 
аңғары
»
Эффузиялық
 
магматизм
.
 
Интрузиялық
магматизмнен
басқа
эффузиялық
магматизм
немесе
жанартау
атқылау
жер
бетінде
жиі
кездесетін
ерекше
құбылыс
болып
табылады
(
53-
сурет
). 
Эффузиялық
тау
жыныстары
(
латын
тілінде
, 
effusio
– 
төгілу
, 
жайылу
деген
мағына
береді
) – 
жанартау
өңешінен
немесе
жер
қыртысындағы
тектоникалық
жарықтарды
бойлап
, 
жер
бетіне
шығып
төгілген
магманың
суынып
, 
қатаюы
есебінен
пайда
болған
тау
жыныстары
.
53-
сурет
.
 
Эффузифті
 
магматизм
 – 
жанартау
 
атқылауы
Эффузиялық
 
магматизм
(
вулканизм
) – 
жанартау
каналдарының
жер
бетінде
шығу
ерекшелігіне
қарай
олар
: 
кеңістікті
, 
жарықшақты
жəне
орталықты
деп
үш
түрге
бөлінеді
.

131
Магманың
жер
бетіне
шығуы
жанартау
өңештері
арқылы
жүзеге
асады
. 
Атқылап
шыққан
балқыған
лавалар
жəне
олардың
қатты
бөлшектері
жер
бетінде
конус
тəрізді
жанартау
пішінін
құрайды
. 
Оның
төбесі
дөңестеу
келеді
де
, 
орта
тұсында
тостаған
тəрізді
ойыс
– 
жанартау
 
кратері
пайда
болады
(
54,55-
суреттер
). 
54-
сурет
.
 
Кавказ
 
тауындағы
 
Эльбрустың
 
қос
 
кратерлі
 
жотасы
Кратер
түбіндегі
көмей
магманың
сыртқа
шығу
каналымен
ұштасады
.
Қазіргі
жанартау
жүйелері
Тынық
мұхит
жағалауындағы
гео
-
синклинальды
белдеулер
мен
мұхит
табандарындағы
суасты
орта
жоталары
аймақтарында
орналасқан
.
55-
сурет
.
 
Исландиядағы
 
Лаки
 
жанартауы

132
Метаморфизм
–
жер
қыртысындағы
басты
эндогендік
əрекеттердің
бірі
болып
саналады
. 
Оның
нəтижесінде
тау
жыныс
-
тары
алғашқы
сипатын
жоғалтып
, 
дəлірек
айтқанда
, 
жердің
терең
қойнауындағы
əртүрлі
термодинамикалық
жағдайлар
əсерінен
(
жоғары
қысым
, 
температура
, 
балқыған
магма
жəне
т
.
б
.) 
минералдық
құрамы
, 
құрылымы
жəне
құрылысы
өзгерістерге
ұшырап
қайта
кри
-
сталданады
.
Бұл
əрекеттердің
барысында
тау
жыныстары
қатты
күйін
сақтайды
. 
Ал
жер
қыртысының
терең
қабаттарында
жүретін
мета
-
морфизм
əрекеттері
олардың
толықтай
қайта
балқуын
қамтамасыз
етеді
.
 
Метаморфизмнің
жүруіне
тікелей
ықпал
жасайтын
факторларға
температура
, 
жоғары
қысым
жəне
химиялық
заттар
жатады
. 
Ме
-
таморфизм
ықпалымен
жер
қыртысындағы
, 
тіпті
оның
терең
қойнауындағы
кез
келген
тау
жыныстары
өзгеріске
ұшырайды
.
 
Метаморфтық
процестер
кезінде
температура
неғұрлым
жоғары
болса
, 
соғұрлым
химиялық
реакция
шапшаңдығы
артады
. 
Темпера
-
тура
10
0
С
көтерілсе
, 
химиялық
реакция
жылдамдығы
екі
есеге
арта
-
ды
, 
ал
100
0
С
жоғарылайтын
болса
мың
есеге
артады
.
Температураның
жоғарылауына
екі
жағдай
тікелей
себепші
бо
-
лады
,
тау
жыныстарының
тереңге
қарай
шөгіп
, 
алғашқы
орындары
-
нан
ауысып
орналасуы
жағдайында
, 
геотермиялық
градиент
(33 
м
сайын
1
0
С
жоғарылайды
. 
Екінші
жағдайда
жоғары
қабаттарға
қарай
көтерілген
ыстық
магманың
қызу
əсеріне
тікелей
байланысты
. 
Со
-
нымен
қатар
терең
қабаттардағы
ыстық
ерітінділер
де
өзіндік
əсерін
тигізеді
.
Жер
бедерін
қалыптастырудағы
барлық
əрекеттердің
қозғаушы
күші
– 
Күн
сəулесінің
түсу
мөлшері
мен
соған
сəйкес
климаттағы
өзгерістер
. 
Сонымен
қатар
ішкі
тектоникалық
қозғалыстарға
да
тəуелді
. 
Климаттық
жағдай
ылғалды
немесе
құрғақ
сипатқа
ауыс
-
са
, 
таулардың
биіктеуі
бəсеңдейді
. 
Керісінше
тез
арада
материктік
гипсометриялық
деңгей
қарқынды
түрде
биіктесе
сыртқы
күш
əрекеттерінің
жүру
сипаты
мен
жылдамдығы
да
өзгереді
.
Демек
, 
қазіргі
 
жер
 
бедерінің
 
қалыптасуы
 
ішкі
 
жəне
 
сыртқы
 
күштердің
 
ұзақ
 
геологиялық
 
уақыт
 
аралығындағы
 
өзара
 
əрекетінің
 
нəтижесі
 
болып
 
табылады
. 

133
4.4. 
Жер
 
бедерінің
 
негізгі
 
түрлерінің
 
таралуы
Жер
бетінің
кез
келген
бөлігі
бірнеше
рет
қайталанып
отыратын
, 
əрқайсысы
бірнеше
жер
бедері
түрлерінің
күрделі
жиынтығынан
құралып
, 
алма
-
кезек
ауысып
келетін
жекелеген
жер
бедерінен
тұрады
. 
Жер
бедері
пішіндері
құрылымдық
ерекшеліктеріне
қарай
: 
• 
Оң
пішінді
жер
бедері
(
материктер
, 
таулар
, 
қыраттар
жəне
т
.
б
.);
• 
Теріс
пішінді
жер
бедері
(
мұхит
шаралары
, 
өзен
аңғарлары
, 
жыралар
жəне
т
.
б
.) 
болып
екі
үлкен
топқа
бөлінеді
.
Сонымен
қатар
жер
бедері
пішіндері
жабық
 
жəне
ашық
, 
оң
жəне
теріс
, 
жай
жəне
күрделі
болып
бөлінеді
.
Жер
бедері
пішіндері
алып
жатқан
аумағына
қарай
бірнеше
топқа
бөлінеді
(
7-
кесте
).
7-
кесте
. 
Жер
 
бедерінің
 
негізгі
 
топтары
Жер
бедерінің
алып
жатқан
аумағы
Ғаламдық
, 
млн
км
2
Мега
, 
мың
км
2
Макро
, 
мың
км
2
Мезо
, 
км
2
Микро
, 
мың
м
2
Нано
рельеф
, 
м
2
Жер
бедерінің
негізгі
түрлері
материк
, 
мұхит
Альпі
,
Кавказ
жеке
тау
жотасы
сайлар
, 
өзендер
үңгір
, 
ойыс
індер
,
жалдар
Ғаламдық
масштабтағы
жер
бедері
пішіндері
бірнеше
жүздеген
жəне
миллиондаған
шаршы
километр
ауданды
қамтиды
. 
Материктер
– 
Жер
шарындағы
ең
үлкен
оң
тура
пішінді
жер
бедері
болып
табы
-
лады
, 
оның
көпшілік
бөлігін
құрлық
алып
жатыр
. 
Ал
материктердің
шеткі
бөліктері
дүниежүзілік
мұхит
табаны
құрылымына
кіреді
, 
оған
материктік
қайраң
мен
материктік
беткей
жатады
. 
Бұл
аймақтар
құрылымы
жағынан
материктік
типтегі
жер
қыртысы
болып
табы
-
лады
.
Мұхит
табаны
– 
Дүниежүзілік
мұхиттың
негізгі
бөлігі
, 
əдетте
, 
оған
3 
км
-
ден
терең
орналасқан
мұхиттық
типтегі
жер
қыртысы
жа
-
тады
.
Қазіргі
геосинклиналды
белдеулер
– 
басым
түрде
материк
-
тер
мен
мұхиттардың
шектескен
аймағында
орналасқан
. 
Əсіресе
, 
Тынық
мұхит
табанына
тəн
, 
ал
Атлант
, 
Үнді
жəне
Солтүстік
Мұзды
мұхитында
материктер
бірден
мұхит
табанымен
жалғасады
.

134
Суасты
орта
жоталары
– 
жер
шарындағы
ең
ауданы
да
ұзындығы
жағынан
да
ең
үлкен
тау
жүйесі
болып
табылады
. 
Ол
өзінің
құрылымы
жағынан
материктік
те
, 
мұхиттық
та
жер
қыртысына
ұқсас
болып
келеді
. 
Сондықтан
да
оны
өтпелі
зона
немесе
рифтілік
жер
қыртысы
деп
те
атайды
.
Мегаформаларға
бірнеше
ондаған
, 
тіпті
, 
жүздеген
шаршы
кило
-
метр
ауданды
алатын
жер
бедері
жатады
. 
Макроформалар
мегаформа
құрамына
кіретін
жекелеген
жер
бедерінен
тұрады
, 
оның
ауданы
бірнеше
шаршы
километрден
бірнеше
ондаған
шаршы
километрге
дейін
жетеді
. 
Мезоформалар
бірнеше
шаршы
километрге
немесе
ондаған
шар
-
шы
километрге
созылады
.
Микроформаларға
мезоформаның
беткі
бөлігін
күрделендіретін
тегіс
емес
құрылымдар
кіреді
. 
Нанорельеф
деп
макро
, 
мезо
, 
микрорельеф
беткі
бөлігін
күрделендіретін
өте
ұсақ
тегіс
емес
құрылымдарды
атайды
. 
Ғаламдық
масштабтағы
жер
бедері
мен
мега
жəне
макроформа
-
лар
эндогендік
процестер
нəтижесінде
түзілетін
болса
, 
мезо
, 
микро
, 
наноформалар
экзогендік
процестер
əсерінен
қалыптасады
.

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: