Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

118
Сонымен
қатар
Байкал
қатпарлығының
іздерін
Шығыс
Саян
, 
Таймыр
, 
Корея
жəне
Арабия
түбектерінен
кездестіруге
болады
. 
Бұл
құрылымдар
кейінгі
тау
жасалу
қозғалыстары
əсерінен
түрлі
өзгерістерге
ұшыраған
.
Палеозойдың
силур
, 
девон
дəуірлерінде
каледон
 
қатпарлығы
 
жүрді
. 
Бұл
таулар
кейінгі
герцин
 
қатпарлығында
көтерілген
таулар
-
мен
жымдасып
, 
біртұтас
тау
жүйелерін
қалыптастырды
. 
Палеозой
-
лық
құрылымдардың
басым
көпшілігі
кейінгі
тектоникалық
қозғалыстар
əсерінен
майысуларға
ұшырап
, 
ұзақ
уақыт
теңіз
табаны
-
на
айналды
. 
Теңіздік
шөгінділердің
қарқынды
жиналуы
жүрген
бұл
құрылымдар
қазіргі
кезде
мұнай
мен
газға
бай
аудандар
қатарына
жатады
.
Палеозойлық
іргетас
мезозой
жəне
кайнозой
жыныстарымен
жабылған
, 
салыстырмалы
түрде
тұрақты
, 
жер
бедері
тегіс
жазық
болып
келетін
мұндай
құрылымдар
жас
 
платформалар
 
немесе
эпигерциндік
 
(
герциннен
кейінгі
) 
плиталар
 
деп
аталады
. 
Олардың
ең
ірілеріне
Еуразияда
Батыс
Сібір
, 
Тұран
, 
Батыс
Еуропа
; 
Солтүстік
Америкада
Мексика
шығанағы
жағалауы
жатады
. 
Палеозойлық
құрылымдар
құрлықтың
оқшау
жатқан
ежелгі
бөліктерін
байланыстырып
, 
қазіргі
материктердің
негізін
құрайтын
біртұтас
құрлық
аумақтарын
қалыптастырды
. 
Құрлықтың
континенттік
шөгінділер
қалың
жиналған
бөліктерінде
қазіргі
ірі
көмір
алаптары
қалыптаса
бастады
.
Мезозой
эрасында
бірнеше
тау
жасалу
кезеңдерін
біріктірген
, 
жалпы
атпен
мезозой
 
қатпарлығы
 
деп
аталған
тау
жасалуы
қарқынды
жүрді
. 
Солтүстік
жарты
шар
материктерінде
бұл
қатпарлық
өте
үлкен
аумақты
қамтып
, 
ірі
тау
жүйелерінің
түзілуіне
себепші
болды
. 
Мұндай
құрылымдарға
Кордильера
, 
Солтүстік
-
Шығыс
Сібір
мен
Сихотэ
-
Алинь
таулары
, 
Тибет
таулы
қыраты
жата
-
ды
. 
Осы
кезеңде
Оңтүстік
жарты
шар
материктерінде
салыстырмалы
түрде
тыныштық
жағдай
орнады
.
Палеогеннің
соңы
мен
неогенде
жүрген
қарқынды
тау
жасалу
қозғалыстары
Альпі
 
қатпарлығы
 
деп
аталады
. 
Бұл
қатпарлықта
Еуразиядағы
аса
ірі
Альпі
-
Гималай
геосинклиналдық
белдеуінде
орналасқан
тау
жүйелері
көтерілді
. 
Альпі
қатпарлығындағы
тектоникалық
əрекеттердің
аса
қарқынды
жүруі
бұл
белдеу
-
ге
көршілес
орналасқан
ежелгі
тау
құрылымдарының
қайта
жаңғыруына
, 
көтерілуіне
себепші
болды
. 
Бұл
күштер
неотектоникалық
 
қозғалыстар
 
деп
аталады
, 
себебі
бұл
қозғалыстар
əсерінен
терең
тектоникалық
жарықтар
пай
-

119
да
болып
, 
тыныштық
жағдайдағы
ежелгі
құрылымдар
қозғалмалы
(
сейсмикалық
) 
аудандарға
айналды
.
Неотектоникалық
қозғалыстар
Тян
-
Шань
, 
Алтай
, 
Саян
, 
Бай
-
кал
тау
жүйелерін
қамтыды
, 
олардың
əсерінен
бұл
аймақтарда
тау
аралық
ірі
қазан
шұңқырларға
сəйкес
келетін
ойыстар
қалыптасты
. 
Кейбір
аудандарда
терең
жарықтар
жер
қыртысы
арқылы
мантияға
дейін
жетіп
, 
рифттердің
қалыптасуына
себепші
болды
. 
Мұндай
рифттер
қатарына
Байкал
көлі
мен
Өлі
теңіз
табанындағы
жəне
Шығыс
Африкадағы
Ұлы
 
жарықтар
жүйесі
жатады
. 
Терең
тектоникалық
жарықтар
бойында
кейбір
көлдердің
қазаншұңқырлары
орналасады
. 
Дүниежүзілік
мұхит
табанында
рифттердің
ең
ірі
жүйесі
таралған
, 
олар
біртұтас
суасты
орта
жота
-
ларына
сəйкес
келеді
.
Материктердің
Тұнық
мұхитпен
жалғас
бөліктері
қазіргі
кездегі
тау
жасалудың
ең
қарқынды
жүріп
жатқан
аудандары
болып
та
-
былады
, 
бұл
аймақ
Тынықмұхиттық
 
жанартаулық
 
белдеу
деп
аталады
. 
Бұл
белдеуде
қарқынды
жанартау
атқылаулары
, 
күшті
жер
сілкінулері
тоқтаусыз
жүріп
жатыр
. 
Жер
шарындағы
əрекет
етуші
жанартаулардың
басым
көпшілігі
осы
аймақта
орналасқан
. 
Жанартаулық
белдеу
бойымен
материктік
литосфералық
плиталардың
аумағы
біртіндеп
ұлғаюып
, 
соның
есебінен
мұхиттардың
жағалық
сызықтарында
өзгерістер
пайда
болуда
.
Жер
 
қыртысындағы
 
жаппай
 
қозғалыстар
 
материктер
 
мен
 
мұхиттар
 
арақатынасының
 
өзгеруіне
, 
жер
 
бедерінің
 
биіктеуіне
, 
ат
-
мосфера
 
циркуляциясы
 
мен
 
мұхит
 
беткі
 
ағыстары
 
бағыттарының
 
ауысуына
 
себепші
 
болды
. 
Бұл
 
жағдайлар
 
Жер
 
ғаламшарының
 
геологиялық
 
даму
 
тарихында
 
климаттың
 
ғаламдық
 
өзгерістерінің
 
туындауына
 
қажетті
 
жағдайлар
 
жасады
.
4.2. 
Литосфера
 
жəне
 
оның
 
қозғалыстары
Литосфера
 
жəне
 
литосфералық
 
тақталар
. 
Жер
шарын
салыс
-
тырмалы
түрде
жұқа
, 
біртұтас
қатты
қабық
түрінде
көмкеріп
жатқан
литосфера
– 
географиялық
қабықтың
аса
маңызды
құрамдас
бөлігі
 
болып
табылады
. 
Литосфераның
жоғарғы
бөлігін
алып
жатқан
жер
қыртысының
90%-
дан
астам
бөлігін
8 
химиялық
элемент
: 
оттегі
, 
кремний
, 
алюминий
, 
темір
, 
кальций
, 
натрий
, 
калий
, 
магний
құрайды
(
6-
кесте
).

120
6-
кесте
.
Жер
 
қыртысының
 
химиялық
 
құрамы
№
 
Химиялық
 
элементтер
 
Үлесі
,%
1.
Оттегі
46
2.
Кремний
28
3.
Алюминий
8
4.
Темір
5
5.
Кальций
3,6
6.
Натрий
2,8
7.
Калий
2,6
8.
Магний
2
9.
Басқалары
2
Тектоника
ғылымында
ұзақ
уақыт
бойы
жер
қыртысының
«
платформалық
-
геосинклинальдық
» 
дамуы
жайлы
тұжырымдама
басым
болып
келді
. 
Бұл
тұжырымдама
бойынша
, 
материктік
жер
қыртысы
салыстырмалы
түрде
тұрақты
бөліктерге
– 
платформаларға
 
жəне
қозғалмалы
бөліктерге
– 
геосинклиналдарға
 
жіктеледі
. 
Жер
қыртысының
үздіксіз
дамуы
нəтижесінде
геосинкли
-
налдар
платформаларға
айналады
, 
бұл
процесс
екі
кезеңде
жүзеге
асады
. 
Ұзаққа
созылған
алғашқы
 
кезеңде
қатты
майысып
, 
су
басқан
жер
қыртысының
ойпаңдарында
қалыңдығы
15-20 
км
жететін
шөгінді
жыныстар
жиналады
.
Салмақ
күшінің
артуына
байланысты
Жердің
ішкі
қойнауындағы
күштер
арасалмағы
өзгереді
. 
Соның
нəтижесінде
геосинклиналдарда
жер
сілкінулер
, 
жанар
-
тау
атқылаулары
күшейіп
, 
қатпарлану
жүреді
. 
Осылайша
биік
тау
-
лар
түзіледі
. 
Ал
неғұрлым
қысқа
уақытты
қамтитын
екінші
 
кезеңде
 
түзілген
тау
жүйелері
сыртқы
күштердің
əсерінен
үгіліп
, 
аласарады
. 
Бұл
процесс
көбінесе
материктер
аумағында
жүзеге
асатындықтан
, «
платформалық
-
геосинклинальдық
» 
дамуы
жай
-
лы
тұжырымдама
литосфераның
жалпы
даму
заңдылығын
жете
түсіндіре
алмайды
. 
Дегенмен
бұл
тұжырымдама
жер
қыртысының
дамуы
туралы
басқа
теорияларға
қайшы
келмейді
, 
керісінше
, 
олар
-
ды
нақты
ғылыми
мəліметтермен
толықтырады
.
Соңғы
кезде
ғалымдар
арасында
қолдау
тапқан
екінші
бір
ғылыми
тұжырымдама
– 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: