Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

110
ырғақтылық
түрінде
байқалады
. 
Көптеген
жануарлар
мен
өсімдіктер
Айдың
белгілі
бір
фазаларында
көбейеді
. 
Мұндай
ырғақтылық
теңіз
жағалауын
мекендейтін
жануарлар
мен
өсімдіктерге
де
тəн
. 
Тіпті
, 
адамдардың
арасында
да
Ай
ырғағына
бейім
адамдар
көптеп
кездеседі
.
Айды
 
зерттеудің
 
ғылыми
-
əдістемелік
кезеңі
1959 
жылы
кеңестік
«
Луна
-2
» 
аппаратының
Ай
бетіне
қонуынан
басталды
. 1969 
жылы
21 
шілдеде
АҚШ
астронавтары
«
Аполлон
-11» 
ғарыш
кемесімен
Нейл
 
Армстронг
 
пен
 
Эдвин
 
Олдрин
 
тұңғыш
рет
Ай
бетіне
қонды
. 
1969-1972 
жылдар
аралығында
«
Аполлон
» 
ғарыш
кемелерінің
алты
экипажы
Ай
бетіне
қонып
, 
онда
түрлі
эксперименттер
жүргізіп
, 385 
кг
Ай
бетінің
жыныстарын
Жерге
алып
келді
.
3.4. 
Жер
 
қозғалыстарына
 
теллурий
 
көмегімен
 
байқау
 
жасау
Жер
қозғалыстарына
бақылау
жасау
үшін
қолданылатын
құрал
– 
теллурий
 
деп
аталады
(
41-
сурет
). 
41-
сурет
.
 
Күн
 
жүйесінің
 
үлгісі
- 
теллурий
Теллурий
Күн
жүйесінің
қозғалмалы
үлгісі
болып
табылады
.
 
Бұл
құралдың
басты
міндеті
– 
Күн
жүйесіндегі
үшінші
орналасқан
ғаламшар
– 
Жердің
қозғалыстарын
жəне
оның
географиялық
себептері
мен
салдарларын
түсіндіру
.
Бұл
құралмен
жұмыс
жасауда
мынадай
тапсырмалар
жүйесін
орындауға
болады
:
Теллурий
көмегімен
Жердің
Күн
жүйесіндегі
орнын
, 
Жердің
табиғи
серігі
– 
Айдың
пішінін
, 
қозғалысын
, 
орнын
анықтау
.

111
1. 
Теллурий
көмегімен
Жер
шарында
күн
мен
түннің
алмасуы
қалай
жүзеге
асатынын
көрсетіңдер
. 
Жердегі
тіршілік
үшін
осы
құбылыстың
қандай
маңызы
бар
екенін
түсіндіріңдер
.
2. 
Теллурий
көмегімен
Жер
шарында
жыл
мезгілдерінің
ауысу
заңдылығын
түсіндіріңдер
. 
Жердегі
тіршілік
үшін
осы
құбылыстың
қандай
маңызы
бар
екенін
түсіндіріңдер
.
3. 
Теллурий
көмегімен
Ай
фазаларының
түрлерін
көрсетіңдер
. 
Айдың
көрінетін
жəне
көрінбейтін
бөлігі
арасындағы
шекараны
анықтаңдар
.
4. 
Теллурий
көмегімен
Күн
, 
Жер
жəне
Айды
бір
сызықтың
бо
-
йына
келтіріп
, 
Күн
жəне
Ай
тұтылу
құбылыстарын
көрсетіңдер
. 
Олардың
жердегі
тіршілікке
қандай
əсері
болуы
мүмкін
екендігін
түсіндіріңдер
.
5. 
Жер
бетінде
толысу
жəне
қайту
құбылысы
қалай
жүзеге
аса
-
ды
, 
оның
қандай
түрлері
бар
? 
Оларға
нақты
мысалдар
келтіріңдер
.
6. 
Айдың
тарту
күшінің
ықпалы
оның
қандай
фазасы
кезінде
ерекше
қарқын
алады
, 
оның
себебі
неде
деп
ойлайсыңдар
? 
Тарау
 
бойынша
 
қайталау
 
сұрақтары
:
1. 
Жердің
Күн
жүйесіндегі
орнының
қандай
басты
ерекшеліктері
бар
? 
2. 
Жердін
пішіні
мен
негізгі
параметрлері
туралы
не
білеміз
? 
3. 
Жердің
шар
тəрізді
екенін
алғаш
кім
анықтады
?
4. 
Жердің
шар
тəрізді
екендігінің
қандай
дəлелдері
бар
?
5. 
Жердің
алғашқы
фотосуреті
қашан
түсірілді
?
6. 
Ең
алғашқы
Жер
серігі
қашан
ұшырылды
?
7. 
Қазақстандық
Жер
серіктері
қалай
аталады
?
8. 
Жердің
нақты
пішіні
қалай
аталады
?
9. «
Шар
», «
элипсоид
», «
геоид
» 
ұғымдарының
қандай
айырмасы
бар
?
10.
Красовский
элипсоидының
параметрлері
қандай
?
11.
Жердің
өз
білігінен
айналуын
ғылыми
түрде
кім
дəлелдеді
?
12.
Жер
қозғалыстарының
қандай
түрлерін
білесіңдер
? 
13.
Ол
қозғалыстардың
ғаламшар
табиғатына
қандай
əсері
бар
? 
14.
Тəулік
дегеніміз
не
? 
Оның
қандай
түрлері
бар
?
15.
Жердің
тəуліктік
қозғалысы
мен
сағаттық
белдеулер
арасын
-
да
қандай
байланыс
бар
? 
16.
Жергілікті
уақыт
пен
белдеулік
уақыт
арасында
қандай
ай
-
ырма
бар
?

112
17.
Қазақстан
жері
қандай
сағаттық
белдеулерде
орналасқан
?
18.
Дүниежүзілік
уақыт
сызығы
қандай
жерден
өтеді
?
19.
Календарлық
уақыт
ауыстыру
сызығы
қандай
жерден
өтеді
?
20.
Географиялық
координата
жүйесі
дегеніміз
не
?
21.
Географиялық
ендік
дегеніміз
не
?
22.
Өздерің
тұрған
жердің
географиялық
ендігі
қандай
?
23.
Географиялық
бойлық
дегеніміз
не
?
24.
Өздерің
тұрған
жердің
географиялық
бойлығы
қандай
?
25.
Процессия
дегеніміз
не
?
26.
Нутация
құбылысы
қалай
жүзеге
асады
?
27.
Жер
магнетизмі
дегенді
қалай
түсінесіңдер
?
28.
Жердегі
магнит
өрістерінің
қандай
түрлері
бар
?
29.
Магниттік
дауылдар
қалай
қалыптасады
?
30.
Жер
– 
Ай
жүйесінің
қандай
өзіндік
ерекшеліктері
бар
?
31.
Ай
фазаларының
қандай
түрлерін
білесіңдер
?
32.
Синоидтық
жəне
сидерийлік
Ай
дегеніміз
не
?
33.
Терминатор
дегеніміз
не
?
34.
Толысу
жəне
қайту
құбылысының
қалыптасуына
не
себепші
болады
?
35.
Айдың
Жер
табиғатына
тигізетін
қандай
əсерлерін
білесіңдер
?
36.
Айдың
Жердегі
тіршілікке
қанадай
ықпалы
бар
?

113
4-
ТАРАУ
. 
ЛИТОСФЕРА
 
ЖƏНЕ
 
ЖЕР
 
БЕДЕРІ
4.1.
Жердің
 
ішкі
 
құрылысы
Жердің
 
ішкі
 
құрылысы
. 
Жердің
ішкі
құрылысы
: 
жер
 
қыртысы
, 
мантия
 
жəне
 
ядро
 
сияқты
үш
қабаттан
тұрады
.
Сыртқы
«
қатты
» 
қабық
жер
қыртысы
мен
мантияның
жоғарғы
бөлігін
қосып
литос
-
фераны
түзеді
. 
Оның
қалыңдығы
50-200 
км
дейін
жетеді
(
42-
сурет
). 
1 - 
ішкі
 
ядро
, 2 - 
сыртқы
 
ядро
, 3 - 
төменгі
 
мантия
, 4 - 
жоғарғы
 
мантия
, 5 - 
жер
 
қыртысы
, 6 - 
жер
 
бедері
42-
сурет
.
 
Жердің
 
ішкі
 
құрылысы
: 
Ядро
.
Жер
ядросы
орташа
радиусы
3500 
км
болатын
сфероидты
құрайды
. 
Ядроның
құрамы
жайында
да
нақты
мағлұматтар
жоқ
, 
тек
ядро
Жердің
ең
тығыз
қабаты
екендігі
ғана
белгілі
. 
Ол
екі
сфераға
бөлінеді
, 5150 
км
тереңдікке
дейін
сұйық
күйдегі
сыртқы
жəне
5150 
км
-
ден
6371 
км
тереңдікке
дейінгі
қатты
күйдегі
ішкі
ядро
болып
жіктеледі
. 
Сыртқы
ядрода
ұзына
бойлы
толқындар
жылдамдығы
8 
км
/
с
, 
кесе
көлденең
толқындар
мүлде
таралмайды
. 5150 
км
тереңде
ұзына
бойлы
толқындардың
таралу
жылдамдығы
көбейеді
, 
сонымен
қатар
кесе
көлденең
толқындар
да
тарала
бастайды
. 
Ішкі
ядроға
Жер
мас
-
сасы
үлесінің
2%-
ы
, 
сыртқы
ядроға
29%-
ы
тиесілі
болып
келеді
.
Мантия
.
Мантия
Жердің
көлемі
мен
салмағы
бойынша
ең
үлкен

114
қабаты
болып
саналады
. 
Ол
Жер
қыртысының
төменгі
бөлігінен
басталып
, 
Гутенберг
 
шекарасы
аталатын
2900 
км
тереңдіктегі
мантияның
төменгі
шекарасымен
бітеді
. 
Мантияны
төменгі
 
жəне
 
жоғарғы
деп
бөледі
.
Мантияның
заттық
құрамы
жайында
нақты
мəлімет
жоқ
. 
Газға
қаныққан
балқыған
силикатты
массадан
тұрады
деп
болжанады
. 
Жоғарғы
мантия
50-80 
км
(
мұхит
астында
) 
жəне
200-300 
км
-
ден
(
құрлық
астында
) 660-670 
км
-
ге
дейінгі
аралықты
алып
жатыр
. 
Оны
кейде
астеносфера
деп
атайды
. 
Əдетте
тектоникалық
сипаттағы
ішкі
қозғалыстар
туындап
, 
іске
асатын
жəне
жер
сілкіністер
мен
балқыған
магма
ошақтары
орналасқан
литосфера
мен
астеносфераның
төселмелі
, 
қозғалмалы
қабаттарын

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: