Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

100
қарай
күшейеді
. 
Кориолис
күшінің
ықпалын
есепке
алу
, 
əсіресе
желдер
бағытын
анықтауда
ерекше
маңызды
, 
себебі
өте
күшті
да
-
уылдар
туғызатын
тропиктік
циклондар
қозғалысын
білудің
қашанда
маңызы
зор
. 
Сондай
ақ
Кориолис
күші
əсерінен
өзен
аңғарларының
ассим
-
метриясы
пайда
болады
, 
Солтүстік
жарты
шардағы
өзендердің
оң
жағалауы
тез
шайылады
, 
ал
оңтүстік
жарты
шарда
сол
жағалауы
тез
шайылатын
болып
келеді
.
Жердің
білігі
, 
полюстер
мен
экватор
сызықтары
географиялық
 
кордината
 
жүйесін
 
құрайды
(
37-
сурет
).
37-
сурет
.
 
Географиялық
 
координата
 
жүйесі
:
P - 
солтүстік
 
полюс
, P’ - 
оңтүстік
 
полюс
, 
Э
 - 
экватор
, 
П
 - 
параллельдер
 
жүйесі
, 
М
0 
- 
бастапқы
 
меридиан
, 
 
М
 - 
меридиандар
 
жүйесі
, 
ώ
 - 
географиялық
 
ендік
, 
λ
 - 
географиялық
 
бойлық
Географиялық
координата
жүйесі
негізінде
географиялық
 
ендік
 
пен
географиялық
 
бойлық
 
анықталады
. 
Географиялық
 
ендік
 
дегеніміз
 
– 
жер
бетіндегі
берілген
нүктеден
тік
түсетін
сызық
пен
экватор
жазықтығы
арасындағы
бұрыш
. 
Географиялық
ендіктер
экватордан
Солтүстік
жəне
Оңтүстік
полюстер
аралығында
(0
о
-
пен
90
о
) 
градуспен
есептеледі
:
Географиялық
 
бойлық
 
дегеніміз
 
– 
жер
бетіндегі
берілген
нүктеден
тік
түсетін
сызық
пен
бастапқы
(
Гринвич
) 
меридиан
жазықтығының
арасыңдағы
екі
жақты
бұрыш
. 
Географиялық
бойлықтар
батыстан
шығысқа
қарай
(0
о
-
пен
180
о
) 
градуспен
есептеледі
.

101
Жердің
тəуліктік
айналымының
географиялық
салдарлары
:
1. 
Күн
мен
түннің
ауысуы
, 
яғни
берілген
нүкте
көкжиегінің
жазықтығына
қатысты
Күн
орнының
тəулік
барысында
өзгеруі
;
2. 
Орталық
іштен
тебу
күшінің
полюстен
экваторға
қарай
өсуіне
байланысты
полюстер
маңында
Жер
екі
бүйірінен
сығылыңқы
бо
-
лады
;
3. 
Қозғалыстағы
денеге
əсер
етуші
Кориолис
күшінің
болуы
. 
Жер
айналымының
бұрыштық
жылдамдығы
көбейген
сайын
, 
Кори
-
олис
күші
де
артып
отырады
;
4. 
Ауырлық
күшін
беретін
орталық
іштен
тебу
күші
мен
тарты
-
лыс
күшінің
суперпозициясы
жүзеге
асады
. 
Орталық
іштен
тебу
күші
полюстерде
нөлден
экваторда
ең
жоғары
мағынасына
дейін
өседі
. 
Орталық
іштен
тебу
күші
экватордан
полюске
қарай
азаюына
сəйкес
, 
керісінше
ауырлық
күші
осы
бағытта
артып
, 
полюстерде
ең
жоғары
көрсеткішке
жетеді
(
ол
мұнда
тартылыс
күшіне
тең
дəрежеде
болады
).
Жер
 
айналымы
 
жылдамдығының
 
өзгерісі
. 
Адамзат
Жердің
өз
білігінен
айналуын
бірнеше
ғасырлар
бойы
уақыт
өлшегіші
ретінде
пайдаланып
келеді
. 
Əйткенмен
, 
Жер
тұрақты
түрде
айнал
-
майды
жəне
бұл
тұрақсыздықтар
астрономия
, 
геодезия
жəне
ғарыш
зерттеушілеріне
көп
əурешілік
əкеледі
. 
Олар
жер
объектілері
мен
аспан
денелерінің
координаттарын
өзгертеді
. 
Жер
айналымының
жылдамдығын
шексіз
өлшеммен
(&
Р
) 
сипаттау
белгіленген
: 
&
Р
 = 
(w - @) / w = - (
Т
 - 
П
)/ 
П
; 
мұндағы
: 
Т
– 
жер
тəулігінің
ұзақтығы
;
П
– 86 400 
секундқа
тең
, 
Күн
тəулігінің
ұзақтығы
;
W = 2 
Пи
/ 
Т
;
@) = 2
Пи
/
П
Жер
жəне
Күн
тəуліктеріне
сəйкес
бұрыштық
жылдамдық
.
Жер
тəуліктері
қысқа
болған
сайын
Жер
жылдамырақ
қозғалады
. 
Сондықтан
өз
білігінен
айналатын
Жер
ғаламшары
бейне
сағат
, 
ал
аспан
кеңістігіндегі
жұлдыздар
мен
басқа
да
жарық
шығаратын
де
-
нелер
циферблат
бөлгіштері
қызметін
атқарады
.

102
Ай
, 
Күн
жəне
ғаламшарларды
бақылау
нəтижесінде
Х
V
ІІ
-
Х
V
ІІІ
ғасырлардан
бері
жүргізілген
байқаулар
бойынша
Жер
айналуының
жылдамдық
өзгерісінің
нақты
өлшемі
жоқ
. 1955 
жылдан
бастап
атомдық
сағаттардың
енгізілуі
(
Т
- 
П
) 
жер
айналуы
жылдамдығының
бұрыштық
мəндерін
жоғары
дəлдікпен
есептеп
шығаруға
мүмкіндік
бере
бастады
.
Соңғы
елу
жыл
бойы
жүргізілген
есептеулер
бойынша
1956-1961 
жылдар
аралығында
Жердің
айналу
жылдамдығы
артқаны
, 1961-
1972 
жылдар
аралығында
жылдамдықтың
бəсеңдеп
, 
ал
1973-1988 
жылдар
аралығында
қайтадан
артып
отырғаны
анықталған
.
1989-1990 
жылдан
бастап
жылдамдық
қайта
бəсеңдеген
бол
-
са
, 2005 
жылдан
бастап
жылдамдықтың
тағы
да
артып
отырғаны
ғылымға
белгілі
болып
отыр
.
Жердің
өз
білігінен
айналу
жылдамдығының
өзгеруі
Жердің
беткі
бөлігінде
су
жəне
ауа
қабаттарының
болуымен
де
тығыз
бай
-
ланысты
. 
Жер
шарындағы
құрлықтар
мен
мұхиттардың
орналасуы
түрліше
қатынаста
болғандықтан
, 
Жердің
білігі
айналу
кезінде
по
-
люстер
маңында
айналу
бағытына
қарама
-
қарсы
конустық
пішіндегі
ауытқуды
қалыптастырады
, 
оны
прецессия
 
деп
атайды
.
Прецессия
кезінде
көктемгі
Күн
теңелу
нүктесі
Күнге
қарай
жылжып
отырады
. 
Соның
нəтижесінде
жылма
-
жыл
теңелу
ертерек
жүзеге
асады
. 
Бұл
ауытқудың
жылдамдығы
бір
жылда
50 
секундқа
тең
. 
Көктемгі
Күн
теңелуінің
эклиптика
бойымен
айналып
шығуына
шамамен
26 
млн
жыл
уақыт
кетеді
.
Процессия
əсерінен
географиялық
полюстер
кеңістік
пен
уақыт
аралығында
орын
ауыстырады
, 
бұл
құбылыс
– 
нутация
 
деп
атала
-
ды
. 
В
. 
В
. 
Шулейкиннің
 
зерттеулері
бойынша
полюстер
нутация
-
сының
географиялық
салдарлары
көптеген
табиғи
процестерге
өзіндік
əсерін
тигізеді
. 
Атап
айтсақ
, 
маусымдық
өзгерістер
кезіндегі
ауа
массаларының
орын
ауыстыруы
, 
дүниежүзілік
мұхит
суларының
қозғалысы
, 
мұхит
пен
атмосфера
арасындағы
өзара
байланы
-
стар
сияқты
ғаламдық
климаттық
жағдайларға
ықпалын
тигізетін
құбылыстарды
айтуға
болады
.
Жер
 
магнетизмі
құбылысы
1600 
жылы
ағылшын
физигі
У
. 
Гильберттің
Жердің
алып
магнит
сияқты
екенін
айтқан
кезден
бері
ғылымға
белгілі
болатын
. 
Кейіннен
темір
құрамды
балқыған
сыртқы
ядродағы
турбулентті
қозғалыстар
əсерінен
электр
тогының
пайда
болатыны
, 
ал
оның
əрекетінен
ғарышта
100 000 
км
қашықтыққа

103
дейін
таралатын
күшті
магнит
өрісінің
қалыптасатыны
анықталды
. 
Магнит
өрісі
таралатын
аймақ
жалпы
атпен
– 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: