Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім
жүктеу/скачать 8,87 Mb. Pdf көрінісі
|
abilmajinova-jalpy-jertanu
- Бұл бет үшін навигация:
- Солтүстік жəне Оңтүстік
- Джеймс К . Росс
- Магнитті бұрылу
| магнитосфера
деп аталады . Жердегі магнит өрісінің екі : тұрақты ( басты ) жəне ауыспалы түрі белгілі . Олардың табиғаты мен шығу тегі əртүрлі , бірақ арала - рында тығыз байланыс бар . Тұрақты магнит өрісінің қалыптасуына жоғарыда аталған электр тогы əсер етсе , ауыспалы магнит өрісі ғаламшар шегінен тыс орналасқан атмосфераның жоғарғы қабаттарындағы электр тогынан пайда болады . Ғарыш тереңінен келетін сəулелерден көптеген физикалық құбылыстар туындайды , олар – поляр шұғыласы , магниттік дау - ылдар , ауаның иондануы , атмосферадағы оттегі мен азоттың молекулалық күйден атомдық күйге ауысуы . Ауыспалы маг - нит өрісі тұрақты магнит өрісінен 100 есе əлсіз болып келеді . Қалыптасу көзі мен əрекет ету ұзақтығына қарай – белгілі уақытта қайталанатын ( тəуліктік , маусымдық ) жəне Күн белсенділігінің артуынан пайда болатын кездейсоқ ( магниттік дауылдар ) магнит өрістеріне де жіктеледі . Магниттік дауылдар Жер шарының барлық бөлігінде аяқастынан бір мезгілде , кей кезде біртіндеп басталуы мүмкін . Олар бірнеше сағаттан бірнеше күнге созылуы мүмкін . Əдетте , магниттік дауыл - дар Күн белсенділігі күрт артқан соң 1-2 күннен кейін басталады . Өте күшті магниттік дауылдар кезінде телеграф , телефон , радио жұмыстары уақытша тоқталады . Магниттік дауылдардың аса күшті байқалатын жері 66-67 о солтүстік жəне оңтүстік ендіктер бойы жəне бұл ендіктер поляр шұғыласының да тұрақты байқалатын ауданы болып саналады . Жердің магнит өрісі оның айналу білігіне 11,5° бұрышпен еңкіш орналасқан , екі полюсті ( диполюс ) Солтүстік жəне Оңтүстік маг - нит полюстеріне жіктеледі . Компастағы магнит бағдары магнит күші сызықтары бағытына бағдарланады . Магнитті бағдар орналасқан жазықтық – магниттік меридиан деп аталады . Магнит мериди - андары да географиялық полюстер сияқты магнит полюстері деп аталатын екі нүктеде кездеседі ( 38- сурет ). Магниттік полюсті 1831 жылы Джеймс К . Росс қазіргі орнынан жүз километрлік қашықтықтан ашқан болатын . Магниттік полюстер географиялық полюспен сəйкес келмейді жəне олардың координаттары кеңістікте өзгеріп тұрады . Мысалы , 1970 жылы солтүстік нүкте – 75°42 ′ с . е ., 101°30 б . б ., оңтүстік нүкте 104 – 65°30 ′ о . е ., 140°18 ′ ш . б . орналасқан болса , 1985 жылы солтүстік нүкте 77°36 ′ с . е ., 102°48 ′ б . б ., оңтүстік нүкте – 65°06 ′ о . е ., 139° ш . б . координатына сəйкес келген . 38- сурет . Жердің магниттік полюстері Солтүстік магнит полюсі 5-6 км / жыл жылдамдықпен қозғалады деп есептеліп келсе , 2002 жылғы мəлімет бойынша , бұл жылдамдық 40 км / жылға өскен . Кейбір есептеулер бойынша , 2050 жылы Солтүстік магнит полюсі Сібір жерінде орналасады деген де бол - жамдар бар . Жер шары магниттік полюстерінің орын ауыстыруын магнит өрісінің инверсиясы деп атайды Жердің магнит кеңістігі Жер ғаламшарында түрлі өзгерістер мен құбылыстарды қалыптастырады . Магнитті бұрылу – Солтүстікке нағыз бағдар жасау , яғни географиялық меридиан мен магнит бағдарының солтүстік ұшы арасындағы бұрышқа сəйкес келетін шама . Оның мағынасы 0 0 - тан +180 0 - қа дейін өзгереді . Магниттік бұрылуы бірдей нүктелерді қосатын сызықтарды изо - гона деп атайды . Магнитті еңкіштік – горизонталь жазықтық пен горизонталь білікке қатысты еркін орналасқан магнит бағдары арасындағы бұрыш . Оның мəні 0 0 ден + 90 0 аралығында өзгереді . Ол солтүстік геомагнитті жарты шарда оң мəнге ие , ал оңтүстік жарты шарда теріс мəнге ие болады . Магнит еңкіштігі бірдей сызықтарды магнитті изоклина деп атайды . Магнит кеңістігінің күшін сипаттайтын қуат Эрстед бірлігімен өлшенеді ( ампердің метрге қатынасы , А / м ). Бұл векторлық шама 105 жəне меридиандық , ендік жəне вертикаль бағыттағы құрамдастарға да тарала алады . Жер шарының кейбір бөліктерінде жердің ішкі қойнауындағы тау жыныстары құрамында магниттік жыныстардың басым кездесуіне байланысты магниттік көрсеткіш бірнеше есе жоғары болуы мүмкін . Мұндай жерлер магниттік аномалия деп аталады . Курс магнит аномалиясында ( КМА , Ресей ) магнит өрісінің күші басқа аймақтардан төрт есе жоғары болып келеді . Күн мен Күн жүйесіндегі ғаламшарлар өзіндік магнитті ауанға ие , олардың əрқайсысының айналасында ерекше қабық – магнитос - фера қалыптасады . Жер ғаламшарының ең сыртқы əрі қашыққа созылған жер маңындағы магнит кеңістігі – магнитосфера физикалық қасиеті жағынан өте ерекше болып келеді . Жердің магниттік өрісі ғарыштық зарядталған бөлшектер ағыны мен Жердің ішкі қойнауындағы заттар құрамындағы магнит өрістерінің өзара əрекеттесуінен қалыптасады . Соңғы геофизикалық ғылыми зерттеулер барысында Жердің магниттік өрісінің пайда болуы 99%- ға жуық Жер ядросы құрамындағы темір қоспаларымен байланысты екендігі дəлелденді . Магнитосфераның орта диаметрі 100 мың км жетеді . Магнитос - фера Жердің геосферасы құрамына кірмейді , бірақ географиялық қабықтың көптеген физикалық қасиеттерінің қалыптасуында маңызды рөл атқарады . Магнитосфера географиялық қабықтағы тірі организмдерді Күннен келетін аса қауіпті радиациялық сəулелерден қорғайды . С . В . Калесниктің пікірінше , Жердің геомагниттік өрісі атмосфе - рамен бірге қорғаныш қабатын түзіп , ғарыш əлемінен келетін түрлі аспан денелері бөлшектерін ұстап қалады . Тек магниттік полюстер маңында бұл заттардың емін - еркін өтуіне толық мүмкіндік бар . Сонымен қатар магнитосфера Жер бетіне түрлі электрлі - магниттік сəулелерді еркін өткізеді . Ол сəулелер өз тарапынан географиялық қабықтағы жылу мен энергетикалық қуаттың жинақталып , ондағы түрлі зат жəне энергия алмасуының тұрақты жүзеге асуына негіз болады . Магниттік өрістер жердегі тіршілік иелеріне де өзіндік əсерін тигізеді . Кейбір өсімдіктер мен жануарлардың магниттік өріске бай - ланысты қозғалысын – магнитотропизм деп атайды . Жердің магнит өрісі өте ертеде жүрген процестер мен құбылыстар нəтижесінен , əсіресе , магниттік қасиеттерін бойында сақтауға икемі 106 бар тау жыныстарының жинақталуынан түзіледі . Магнетит , гематит жəне құрамында басқа темір тотықтары бар тау жыныстарын зерт - теу барысында , əрбір дəуірге сəйкес қалдық магниттіліктің бар екені анықталған . Жердің магниттік өрісі Жер ғаламшарының қалыптасуы кезінде біртіндеп жинақталғаны жəне бірнеше рет орнын ауысты - рып , инверсияға ұшырағаны белгілі . Зерттеу мəліметтеріне сəйкес Солтүстік жəне Оңтүстік магнит өрістерінің əрбір орын ауыстыруы - на кеткен уақыт 500 мың жыл шамасында деп есептеледі . жүктеу/скачать 8,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|