Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

107
келмейді
, 
осы
кезеңде
Ай
өз
білігінен
де
, 
Жерді
де
толық
бір
рет
айналып
шығады
.
Бұл
кезең
27,32 
тəулікке
тең
, 
сондықтан
жаңа
туған
Ай
Жер
мен
Күннің
арасында
болатындықтан
уақытша
Жерден
көрінбейтін
бо
-
лады
(
39-
сурет
).
Массасының
аз
болуына
байланысты
Ай
өз
айналасында
өте
сирек
ауа
қабатын
ұстай
алады
. 
Оның
құрамы
гелий
мен
аргоннан
тұрады
. 
Ай
бетіне
келіп
түскен
Күн
сəулесінің
7%-
ы
ғана
кері
шағылады
. 
Айдағы
354 
сағатқа
созылатын
күндізгі
уақытта
Ай
беті
+130
0
С
-
ге
дейін
қызады
, 
ал
сонша
уақытқа
созылатын
түн
мезгілінде
– 170
0
С
, 
таң
алдында
– 200
0
С
-
ге
дейін
салқындайды
. 
Атмосфераның
сирек
бо
-
луына
байланысты
Ай
бетінің
жылынуы
мен
суынуы
Күн
сəулесінің
түсу
бұрышына
байланысты
тез
өзгеріп
отырады
. 
39-
сурет
.
 
Ай
 
фазаларының
 
көрінісі
Жай
көзбен
қарағанның
өзінде
Ай
бетіндегі
қара
дақтар
анық
көрінеді
. 
Оларды
шартты
түрде
мұхиттар
мен
теңіздер
деп
атайды
, 
олар
аса
ірі
тегіс
жазықтарға
сəйкес
келеді
. 
Телескоп
көмегімен
Ай
бетінін
«
материктер
» 
деп
аталатын
көтеріңкі
жер
бедері
пішіндерін
анық
ажыратуға
болады
. 
Олардың
арасындағы
биіктік
айырмашылығы
12-13 
километрге
дейін
жетеді
. 
Ең
биік
таулар
(
биіктігі
8 
км
) 
оңтүстік
полюс
маңында
шоғырланған
. 
Ай
бетінде
кратерлер
өте
көп
, 
олардың
диаметрлері
бірнеше
метрден
бірнеше
жүздеген
километрге
(400 
км
дейін
) 
жетеді
. 
Олар
қалыптасуы
жағынан
метеориттік
жəне
жанартаулық
сипат
алады
. 
1958 
жылы
Альфонс

кратерінен
көміртегінің
бөлініп
жатқандығы
анықталған
. 
Белсенді
жанартау
атқылау
ертеректе
өте
қуатты
жүргенімен
, 
қазіргі
кезде
олар
тыныштық
жағдайға
көше
бастаған
. 

108
Ай
бетінің
жоғарғы
бөлігіндегі
тау
жыныстары
жалпы
атпен
– 
ре
-
голит
 
деп
аталады
. 
Реголиттердің
тығыздығы
0,8-1,5 
г
/
см
3
, 
кеуекті
, 
химиялық
құрамы
жағынан
Жердегі
негіздік
жəне
ультранегіздік
кремнеземге
жақын
болып
келеді
. 
Алынған
үлгілерді
зерттеу
барысында
Айды
құрайтын
жыныстарының
магмалық
негіздегі
– 
базальт
пен
анортозиттен
тұратыны
анықталған
. 
Базальттар
жазықтарда
, 
ал
анортозиттер
тауларға
тəн
. 
Базальтты
жыныстардың
тығыздығы
3,9 
г
/
см
3
, 
ал
анортозиттердің
тығыздығы
2,9 
г
/
см
3
, 
ал
Ай
жыныстарының
жалпы
алғандағы
орташа
тығыздығы
3,34 
г
/
см
3 
шамасында
, 
Жердегі
тау
жыныстары
тығыздығымен
салыстырғанда
көрсеткіші
(5,52 
г
/
см
3
) 
төмен
. 60 
км
тереңдікке
дейінгі
Ай
қыртысы
біртектес
болып
келеді
. 
Ай
жыныстарының
құрамында
кремний
тотықтары
– 49%, 
маг
-
ний
тотықтары
– 7%, 
темір
тотықтары
– 2%, 
алюминий
тотықтары
– 22%, 
кальций
тотықтары
– 18%, 
титан
тотықтары
– 3%-
ға
дейінгі
мөлшерде
кездеседі
. 
Құрамында
темір
қосылыстары
аз
болуына
байланысты
Айда
екі
полюсті
магниттік
өріс
қалыптаспаған
. 
Ай
жыныстары
құрамын
зерттеу
нəтижелері
онда
тіршіліктің
ең
қарапайым
түрлерінің
жоқ
екендігін
дəлелдеді
. 
Ай
жыныстарының
абсолюттік
жасы
3,6-4,6 
млрд
жыл
шамасында
екені
анықталған
. 
Қалыптасу
кезеңдері
қатар
болғандықтан
Ай
мен
Жер
құрамындағы
тау
жыныстары
бір
-
біріне
жақын
болып
келеді
. 
Алайда
, 
Айда
темір
мен
тез
балқитын
металдардың
өте
аз
болуын
оларды
Жер
ғаламшарының
өз
құрамына
қосып
алуымен
байланыстырады
.
Толық
Ай
кезінде
Жер
Ай
мен
Күннің
арасында
орналасады
, 
сондықтан
Ай
толық
шеңбер
түрінде
көрінеді
. 
Күн
, 
Жер
жəне
Ай
орындарының
орналасу
позициясына
сəйкес
немесе
бір
сызықтың
бойында
тұрған
кезде
Күн
жəне
Ай
тұтылуы
 
деп
аталатын
құбылыстар
қалыптасады
. 
Тұтылу
– 
астрономиялық
құбылыс
. 
Күн
тұтылуы
кезінде
Ай
көлеңкесі
Күн
бетін
жауып
қалады
, 
ал
Ай
бізге
жарық
түспейтін
бетімен
бұрылып
орналасады
. 
Сондықтан
оны
көру
мүмкін
бол
-
майды
. 
Күн
тұтылуы
– 
тек
Жаңа
Ай
фазасы
кезінде
ғана
болатын
құбылыс
. 
Айдың
тұтылуы
– 
Жерден
түскен
конус
тəрізді
көлеңке
Ай
бетін
жауып
қалған
жағдайда
болатын
құбылыс
. 
Үнемі
қозғалыста
бола
-
тын
аспан
денелерінің
бір
сызықтың
бойында
орналасуы
ұзаққа
со
-
зылмайды
, 
сондықтан
бұл
процесс
толық
тұтылу
, 
жартылай
тұтылу
деп
ажыратылып
, 
тез
арада
аяқталуы
мүмкін
.

109
Ай
Жерге
ең
жақын
орналасқан
аспан
денесі
болғандықтан
, 
Жердегі
табиғат
жағдайларына
өзіндік
ықпалын
тигізеді
. 
Ай
мас
-
сасы
Күн
массасынан
27 
млн
есе
кіші
болғанымен
, 
оған
қарағанда
, 
Жерге
374 
есе
жақын
орналасқан
. 
Сондықтан
оның
гравитациялық
əсерінің
ықпалы
Күнмен
салыстырғанда
күшті
байқалады
.
Айдың
ең
күшті
ықпалы
дүниежүзілік
мұхит
суының
толысу
 
жəне
 
қайту
құбылысынан
айқын
байқалады
(
40-
сурет
). 
40-
сурет
.
 
Ай
 
əсерінен
 
мұхит
 
суының
 
толысуы
 
мен
 
қайтуы
Жер
бетінде
Айдың
90
о
бұрыштық
қашықтықта
орналасу
сызығына
байланысты
толысу
мен
қайтудың
екі
түрі
байқалады
. 
Сизигийлік
 
толысу
 
– 
Жаңа
Ай
мен
Толық
Ай
кезінде
байқалатын
болса
, 
квадратурлық
 
толысу
 –
алғашқы
жəне
соңғы
Жарты
Ай
фа
-
засы
кезінде
жүзеге
асады
.
Толысу
толқынының
биіктігі
ашық
мұхитта
0,5-1 
метрге
, 
ал
тар
шығанақтар
мен
қойнауларда
10-15 
метрге
дейін
жетеді
. 
Ең
жоғары
толысу
толқынының
биіктігі
18 
метр
, 
Атлант
мұхитының
Фанди
шығанағына
тəн
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: