Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

195
мен
ауа
температурасының
биіктікке
қарай
таралуына
байланысты
. 
Еуропада
қысымның
орташа
жылдық
көрсеткіші
теңіз
деңгейінде
1014 
гПа
болса
, 5 
км
биіктікте
– 538 
гПа
, 10 
км
биіктікте
– 262 
гПа
, 
ал
20 
км
биіктікте
бар
болғаны
56 
гПа
ғана
. 
Жер
шарының
басқа
аудандарында
да
атмосфералық
қысымның
биіктікке
байланысты
өзгерістері
шамамен
осындай
болады
.
Атмосфералық
қысымның
географиялық
таралуы
өте
күрделі
си
-
пат
алады
. 
Өйткені
ол
географиялық
ендікке
, 
құрлық
пен
мұхиттың
арасалмағына
, 
жергілікті
физикалық
-
географиялық
жағдайға
бай
-
ланысты
болады
. 
Жалпы
Жер
шарында
географиялық
ендіктерге
байланысты
үш
 
төмен
 
қысым
 
белдеуі
 
(
экватор
мен
екі
қоңыржай
белдеу
бойында
), 
төрт
 
жоғары
 
қысым
 
белдеуі
(
екі
тропиктік
жəне
екі
полярлық
ендіктер
бойында
) 
ажыратылады
. 
Бірақ
жеке
материктер
бойынша
бұл
белдеулердің
жергілікті
айырмашылықтары
болады
. 
Қысымның
географиялық
ендіктер
бойынша
таралу
заңдылығы
қысым
айырмашылықтарының
бо
-
луына
байланысты
бұзылады
. 
Қыс
кезінде
Солтүстік
жарты
шар
материктерінің
қоңыржай
белдеуінде
қысым
жоғарылап
, 
төмен
қысым
белдеуінің
тұтастығы
бұзылады
. 
Төмен
қысым
тек
мұхиттар
үстінде
, 
қысымдық
минимумдар
– 
Исландия
 
жəне
 
Алеут
 
минимум
-
дары
 
түрінде
сақталады
. 
Ал
материктер
үстінде
қоңыржай
ендіктерде
қалыптасатын
қысқы
қысымдық
максимумдардағы
қысым
көрсеткіші
Солтүстік
 
Америка
 
максимумында
1020 
гПа
болса
, 
ал
Азия
 
максимумында
1035 
гПа
жетеді
. 
Жазда
материктердің
қоңыржай
ендіктерінде
қайтадан
төмен
қысым
орнайды
. 
Оңтүстік
Азия
жерінде
өте
үлкен
аумақта
төмен
қысымды
орталық
пайда
болады
. 
Бұл
өз
тарапынан
Үнді
мұхитынан
келетін
муссондық
циркуляцияның
күшеюіне
ықпал
жасайды
.
Тропиктік
белдеулерді
алып
жатқан
материктер
жаз
кезінде
өте
қатты
қызатын
болғандықтан
, 
оның
үстіндегі
қысым
көршілес
мұхит
бетіндегі
қысым
көрсеткішінен
төмен
болады
. 
Сондықтан
мұхиттар
үстінде
жыл
бойында
жоғары
қысымды
орталықтар
қалыптасады
. 
Олар
Солтүстік
 
Атлант
(
Азор
),
 
Солтүстік
 
Тынық
 
мұхиттық
(
Гавай
),
 
Оңтүстік
 
Атлант
,
 
Оңтүстік
 
Тынық
 
мұхиттық
,
 
Оңтүстік
 
Үнді
 
максимумдары
 
деп
аталады
.
Олардағы
қысым
көрсеткіштері
бірдей
нүктелерді
қосатын
сызықтарды
изобара
 
(
грек
тілінде
, 
isos – 
бірдей
,
baros – 
қысым
де
-
ген
мағына
береді
) 
деп
атайды
.

196
Изобаралар
бір
-
біріне
жақын
болған
сайын
, 
қысым
көрсеткіш
-
тері
тез
арада
өзгереді
. 
Белгілі
бір
қашықтық
аралығында
(100 
км
) 
атмосфералық
қысым
көрсеткішінің
өзгеру
мөлшері
– 
қысым
 
градиенті
 
деп
аталады
.
Қысым
көрсеткіші
төмен
орталықтарды
қысымдық
 
минимум
немесе
циклон
 
деп
атайды
. 
Қысым
көрсеткіші
жоғары
болатын
тұйық
изобаралар
жүйесі
қысымдық
 
максимум
немесе
антици
-
клон
 
деп
аталады
(
99-
сурет
). 
99-
сурет
.
 
Циклон
 
жəне
 
антициклон
, 
қызыл
-
циклон
, 
көк
-
антициклон
Циклон
орталығында
қысым
төмен
, 
сондықтан
ауа
спираль
бо
-
йымен
циклон
орталығына
қарай
жылжиды
. 
Жылынған
ауа
өрлеген
ауа
ағынын
түзеді
де
, 
циклондық
режим
орнап
, 
атмосфералық
жа
-
уын
-
шашын
түседі
. 
Ал
антициклон
орталығында
ауа
төмендеген
ауа
ағынын
түзіп
, 
ондағы
қысымды
жоғарылатады
. 
Ауа
антици
-
клон
орталығынан
жан
-
жаққа
таралып
кетеді
де
, 
ашық
ауа
райы
қалыптасады
.
Солтүстік
жарты
шардағы
циклондық
орталықтарда
ауа
ағыны
сағат
тіліне
қарама
-
қарсы
бағытта
, 
ал
антициклон
орталығында
сағат
тілімен
бағыттас
қозғалады
.
Оңтүстік
жарты
шарда
циклон
мен
антициклондағы
ауа
ағыны
солтүстік
жарты
шарға
қарама
-
қарсы
бағытта
жүзеге
асады
. 
Циклондар
мен
антициклондардың
ең
жиі
қалыптасатын
аудан
-
дары
қоңыржай
белдеу
болып
саналады
. 
Олар
диаметрі
4000 
км
, 
биіктігі
20 
км
-
ге
дейін
жететін
, 
үлкен
еңкіштіктегі
айналу
білігі
бар
, 
үлкен
алапты
қамтитын
желдер
түрінде
өтеді
. 
Олар
40 
км
/
сағат

197
жылдамдықпен
батыстан
шығысқа
қарай
қозғалып
, 
бірнеше
тəулік
бойы
сақталуы
мүмкін
. 
Егер
жер
бетінің
сипаты
қолайлы
болса
(
циклон
үшін
жылы
, 
антициклон
үшін
салқын
жер
беті
), 
бұл
қысым
орталықтары
өз
күшін
ұзақ
сақтауы
да
мүмкін
.
Циклондардың
ең
апатты
аудандары
мұхит
үстінде
қалыптасатын
– 
тропиктік
 
циклондар
 
болып
табылады
(
100-
сурет
).
1 - 
Мексика
 
шығанағы
, 2 - 
Калифорния
 
түбегі
 
мен
 
Мексика
 
жағалауы
, 
3 - 
Оңтүстік
-
Шығыс
 
Азия
 
жағалауы
, 4 - 
Оңтүстік
 
Азия
 
жағалауы
,
5 - 
Африканың
 
оңтүстік
-
шығыс
 
жағалауы
, 6 - 
Индонезия
 
аралдары
 
мен
 
Аустралияның
 
солтүстік
-
батыс
 
жағалауы
, 7 - 
Аустралияның
 
шығысы
 
мен
 
Мұхит
 
аралдары
 
аймағы
100-
сурет
.
 
Тропиктік
 
циклондардың
 
қалыптасу
 
аудандары
Тропиктік
циклондар
шығыстан
батысқа
қарай
қозғалады
, 
алайда
Солтүстік
жарты
шарда
солтүстік
-
батысқа
, 
Оңтүстік
жарты
шарда
солтүстік
батысқа
қарай
бұрылыс
жасайды
. 
Олардағы
желдің
жылдамдығы
20-30 
м
/
с
, 
кей
жағдайда
100 
м
/
с
дейін
жетуі
мүмкін
. 
Бұл
желдер
əсерінен
биік
толқындар
түзіліп
, 
апатты
жағдайлар
ор
-
науы
мүмкін
. 
Тропиктік
циклондардың
ең
жиі
байқалатын
кезеңі
жаздың
аяғы
мен
күздің
бас
кезі
. 
Бұл
кезеңде
мұхит
беткі
суының
температура
-
сы
ең
жоғары
жылыну
шегіне
жетіп
, 
оның
үстінде
төмен
қысымды
орталықтар
қалыптасады
. 
Бір
жылда
тропиктік
циклондар
70 
реттен
аса
қайталануы
мүмкін
. 
Солтүстік
жəне
Орталық
Америка
жағалауындағы
тропиктік
циклондар
– 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: