Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

228
тиядан
шыққан
жыныстар
құрамын
сараптау
барысында
олардың
құрамындағы
судың
мөлшері
0,1% -
дан
аспайтындығы
анықталған
.
Дегенмен
, 
Жердің
даму
тарихы
барысында
су
массасы
біртіндеп
жинақтала
берді
. 
Архейдің
соңына
қарай
мұхит
суының
тұздылығы
1-3‰ , 
ал
тереңдігі
1500 
м
шамасында
болған
. 
Судың
құрамында
темір
мен
кремнийдің
еріген
күйдегі
қосылыстары
басым
кезде
-
скен
. 
Оны
мұхиттың
терең
бөліктерінде
пирит
типіндегі
темір
формацияларының
жинақталуы
дəлелдейді
. 
Магнетит
-
гематитті
кварцит
кен
орындары
жанартаулық
ыстық
бұлақтар
маңдарында
шоғырланған
.
Протерозойдағы
біртұтас
дүниежүзілік
мұхит
– 
Панталассаның
тереңдігі
2000 
метр
шамасында
болған
, 
судың
тұздылығы
қазіргі
көрсеткішке
жақындаған
, 
құрамында
хлоридтер
, 
сульфаттар
, 
карбо
-
наттар
басым
болған
.
Солтүстік
жарты
шар
платформалары
аумағында
кең
алқапты
трансгрессия
жүрген
, 
ол
протерозойдың
соңына
дейін
жалғасқан
. 
Бұл
кезеңдегі
біртұтас
Панталасса
мұхитында
беткі
су
қозғалысы
баяу
болған
, 
экватор
мен
полюстегі
беткі
су
температурасы
арасындағы
айырмашылық
үлкен
болмаған
.
Палеозойда
біртұтас
Панталасса
мұхиты
Палеоазия
жəне
Палео
-
тетис
мұхиттарына
ажырады
. 
Мұхиттар
табанында
суасты
орта
жо
-
талары
түзілуін
жалғастырды
. 
Палеозой
эрасының
бірінші
жарты
-
сында
, 
девон
дəуірінде
теңіз
трансгрессиясы
жүріп
, 
платформалық
аймақтардың
20%-
ынан
астамы
теңіз
табанына
айналған
. 
Таскөмір
дəуірінің
басында
теңіз
аумағы
қайтадан
кішірейіп
, 
герцин
тектогенезі
нəтижесінде
құрлықтың
жаппай
биіктеуі
жəне
Гондваналық
материктерде
жүрген
жаппай
мұз
басу
əсерінен
, 
пермь
дəуірінде
ғаламдық
регрессия
байқалды
.
Мезозой
эрасы
Пангеяның
бөлінуі
жəне
Атлант
, 
Үнді
мұхит
табандарының
ашылуы
сияқты
ғаламдық
маңызы
бар
оқиғалармен
ерекшеленеді
. 
Сонымен
қатар
Тынық
мұхит
мен
Солтүстік
Мұзды
мұхит
табандарында
тектоникалық
белсенділік
күшейді
, 
суасты
орта
жоталары
қалыптасып
, 
онда
литосфералық
тақталардың
ажы
-
рау
аймағы
– 
спрединг
зонасы
пайда
болды
. 
Юра
дəуірінің
соңында
Атлант
мұхитының
орталық
бөлігіндегі
ені
1300 
км
-
ге
, 
тереңдігі
2500-3000 
м
-
ге
жетті
. 
Бор
дəуірінің
басында
Атлант
мұхитының
оңтүстік
табаны
ашыла
бастады
. 
Бордың
аяғында
оның
көлденең
қимасы
1400 
км
-
ге
жетті
.
Мезозой
бойы
қазіргі
Тынық
мұхит
табанында
да
түрлі
өзгерістер

229
жүрді
. 
Ол
бірнеше
тақталардың
жиынтығынан
құралды
. 
Олардың
өзара
кірігу
аймағы
– 
субдукция
зонасында
түрліше
сипаттағы
тектоникалық
қозғалыстар
күшейді
.
Бор
дəуірінде
Дүниежүзілік
мұхит
деңгейі
соңғы
400 
млн
жыл
ішіндегі
ең
жоғары
көрсеткішіне
көтерілді
. 
Мұхит
суының
темпера
-
турасы
салыстырмалы
түрде
жоғары
болды
, 
мұхит
түпкі
суларының
температурасы
10-19
0
С
аралығынан
төмендеген
жоқ
, 
ол
қазіргі
көрсеткіштермен
салыстырғанда
, 10-12
0
С
жоғары
. 
Түпкі
шөгінділер
рифті
əктастардан
, 
терригенді
-
карбонаттардан
құралды
.
Литосфералық
тақталар
қозғалысы
əсерінен
мұхит
табандары
ашылып
, 
əрбір
5 
мың
жылда
бір
см
жылдамдықпен
тереңдеп
отырған
. 
Мұхит
деңгейі
көтерілген
сайын
, 
оның
табанында
орналасқан
қазаншұңқырлар
тереңдігі
асқан
жылдамдықпен
артып
отырған
.
Шамамен
400 
млн
жыл
бұрын
Дүниежүзілік
мұхит
деңгейі
уақытша
тұрақтанып
, 
кейіннен
қайтадан
таяздана
бастады
. 
Ғаламдық
теңіз
трансгрессиясы
мен
регрессиясы
жер
қыртысындағы
эпейрогендік
қозғалыстар
мен
литосфералық
тақталар
шегіндегі
процестер
нəтижесінде
жүзеге
асып
отырады
.
1964 
жылы
Х
. 
Менард
мұхит
деңгейі
өзгерісінің
суасты
орта
жо
-
талары
биіктігінің
өзгеруімен
байланысты
екендігін
, 
нақты
айтқанда
қазіргі
кездегі
жоталардың
биіктеуі
мұхит
деңгейін
300 
метрге
дейін
көтергенін
, 
теңіз
геологтары
алдында
дəлелдеп
берген
.
Мезозой
мен
кайнозойдағы
суасты
орта
жоталарының
қалыптасу
кезеңдеріндегі
мұхит
деңгейі
өзгерісі
Р
. 
Хейс
жəне
Д
. 
Питман
жүргізген
сандық
сараптамалар
мезозойдың
соңына
қарай
мұхит
деңгейінің
жоғарылауына
, 
ал
бор
дəуірінің
соңында
төмендеуіне
əкелетінін
көрсеткен
.
Бұл
көрсеткіштердің
басқа
да
ғалымдардың
мұхит
деңгейінің
палеогеографиялық
өзгерістеріне
жасаған
қисық
сызықтарымен
сəйкес
келуі
Менард
топшылауының
дұрыстығын
дəлелдейді
.
Дүниежүзілік
 
мұхит
 
деңгейі
 
өзгерісінің
 
үш
 
басты
 
себебі
 
бар
:
1. 
Жердегі
тектоникалық
белсенділіктің
эволюциялық
өзгерістері
нəтижесінде
, 
өте
баяу
, 
өзгеру
уақыты
миллирдтаған
жылдар
аралығын
қамтиды
;
2. 
Жердегі
тектоникалық
белсенділіктің
мантиядағы
химиялық
заттар
тығыздығының
қайталанып
отыратын
құрылымдық
өзгерістері
нəтижесінде
, 
өзгеру
уақыты
миллиондаған
жылдар
аралығын
қамтиды
;
3. 
Жердің
полярлық
аймақтарындағы
жабынды
мұздықтар

230
мен
тау
мұздықтарының
еруі
нəтижесінде
, 
өзгеру
жылдам
жүреді
, 
бірнеше
жүз
мыңнан
миллион
жылға
дейін
созылуы
мүмкін
. 
Мұхит
деңгейінің
өзгерісі
±100-150 
метрден
аспайды
.
Гидросфера
мен
атмосфера
арасындағы
өзара
байланыстың
аса
маңызды
бөлігі
оттегі
мен
көмірқышқыл
газының
алмасуы
арқылы
жүзеге
асады
. 
Мұхиттағы
бос
оттегі
молекулалары
фитопланктон
фотосинтезі
нəтижесінде
түзіледі
. 
Олар
заттардың
биохимиялық
өзгерістерін
жүзеге
асырады
, 
артық
бөлігі
атмосфераға
бөлініп
шығады
(
басым
бөлігі
тропиктік
ендіктерде
).
Еріген
оттегі
мұхит
суының
барлық
тереңдіктерінде
кездеседі
(
тек
кейбір
терең
шұңғымалардан
басқа
, 
мəселен
Қара
теңіз
). 
Бұл
өз
тарапынан
барлық
тереңдіктерде
тіршіліктің
қарқынды
дамуы
мен
органикалық
жəне
минералдық
заттардың
тотығуына
жағдай
жасай
-
ды
.
Мұхит
суында
атмосферамен
салыстырғанда
50 
есе
артық
мөлшерде
еріген
көмірқышқыл
газы
жинақталған
, 
əсіресе
, 
оның
кон
-
центрациясы
жоғарғы
ендіктерде
өте
жоғары
. 
Өйткені
түпкі
салқын
суларда
олардың
ерігіштігі
күрт
жоғарылайды
. 
Көмірқышқыл
газы
теңіз
организмдерінің
əк
тасты
қаңқалары
мен
сыртқы
қорғаныш
қабықтарын
құрайды
.
Мұхит
суы
құрамындағы
оттегі
мен
көмірқышқыл
газының
арақатынасы
антропогендік
əрекеттер
нəтижесінде
өзгеруде
, 
соның
əсерінен
ауадағы
оттегі
мөлшері
азайып
, 
керісінше
, 
көмірқышқыл
газының
концентрациясы
күрт
жоғарылауда
.
Гидросфера
мен
литосфера
арасындағы
өзара
байланыс
Дүниежүзілік
мұхит
эволюциясында
аса
маңызды
орын
алады
. 
Бұл
байланыс
əсіресе
, 
мұхиттың
жағалық
бөлігінде
ерекше
қарқын
ала
-
ды
. 
Ол
жағалық
бөліктердің
қалыптасуынан
, 
тұздардың
келуінен
, 
мұхит
түпкі
шөгінділерінің
түзілуінен
айқын
көрінеді
.
Гидросфера
мен
биосфера
арасындағы
өзара
байланыс
тірі
организмдердің
тіршілік
ортасы
ретіндегі
маңызымен
түсіндіріледі
. 
Тіршілік
өнімділігі
ашық
мұхитпен
салыстырғанда
жағалық
бөлікте
50 
есе
жоғары
.
Гидросфера
мен
педосфера
(
мұхит
түпкі
шөгінділері
немесе
«
мұхит
топырағы
) 
арасындағы
өзара
байланыс
жергілікті
маңыз
алады
. 
Оның
түзілу
жылдамдығы
мен
қалыңдығы
мұхит
суының
вертикальды
қозғалыстарына
да
тəуелді
. 
Конвергенция
зонасында
планктон
өнімділігі
төмен
болса
, 
керісінше
, 
дивергенция
зонасында
күрт
жоғарылайды
.

231
Сондықтан
да
жоғарыда
аталған
сфералар
арасында
, 
яғни
гид
-
родинамика
, 
химиялық
элементтер
балансы
жəне
биологиялық
өнімділік
арасында
өте
тығыз
байланыстар
орнаған
.

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: