Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

239
«
тропиктік
» (
тереңге
қарай
температураның
төмендеуі
) 
жəне
екі
«
полярлық
» (
тереңге
қарай
температураның
жоғарылуы
) 
су
массаларының
қалыптасуын
анықтады
. 
Сондай
-
ақ
М
.
Мори
Атлант
мұхиты
мысалында
«
Желдер
мен
ағыстар
» 
картасын
жасады
. 
Осы
екі
ғалым
Дүниежүзілік____мұхит____географиясының____ғылым'>Дүниежүзілік
мұхит
географиясының
негізін
қалаушылар
деп
саналады
.
Х
V
ІІІ
ғасырдың
ортасы
мен
ХІХ
ғасырдың
60-
жылдары
мұхиттар
мен
теңіздер
туралы
жалпы
географиялық
зерттеулер
жүргізіліп
, 
алғашқы
теңіз
жолдары
мен
теңіз
кəсіпшілігінің
негізі
қалана
баста
-
ды
. 
Дүниежүзілік
 
мұхит
 
географиясының
 
ғылым
 
ретінде
 
қалыптасу
 
кезеңінің
бас
кезінде
(
ХІХ
ғасырдың
60-
жылдары
мен
ХХ
ғасырдың
ортасына
дейін
) 
мұхиттар
мен
теңіздер
табиғатын
компоненттік
тұрғыда
зерттеулер
жүргізіле
бастады
. 
Бұл
кезеңнің
соңына
қарай
мұхит
табиғатына
түбегейлі
зерттеулер
жүргізіле
бас
-
тады
. 
Ол
зерттеулер
«
Челленджер
», «
Витязь
», «
Фрама
» 
сияқты
ғылыми
-
зерттеу
экспедициялық
кемелері
мен
Ч
. 
У
. 
Томпсон
,
С
. 
О
. 
Макаров
, 
Ю
. 
М
. 
Шокальский
, 
В
. 
В
. 
Докучаев
, 
М
. 
А
. 
Рыкачов
, 
Н
. 
Н
. 
Зубов
, 
А
. 
В
. 
Эверлинг
, 
Г
. 
Шотт
сияқты
ғалымдар
еңбегінің
нəтижесінде
жинақталды
.
Дүниежүзілік
 
мұхит
 
географиясының
 
нағыз
 
ғылым
 
дəрежесіне
 
көтерілу
 
кезеңі
(
ХХ
ғасырдың
ортасынан
қазіргі
кез
-
ге
дейін
) 
Дүниежүзілік
мұхит
табиғатын
кешенді
ландшафттылық
зерттеулер
жүргізілуімен
сипатталады
. 
Бұл
жұмыстар
Дүниежүзілік
мұхит
табиғатын
зерттеу
барысында
: 
1. 
Компоненттік
физикалық
-
географиялық
; 
2. 
Кешенді
физикалық
-
географиялық
(
ландшафттылық
);
3. 
Палеогеографиялық
зерттеулер
сияқты
үш
бағытта
жүргізілді
. 
Жүйелі
зерттеулерді
жүзеге
асыру
үшін
Ресей
, 
Франция
, 
Ұлыбритания
, 
Норвегия
, 
АҚШ
, 
Канада
, 
Аустралия
сияқты
мұхитқа
тікелей
шыға
алатын
елдерде
океонологиялық
бағыттағы
ғылыми
-
зерттеу
институттары
ұйымдастырылды
. 
Осы
кешенді
зерттеулер
нəтижесінде
Дүниежүзілік
мұхиттар
Ат
-
ласы
(3 
том
), 
бірнеше
монографиялар
, 
ғылыми
-
көпшілік
əдебиеттер
мен
журналдар
жарыққа
шықты
. 
Қазіргі
таңда
Дүниежүзілік
мұхит
табиғатын
кешенді
зерттеу
жұмыстары
жаңа
деңгейге
көтеріліп
, 
үздіксіз
сипатта
жүзеге
асыры
-
луда
.

240
Дүниежүзілік
мұхитты
зерттеу
барысында
бүгінгі
таңдағы
əлі
толық
шешімін
таппаған
аса
маңызды
мəселелері
көптеп
саналады
, 
олар
:
• 
Дүниежүзілік
мұхиттың
кеңістіктік
құрылымдарының
түптік
жəне
ендік
орнын
анықтау
жəне
олардың
қалыптасу
, 
даму
, 
əрекет
ету
заңдылықтарын
түсіну
; 
оның
біртұтас
географиялық
қабық
жүйесіндегі
алатын
орнын
нақтылау
.
• 
Географиялық
қабықтағы
мұхиттық
жəне
континенттік
бөліктерінің
арақатынасын
анықтау
; 
олардың
өзара
байланысын
, 
бір
-
біріне
тигізетін
əсерін
, 
ұқсастығы
мен
айырмашылығын
анықтау
.
• 
Дүниежүзілік
мұхиттағы
табиғат
кешендерін
, 
олардың
қалыптасу
себептерін
түсіндіру
. 
Оларды
табиғатта
пайдалану
үрдісінде
дамуы
мен
өзгеріске
ұшырау
мүмкіндігіне
болжау
жасау
. 
• 
Дүниежүзілік
мұхит
табиғатының
маңызды
бөлшегі
болып
саналатын
– 
аралдар
табиғат
кешендерінің
мұхиттағы
динамикалық
үрдістері
мен
атмосфера
циркуляциясы
əсерінен
дамуы
мен
өзгерісін
зерттеу
.
• 
Дүниежүзілік
мұхиттағы
табиғат
кешендерін
кеңістіктік
жік
-
теу
жəне
физикалық
-
географиялық
аудандастыру
. 
Океаносфераның
біртұтас
жүйесінің
өте
алуан
түрлі
екендігін
түсіндіру
.
• 
Дүниежүзілік
мұхиттағы
ендік
зоналылықты
, 
сондай
ақ
зоналылық
пен
азоналылықтың
арақатынасын
,
мұхит
пен
құрлық
арасындағы
байланысты
түсіндіру
.
• 
Дүниежүзілік
мұхит
табанының
қалыптасуы
мен
дамуының
геологиялық
тарихын
зерттеу
. 
Құрлық
пен
мұхит
табанының
қалыптасуындағы
ұқсастықтар
мен
айырмашылықтарды
ажырату
.
• 
Дүниежүзілік
мұхиттың
туристік
-
рекреациялық
мүмкіндіктерін
жəне
оны
тиімді
пайдалану
жолдарын
жүйелеу
.
• 
Дүниежүзілік
мұхиттың
биологиялық
ресурстарының
қалыптасуы
мен
таралу
заңдылығын
анықтау
. 
Биологиялық
өнімділіктің
жоғары
аудандарын
нақтылау
, 
табиғат
қорғау
шарала
-
рын
жүзеге
асырудың
тиімді
жолдарын
енгізу
.
• 
Дүниежүзілік
мұхиттың
минералдық
ресурстарын
тиімді
пай
-
далану
.
• 
Дүниежүзілік
мұхиттағы
энергетикалық
ресурстар
, 
оларды
пайдаланудың
тиімді
жолдарын
енгізу
.
Дүниежүзілік
мұхит
табиғатын
зерттеу
басым
түрде
ландшафттық
-
мұхиттық
жүйеде
жүзеге
асады
. 
Ол
көбінесе
палеогеографиялық
бағыттағы
білім
негіздеріне
сүйенеді
. 

241
Өйткені
Дүниежүзілік
мұхит
пен
оның
бөліктерінің
қалыпта
-
суын
білмей
тұрып
, 
оның
қазіргі
жай
-
күйі
мен
болашағы
туралы
толыққанды
мəлімет
алу
мүмкін
емес
. 
Ландшафттылық
-
мұхиттық
зерттеулер
көптеген
қолданбалы
мəні
бар
мəселелерді
де
шешеді
, 
олар
ресурстық
-
мұхиттық
, 
экологиялық
-
мұхиттық
жəне
мелиорациялық
-
мұхиттық
(
қалпына
келтіру
) 
зерттеулер
аясында
жүргізіледі
. 
Бүгінгі
таңда
Дүниежүзілік
мұхит
табиғатын
зерттеу
-
де
қолданбалы
мəні
зор
ноосфералық
-
мұхиттық
бағыт
ерек
-
ше
қарқынмен
белең
алуда
. 
Ол
физикалық
жəне
экономикалық
географиялық
ғылым
салаларының
өзара
қабысуынан
қалыптасуда
. 
Бұл
ғылым
саласын
мұхит
табиғатын
пайдалану
деп
те
атап
жүр
.
Сондай
-
ақ
Дүниежүзілік
мұхит
географиясы
құрамына
бүгінде

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: