Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

218
ты
шардың
поляр
маңы
аудандарын
алып
жатыр
. 
Мұнда
жылдық
радиациялық
баланс
630·10
2
Дж
/
см
2
924·10
2
Дж
/
см
2
дейін
өзгереді
. 
Жазда
қоңыржай
, 
қыста
арктикалық
жəне
антарктикалық
ауа
масса
-
лары
басым
болады
. 
Жазы
салыстырмалы
түрде
жылы
, 
бірақ
қысқа
, 
ал
қыс
өте
қатал
сипат
алады
. 
Жылдық
температуралық
амплитуда
аса
үлкен
емес
. 
Жауын
-
шашынның
жылдық
мөлшері
200 
мм
-
ден
аз
, 
көбінесе
, 
қатты
күйде
түседі
. 
Арктикалық
жəне
антарктикалық
 
белдеулер
екі
жарты
шардың
полюс
маңын
алып
жатыр
. 
Бұл
белдеулерде
радиациялық
баланс
294·10
2
Дж
/
см
2
шамасында
болады
. 
Альбедоның
жоғары
бо
-
луымен
байланысты
радиацияның
кері
шағылуы
күшті
, 
сондықтан
поляр
жазының
өзінде
радиациялық
баланс
төмен
болады
. 
Антициклондық
режим
жағдайында
жауын
-
шашын
аз
, 
соған
қарамастан
оның
мөлшері
жылудың
жетіспеуі
əсерінен
буланушылықтан
жоғары
болады
. 
Полярлық
белдеулердің
ішінде
əсіресе
, 
оңтүстік
жарты
шарда
мұз
құрсанған
үлкен
құрлық
– 
Антарктиданың
орналасуы
антициклондық
жағдайды
күшейтеді
. 
Сондықтан
да
Шығыс
Антарктидада
Жер
 
шарының
 
суықтық
 
полюсі
 
орналасқан
, 
мұндағы
абсолюттік
минимум
температура
–89,2
0
С
. 
Жыл
бойы
орташа
температура
көрсеткіштері
теріс
мəнге
ие
. 
Жылдық
жауын
-
шашын
100 
мм
-
ден
аз
болады
.
Климаттың
 
өзгеруі
. 
Климаттың
Жердің
геологиялық
тарихын
-
да
күшті
өзгерістерге
ұшырап
келгеніне
дəлел
болатын
түрлі
тарихи
-
географиялық
мəліметтер
көптеп
кездеседі
. 
Климат
өзгерістерін
Жер
шарының
көптеген
аудандарынан
қазіргі
кезде
де
байқауға
болады
. 
C
оңғы
жылдары
жүргізілген
зерттеулер
нəтижесінде
«
жылыжайлық
 
эффекттің
» 
қарқын
алуында
көмірқышқыл
газына
қарағанда
, 
метан
30 
есе
артық
белсенділік
танытатыны
анықталып
отыр
. 
Метан
концентрациясының
артуы
тоңды
батпақ
қабаттарының
еруімен
, 
мұхит
табанындағы
метангидраттың
көтерілуімен
жəне
мал
шаруашылығының
жедел
дамуымен
түсіндіріледі
.
Климаттың
ғаламдық
өзгерістеріне
стратосфералық
озон
қабатының
жұқаруы
да
(
əсіресе
, 
Арктика
мен
Антарктика
үстінде
) 
өзіндік
ықпалын
тигізетіндігін
ғалымдар
теріске
шығармайды
.
Климат
өзгерістері
Жер
шары
бойынша
жылдық
орташа
температураның
жоғарылауынан
(0,5-1
0
), «
жылыжайлық
эффекттің
» 
белең
алуынан
, 
кейбір
аудандарда
жауын
-
шашын
мөлшерінің
күрт
артуынан
немесе
керісінше
күрт
азаюынан
, 
соның
əсерінен
жаппай
шөлейттену
үрдісінің
белең
алуынан
, 
кейбір
мұхит
ағыстарының
бағыты
мен
қасиетінің
өзгеруінен
айқын
көрінеді
.(
115-
сурет
).

219
Ақшыл
 
түс
 – 
мұздықтың
 
еру
 
ауданы
; 
Қара
 
түс
 – 
мұздықтың
 
қалың
 
ауданы
.
115-
сурет
.
 
Антарктида
 
мен
 
Гренландия
 
мұздықтарының
 
өзгеруі
Осындай
климаттың
ғаламдық
өзгерістеріне
нақты
дəлел
бола
-
тын
Эль
-
Ниньо
 
құбылысы
шамамен
4-6, 12-15 
жыл
аралатып
, 
Тынық
мұхитының
Перу
суық
ағысы
өтетін
Оңтүстік
Америка
жағалауында
қайталанады
. 
Атмосферадағы
циркуляциялық
əрекеттің
өзгеруінен
пассат
желдерінің
бағыты
жағалаудан
ашық
мұхитқа
қарай
ауытқиды
. 
Бұл
жағдайда
Перу
суық
ағысының
ықпалы
əлсіреп
, 
оның
орнын
эк
-
ватор
маңынан
келетін
жылы
ағыстар
басады
. 
Бұл
құбылыс
желтоқсан
-
қаңтар
айларындағы
Рождество
мерекесіне
тұспа
-
тұс
келетіндіктен
, 
жергілікті
халық
оны
«
Эль
-
Ниньо
», 
яғни
Рождество
кезінде
туған
«
нəресте
» 
деп
атаған
. 
Бұл
құбылыстың
қазіргі
климатқа
тигізетін
əсері
кейде
тіпті
, 
жойқын
, 
апатты
құбылыстарға
себепші
болады
. 
«
Эль
-
Ниньо
» 
əрекет
еткенде
дауылдар
күшейіп
, 
жиілейді
, 
биік
толқындар
пайда
болады
. 
Жер
шарының
көптеген
аудандарында
температура
мен
жауын
-
шашын
көрсеткіштері
өзгереді
. 
ХХ
ғасырда
«
Эль
-
Ниньо
» 
сегіз
рет
қайталанған
. 1982 
жəне
1997 
жылдары
болған
құбылыс
осы
ғасырдағы
ең
апатты
сипат
алған
. 
Əсіресе
, 
соңғы
қайталануында
4 
мыңнан
астам
адам
опат
болып
, 
мыңдаған
адам
бас
-
панасыз
қалды
, 
материалдық
шығын
20 
млрд
долларға
бағаланды
. 
«
Эль
-
Ниньо
» 
əсерінен
Жаңа
Гвинея
арқылы
өтетін
пассаттық
циркуляция
шығысқа
қарай
жылжып
, 
экватор
маңындағы
аралдарда
наурыз
бен
қыркүйек
аралығында
жаңбыр
мүлде
жаумаған
. 
Соның
нəтижесінде
бұл
аудандарды
бұрын
-
соңды
болмаған
құрғақшылық
жайлап
, 
ал
таулы
аудандарды
бұлттардың
түзілмеуінен
болған
түнгі

220
үсіктер
шалған
. 
Бұл
ауылшаруашылығына
елеулі
нұқсан
келтірді
, 
сол
себепті
мыңдаған
адамдар
қоныс
аударуға
мəжбүр
болды
. 
«
Эль
-
Ниньоның
» 
əсері
əсіресе
, 
Америка
жағалауларында
күштірек
байқалды
. 
Беткі
судың
температурасының
5
0
С
-
ге
дейін
жоғарылап
, 
ол
көптеген
салқын
суда
тіршілік
ететін
көптеген
теңіз
организмдерінің
жаппай
қырылуына
жəне
суық
сулы
аудандарға
ығысып
кетуіне
себепші
болды
. 
Атакама
жағалауындағы
шөлдік
климат
уақытша
ылғалды
экваторлық
сипатқа
ауысады
.
Климаттық
жағдайдың
ұзақ
мерзім
аралығындағы
ауытқуы
материктер
мен
мұхиттардың
гипсометриялық
деңгейлерінің
жəне
олардың
арасалмағының
өзгерісіне
де
байланысты
болуы
мүмкін
.
Атмосфераға
табиғи
жолмен
де
, 
антропогендік
жолмен
де
шығып
, 
жинақталып
жатқан
шаң
-
тозаңдар
мен
түрлі
газдар
күн
сəулесінің
өтуіне
кедергі
жасап
, 
жер
бетінің
салқындауына
ықпал
ететін
болса
, 
уақыт
өте
келе
бұл
газдар
атмосфераның
жаппай
жы
-
лынуына
да
себепші
болуы
мүмкін
.
Климаттың
жалпы
жылынуы
мұздықтардың
біртіндеп
еруіне
,
қар
сызығының
жоғарылауына
əсер
етеді
. 
Бұл
өз
кезегінде
Дүниежүзілік
мұхит
деңгейінің
көтерілуіне
, 
су
тасқындарының
жиі
қайталануына
себепші
болады
. 
Егер
 
Жер
 
шарындағы
 
орташа
 
ауа
 
температурасы
 10
С
 
жоғарыласа
, 
Дүниежүзілік
 
мұхиттың
 
деңгейі
 16 
см
 
көтеріледі
. 
Соның
 
əсерінен
 
мұхит
 
жағалық
 
жазықтарының
 
ойпатты
 
бөліктерін
 
су
 
басуы
 
мүмкін
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: