Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

261
ге
дейін
жылынады
. 
Жазғы
жаңбырлар
өзен
ағынын
молайтып
, 
жазықтарда
су
тасқындарын
туғызады
.
Теңіздін
, 
таяз
болуы
, 
өзен
ағынының
молдығы
биологиялық
өнімділікті
жоғарылатады
. 
Балық
көп
ауланады
, 
устрица
мен
ми
-
дия
кəсіпшілігі
дамыған
.
Үлкен
 
Тосқауыл
 
Рифі
. 
Маржан
теңізінің
батысында
, 10° 
жəне
24° 
о
.
е
. 
аралығында
орналасқан
қайталанбас
құрылым
болып
та
-
былады
.
Үлкен
Тосқауыл
Рифінің
жалпы
ұзындығы
2500 
км
-
ден
астам
, 
ені
100 
км
шамасында
, 
жалпы
ауданы
200 
мың
км
2
, 
маржан
құрылымдарының
қалыңдығы
1000-1200 
метр
, 
көлемі
16 
мың
км
3
. 
Мөлшері
жағынан
Орал
тауымен
бірдей
ауданды
алады
. 
Үлкен
Тосқауыл
Рифі
көптеген
ұсақ
рифтер
мен
аралдарды
санамағанның
өзінде
600-
ден
аса
аралдар
мен
атоллдардан
тұрады
. 
Рифтің
негізін
маржан
полиптері
мен
басқа
жəндіктердің
тіршілік
əрекетінің
нəтижесінде
қалыптасқан
маржандық
əктас
құрайды
. 
Бұл
қалың
қабат
осы
аймақта
жер
қыртысының
біртіндеп
майы
-
сып
, 
төмен
түсуінің
нəтижесінде
түзілген
. 
Риф
ірілі
-
ұсақты
маржандық
жəне
құмды
аралдардың
, 
рифтердің
, 
қайраңдар
мен
таяз
сулы
шығанақтардың
, 
бұғаздардың
күрделі
жиынтығынан
тұрады
. 
Рифтегі
аралдар
онша
биік
емес
, 
құм
мен
маржан
сынықтарынан
құралған
. 
Аралдарда
басым
түрде
пан
-
данус
, 
казуарин
, 
қарағай
, 
пальма
ағаштары
өседі
. 
Көптеген
аралдарда
əртүрлі
теңіз
құстарының
ұялары
шоғырланған
. 
Жағалаудағы
құмдарда
теңіз
тасбақалары
жұмыртқа
салады
. 
Осында
мекендейтін
«
тікенекті
тəж
» 
деп
аталатын
аса
ірі
теңіз
жұлдызы
тойымсыз
жыртқыш
болып
есептеледі
. 
Ересегі
көлденеңінен
60 
см
жетеді
, 15-17 
тармақтан
тұрады
. 
Теңіз
жұлдызы
минутына
30 
см
жылдамдықпен
қозғалып
, 
күніне
180 
сантиметрлік
маржанды
жеп
қояды
. 
Үлкен
Рифтің
əктасты
қабаттарынан
мұнай
мен
газ
табылған
. 
Кейбір
аралдарда
құрамында
фосфор
болатын
гуано
шөгінділері
кездеседі
, 
жағалаудағы
құмдарда
ауыр
металдардың
кен
орын
-
дары
бар
. 
Рифтер
орналасқан
ауданда
судың
аса
терең
жəне
таяз
бөліктерінің
қатар
кездесуі
кеме
қатынасын
қиындатады
. 
Рифтер
мен
қайраңдардың
пішіндері
ұдайы
өзгеріп
отырады
.
Маржан
рифтері
сыртқы
əсерге
өте
сезімтал
экожүйе
болып
та
-
былады
. 
Ластану
, 
судың
тұщылануы
немесе
бақалшақтарды
аулау
нəтижесінде
экологиялық
тепе
-
теңдік
бұзылған
жағдайда
орасан
үлкен
кеңістіктерде
маржан
полиптерінің
жаппай
қырылуы
байқалған
. 

262
Сондықтан
табиғаттың
осынау
қайталанбас
əсем
көрінісін
сақтап
қалу
мəселесі
туындап
отыр
. 
Рифтің
кейбір
бөліктері
қорықтар
ретінде
жарияланса
, 
қалған
бөліктерінде
рекреациялық
зоналар
ұйымдастырылған
. 
1981 
жылы
Үлкен
Тосқауыл
Рифі
Əлемдік
мұралар
тізіміне
енгізіліп
, 
ЮНЕСКО
-
ның
қорғауына
алынған
.
Солтүстік
 
Мұзды
 
мұхит
– 
Солтүстік
полюс
маңында
, 
Аркти
-
када
орналасқан
. 
Ол
басқа
мұхиттардан
кіші
, 
ауданы
бар
болғаны
14,76 
млн
. 
км
2
. 
Басты
ерекшелігі
– 
климатының
қаталдығы
жəне
жаппай
мұз
басу
аудандарының
кең
таралуы
. 
Қатал
табиғат
жағдайларына
байланысты
мұхитты
зерттеу
қиындық
тудыра
-
ды
. 
Солтүстік
Мұзды
мұхитты
зерттеу
мен
игеру
Ресей
, 
Дания
, 
АҚШ
, 
Канада
, 
Ұлыбритания
жəне
т
.
б
. 
елдердің
саяхатшылары
, 
ғалымдары
, 
теңізшілері
мен
ұшқыштарының
ержүректігінің
арқасында
ғана
мүмкін
болды
.
Мұхитқа
Еуразия
жəне
Солтүстік
Американың
ірі
жазықтары
ұласып
жатыр
. 
Олардың
суастындағы
жалғасы
қайраңдарды
 
түзеді
. 
Құрлықтың
шеткі
бөліктері
мұхит
айдынының
2/3 
бөлігін
алып
жатыр
. 
Көптеген
теңіздер
ені
1300 
км
-
ге
жететін
қайраңдарда
орналасқан
. 
Мұхит
табаны
бір
-
бірінен
суасты
жоталары
арқылы
бөлініп
жатқан
бірнеше
қазаншұңқырлардан
түрады
. 
Ең
ірі
суасты
жо
-
тасы
– 
Ломоносов
 
жотасы
, 
оның
ұзындығы
2000 
км
-
ге
, 
биіктігі
3 
км
-
ге
жетеді
. 
Кейбір
қайраңдардан
мұнай
, 
газ
, 
қалайының
кен
орындары
табылған
(
127-
сурет
).
127-
сурет
. 
Солтүстік
 
Мұзды
 
мұхит
 
түпкі
 
жер
 
бедері
 
мен
 
жағалауы

263
Жоғары
ендіктерде
күн
сəулесі
мұхит
бетіне
тек
көктем
мен
жаз
-
да
ғана
түседі
. 
Күз
бен
қыста
поляр
түні
басым
болады
, 
ал
полюс
үстінде
поляр
түні
алты
айға
дейін
созылады
. 
Көп
жылдық
қалың
(3-5 
м
) 
мұздар
Арктика
алабын
түгелдей
дерлік
жауып
жатыр
. 
Құрлық
жағалауы
бойымен
қайраң
бетінде
қазан
мен
маусым
аралығында
ені
600-700 
км
болатын
жағалъқ
 
мұздар
қатады
. 
Көп
жылдық
мұздар
мен
жағалық
мұздар
арасында
қалқыма
 
мұздар
басым
болады
.
Мұхит
негізінен
Батыс
Еуропа
мен
Солтүстік
Американың
өнеркəсіпті
аудандарынан
келетін
өзен
суларымен
ластанады
. 
Төменгі
ендіктердің
жылы
суларында
мұнай
дақтары
салыстыр
-
малы
түрде
жылдам
жойылса
, 
суық
суларда
кез
келген
ластаушы
заттардың
залалсыздануы
анағұрлым
баяу
жүреді
.

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: