Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

264
Соңғы
жылдары
бұл
теңіздердің
биологиялық
қорлары
жұтаңданып
барады
. 
Майшабақ
, 
нəлім
, 
пикша
, 
теңіз
алабұғасын
аулау
жыл
сайын
азайып
келеді
. XVII-XVIII 
ғасырларда
бұл
маңда
кит
аулау
кəсіпшілігі
өркендеген
болатын
. 
Қазір
олардың
көпшілігі
жойылған
, 
тек
ұсақ
кит
тəрізділер
: 
касатка
, 
гринда
, 
бөтелкетұмсық
, 
кейде
кашалот
кездеседі
.
Гудзон
 
шығанағы
 – 
Канада
кристалды
қалқанының
орталық
ойпаңдау
бөлігін
алып
жатқан
таяз
сулы
(
орташа
тереңдігі
112 
м
), 
құрлық
ішілік
үлкен
су
айдыны
. 
Шығанақ
суы
тұздылығы
, 
ал
жаз
кезінде
температурасы
жөнінен
де
үлкен
айырмашылық
жасайды
. 
Тұщыланған
судың
артық
бөлігі
(
əсіресе
, 
жазда
) 
Атлант
мұхитына
Гудзон
шығанағы
арқылы
ағып
өтіп
, 
Лабрадор
ағысының
жағалық
суық
суларына
барып
қосылады
. 
Қыста
шығанақты
сегіз
ай
бойы
тұтастай
мұз
құрсайды
, 
мұздан
тек
тамыз
айында
ғана
толығымен
арылады
. 
Жазда
шығанақтың
суық
сулары
Солтүстік
Американың
ірі
жазықтарына
салқын
ауа
əкеледі
. 
Шығанақта
балық
аулау
жəне
теңіз
жануарлары
кəсіпшілігі
дамыған
.
Атлант
 
мұхиты
– 
Жер
шарындағы
ең
игерілген
, 
ежел
-
ден
адамзатқа
кеңінен
танымал
мұхит
айдыны
болып
саналады
. 
Мұхиттың
жалпы
ауданы
91,6 
млн
км
2
, 
орташа
тереңдігі
3597 
метр
, 
ең
терең
жері
– 
Пуэрто
-
Рико
 
шұңғымасы
, 
тереңдігі
8742 
метрге
жетеді
(
128-
сурет
).
Сонау
Ұлы
географиялық
ашылулар
заманынан
бері
ол
ғаламшардағы
басты
су
жолының
күретамыры
болып
саналады
. 
Мұхит
арқылы
Еуропа
мен
Солтүстік
Америка
елдерін
жалғастыратын
аса
маңызды
теңіз
жолдары
өтеді
. 
Оңтүстікке
қарай
, 
Африканың
батыс
жағалауы
бойымен
жəне
оңтүстік
-
батысқа
қарай
Кариб
теңізі
алабы
мен
Оңтүстік
Америкаға
бағытталған
маңызды
су
жолдары
өтіп
жатыр
. 
Атлант
мұхиты
жағалауында
дүниежүзіндегі
халық
ең
тығыз
қоныстанған
, 
шаруашылығы
дамыған
елдер
орналасқан
. 
Сондықтан
олардың
мұхит
табиғатына
тигізетін
əсері
де
елеулі
болып
отыр
. 
Мұхитқа
құятын
көптеген
өзендер
(
олардың
ең
ірілері
– 
Амазон
-
ка
, 
Конго
, 
Миссисипи
, 
Парана
, 
Ориноко
, 
Ніл
, 
Дунай
, 
Рейн
, 
Луара
жəне
т
.
б
) 
өздерімен
бірге
өте
көп
мөлшерде
ластаушы
заттарды
алып
келеді
.

265
128-
сурет
.
 
Атлант
 
мұхитының
 
түпкі
 
жер
 
бедері
 
мен
 
жағалауы
Ластаушы
заттардың
көпшілік
бөлігі
Еуропа
мен
Американың
жағалауында
орналасқан
қалалардан
, 
порттар
мен
өнеркəсіп
орындарынан
, 
Солтүстік
теңіздегі
, 
Мексика
жəне
Гвинея
шығанақтарындағы
мұнай
кəсіпшіліктерінен
келеді
.
Атлант
мұхитының
басты
белгісі
– 
оның
Арктикадан
Антарктикаға
дейін
ұзыннан
-
ұзақ
созылып
жатуы
, 
салыстыр
-
малы
түрде
жіңішке
болып
келуі
. 
Оның
ең
жіңішке
жері
экватор
маңындағы
Сан
-
Роки
мүйісі
мен
Африка
жағалауына
дейінгі
аралықты
(2900 
км
шамасында
) 
алып
жатса
, 
ең
енді
жерлері
оңтүстікке
қарай
орналасқан
(
129-
сурет
).
129-
сурет
.
 
Атлант
 
мұхитының
 
кең
 
бөліктері

266
Атлант
мұхиты
құрамына
13 
теңіз
кіреді
, 
олардың
əрқайсысы
адамзат
қоғамындағы
өзіндік
орнымен
жəне
өзіне
тəн
табиғат
ерекшеліктерімен
сипатталады
.
Солтүстік
 
теңіз
 
– 
Атлант
мұхиты
қайраңында
орналасқан
шеткі
жас
теңіз
. 
Ол
қоңыржай
белдеуде
, 
Еуропаның
солтүстік
-
батыс
жағалауы
бойымен
, 50° 
жəне
61°
с
.
е
. 
аралығында
жатыр
. 
Оның
ауданы
(
Скагеррак
бұғазымен
бірге
) – 565 
мың
км
2 
құрайды
.
Теңізге
50-100 
метр
аралығындағы
тереңдіктер
тəн
. 
Табанының
жер
бедері
күрделі
, 
тегіс
бөліктері
таяз
сулы
қайраңдар
, 
терең
ой
-
ыстармен
кезектесіп
келеді
. 
Табанында
Рейн
, 
Темза
, 
Эльба
сияқты
өзендердің
ежелгі
аңғарлары
айқын
байқалады
. 
Ұлыбритания
мен
Нидерланд
жағалауларында
кеме
жүзуге
өте
қауіпті
таяз
құмды
қайраңдар
таралған
. 
Оңтүстік
-
батыстан
солтүстік
-
шығысқа
қарай
созылған
ұзын
қайраңдар
(
тереңдігі
3-5 
метрден
аспайды
) 
Па
-
де
-
Каледен
Рейн
сағасына
дейінгі
бөлікті
алып
жатыр
. 
Олардың
ішіндегі
ең
таязы
– 
Доггер
-
Банка
 
(
неміс
тілінде
, 
banka 
– 
қайраң
деген
мағына
береді
) 
қайраңы
(
тереңдігі
3 
метр
) 
болып
саналады
.
Солтүстік
теңізде
2800 
метрге
дейінгі
тереңдікте
палеоген
мен
бор
жыныстарында
шоғырланған
100-
ден
аса
мұнай
мен
газ
кен
орындары
барланған
. 
Өндіруге
болатын
мұнай
қоры
3 
млрд
т
, 
газ
қоры
2,5 
трлн
м
3
деп
есептеліп
отыр
. 
Оларды
өндіру
мен
барлау
оңайға
түспейді
, 
мұнда
жиі
-
жиі
қатты
дауылдар
мен
күшті
толысу
ағыстары
байқалады
. 
Жылына
120 
млн
тонна
мұнай
мен
100 
млрд
м
3
газ
өндіріледі
. 
Оларды
өндіретін
орындардан
Германия
, 
Ұлыбритания
, 
Норвегия
жəне
басқа
елдердің
жағалауларына
дейін
диаметрі
1 
м
болатын
құбырлар
тартылған
. 
Жүздеген
скважиналар
бұрғыланып
, 
платфор
-
малар
, 
мұнайшылардың
үйлері
, 
айлақтар
мен
тікұшақ
қонатын
алаңдар
, 
қоймалар
орналасқан
көптеген
бұрғылау
қондырғылары
жұмыс
істейді
.
Тенізде
солтүстік
теңіздерге
тəн
нəлім
, 
майшабақ
, 
табанбалық
, 
ұсақ
шабақтар
жəне
оңтүстік
теңіздерге
тəн
анчоустар
, 
сардина
, 
ставрида
, 
скумбрия
кездеседі
. 
Қарқынды
аулаудың
нəтижесінде
балық
қорлары
едəуір
азайған
, 
дегенмен
, 
жылына
3,5-4 
млн
тоннаға
дейінгі
мөлшерде
балық
ауланады
.
Солтүстік
теңіз
бен
оның
порттары
– 
Германия
, 
Ұлыбритания
, 
Бельгия
, 
Нидерланд
, 
Швеция
, 
Норвегия
, 
Дания
сияқты
елдерді
дүниежүзілік
нарыққа
шығаратын
басты
су
жолы
. 
Теңіз
арқылы
Балтық
бойына
шығатын
бірден
-
бір
теңіз
жолы
өтеді
.

267
Солтүстік
теңізде
мұнай
-
газ
өнеркəсібі
, 
теңіз
транспорты
, 
балық
аулау
жəне
теңіз
табиғатын
қорғауды
тиімді
үйлестіру
мəселесін
шешу
міндеті
түр
. 
Сонымен
қатар
жуықтағы
жүз
жыл
ішінде
мұхиттың
деңгейі
болжанған
мөлшерден
2-3 
метр
көтерілсе
, 
су
та
-
суы
апатты
сипатқа
ауысуы
мүмкін
. 
Сондықтан
жағалау
мен
порт
-
тарды
қорғау
қажеттілігі
туындайды
.

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: