Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

293
7.2.
Биосфераның
 
құрылысы
 
мен
 
құрамы
Биосфера
 – 
жердің
тіршілік
қалыптасқан
қабығы
.
 
Биосфера
туралы
бастамалар
діни
-
философиялық
дүниетанымдарда
көрініс
берген
. 
Əлемнің
дамуы
туралы
пікірлер
Г
. 
Галилей
, 
неміс
философы
И
. 
Кант
,
нидерланд
географы
Б
. 
Варениус
еңбектерінде
айтылған
. 
Тірі
организмдердің
тіршілік
ортасын
1875 
жылы
Австрия
геоло
-
гы
Э
. 
Зюсс
(1831-1914 
ж
.) 
биосфера
деп
атады
. 
Биосфераны
ғылыми
бағытта
зерттеу
ХХ
ғасырдың
алғашқы
жартысында
басталды
. XVII
І
ғасырда
І
Петр
кезеңінде
Ресей
ғылымы
Батыс
Еуропа
ықпалымен
дамыды
. 
Ресейлік
ғалымдардың
шетелде
тəжірибе
алмасуы
Ресейде
жаратылыстану
ғылымдарының
дамуына
мүмкіндік
жасады
. 
Биосфера
туралы
ілімнің
қалыптасуына
ұлы
орыс
ойшылда
-
ры
Л
. 
Н
. 
Толстой
, 
Ф
. 
М
. 
Достоевский
де
өз
əдеби
шығармалары
арқылы
үлесін
қосқан
. 
Атақты
ғалымдар
К
. 
Э
. 
Циолковский
, 
А
. 
Л
. 
Чижевский
, 
В
. 
И
. 
Вернадский
, 
Д
. 
И
. 
Менделеев
1915 
жылдың
өзінде
ғарыш
əлемі
мен
жер
биосферасы
жеке
, 
алайда
, 
бір
-
бірімен
байланысты
екендігін
атап
көрсеткен
.
1902 
жылы
Д
. 
Н
. 
Анучин
атмосфера
, 
гидросфера
, 
литосфера
, 
педосфера
, 
биосфера
, 
антропосфера
əртүрлі
ғарыштық
күштердің
əрекетінің
нəтижесіде
пайда
болды
деген
ой
айтқан
. 
Г
. 
И
. 
Броун
ов
өзінің
«
Курсы
физической
географии
» (1917) 
кітабында
төрт
сфераның
өзара
əрекеті
нəтижесінде
Жер
ғаламшарының
жеке
дара
қабығы
қалыптасқан
деп
жазған
. 
ХХ
ғасырдың
бірінші
жартысында
В
. 
И
. 
Вернадский
өзінің
көптеген
 
еңбектерінде
бұл
мəселені
шешіп
, 
биосфера
ілімінің
негізін
жасады
. 
Тірі
заттарды
биосферадан
бөліп
алу
мүмкін
емес
. 
Шөгінді
жыныстар
жəне
оның
метаморфтық
туындылары
, 
табиғи
су
жəне
ат
-
мосфера
газдары
тірі
заттар
негізінде
құрылған
. 
Биосфера
ғаламдық
ғарыштық
сипаттағы
құбылыс
. 
Қазіргі
кезде
алғашқы
биосфера
адам
əрекеті
əсерінен
өзгерген
. 
Оның
сапалы
дамуы
биотехносфера
кезеңіне
сəйкес
келеді
. 
Биосфераны
қайта
қалыптастыруда
адам
əрекеті
нақты
рөлге
ие
бола
бастағанда
В
. 
И
. 
Вернадскийдің
пікірі
бойынша
, 
биосфера
– 
ноосфераға
, 
яғни
ақыл
-
ой
сферасына
ауысады
.
Табиғаттың
пайда
болуы
жəне
тіршіліктің
маңызы
туралы
ХІХ
ғасырда
биологияда
механикалық
 
материализм
жəне
вита
-

294
лизм
атты
ағымдар
пайда
болды
. 
Механикалық
материализм
тірі
организмдерді
химиялық
жəне
физикалық
процестер
нəтижесі
деп
қарастырады
. 
Бұған
қарама
-
қарсы
көзқарас
виталистік
бағытта
болды
, 
онда
тірі
организмдерде
өмір
күштерінің
болғанын
, 
ал
өлі
заттарда
мұндай
күштер
болмаған
жəне
тірі
заттар
физикалық
заңдарға
бағынбаған
деп
түсіндіреді
.
ХХ
ғасырдың
ортасына
дейін
ғылымда
тіршілік
əртүрлі
материялық
құрылымдардан
өздігінен
пайда
болды
деген
идея
ба
-
сым
болды
. 1865 
жылы
неміс
ғалымы
Г
. 
Рихтер
тірі
денелер
жер
-
ге
ғарыштан
келген
деген
болжам
айтты
. 1908 
жылы
швед
химигі
Сванте
Аррениус
бұл
гипотезаны
қолдап
, 
жерде
тіршілік
біздің
планетамызға
ғарыштан
түскеннен
кейін
басталды
деген
ой
айтты
.
А
. 
И
. 
Опариннің
тіршіліктің
шығуы
туралы
тұжырымдамасында
ол
тіршілікті
бірыңғай
табиғи
процесс
, 
химиялық
эволюция
-
дан
біртіндеп
биохимиялық
эволюцияға
ауысқан
процесс
деп
қарастырды
. 
Оның
пікірінше
бұл
процесс
жердің
геологиялық
эво
-
люциясымен
тығыз
байланысты
жүзеге
асты
.
В
. 
И
. 
Вернадский
ұйғарымы
бойынша
тіршілік
бірден
анайы
биосфера
түрінде
пайда
болды
. 
Тірі
зат
– 
бұл
біздегі
барлық
тірі
организмдердің
жиынтығы
.
Жоғарыда
айтылған
пікірлерді
ескере
отырып
, 
Жерде
тіршіліктің
қалыптасуы
шамамен
ғаламшардың
пайда
болуымен
қатар
жүргендігін
айқын
аңғаруға
болады
.
Жер
биосферасының
дамуын
үш
кезең
бойынша
қарастыруға
болады
:
1. 
Қайта
қалпына
келуші
кезең
– 
бұл
ғарыштық
жағдайдан
басталып
, 
жерде
гетеротрофты
биосфера
пайда
болғаннан
кейін
аяқталады
.
2. 
Фотосинтез
əсерінен
пайда
болған
əлсіз
тотығу
кезеңі
.
3. 
Эукариоттар
пайда
болған
тотығу
кезеңі
.
Жер
биосферасының
дамуы
шартты
түрде
мынадай
кезеңдерге
бөлінеді
:
1. 
Прокариотты
қарапайым
клетканың
(
ядросыз
клетка
) 
пайда
болуы
;
2. 
Эукариотты
толық
қалыптасқан
клетканың
(
ядролық
клетка
) 
пайда
болуы
; 
3. 
Эукариоттар
клеткаларының
бірігіп
, 
көп
клеткалы
организмдердің
пайда
болуы
;

295
4. 
Қатты
қаңқадан
тұратын
организмдердің
пайда
болуы
жəне
жоғары
сатыдағы
жануарлардың
қалыптасуы
;
5. 
Жоғарғы
сатыдағы
жануарларда
жүйке
жүйесінің
, 
мидың
пай
-
да
болуы
;
6. 
Мидың
жоғары
ұйымдасқан
түрі
– 
ақылдың
пайда
болуы
;
7. 
Адамдардың
əлеуметтік
ортасының
пайда
болуы
.
Биосфера
дамуының
ең
биік
шыңы
– 
адамның
пайда
болуы
. 
Адамның
пайда
болып
, 
дамуы
биосферада
Жердің
жаңа
қабығы
ноосфераның
дамуына
бастап
əкеледі
.
Биосфераны
Жердің
«
тіршілік
қабығы
» 
деп
атайды
. 
Биосфера
терминін
ғылымға
1875 
жылы
алғаш
енгізген
аустриялық
ғалым
Э
. 
Зюсс
болатын
. 
Ал
1926 
жылы
орыс
ғалымы
В
. 
И
. 
Вернадский
биосфера
туралы
ілімді
негіздеп
, 
оның
анықтамасын
ұсынды
. 
Оның
іліміне
негізделе
отырып
, 
бүгінгі
күн
тұрғысынан
алғанда
биосфе
-
ра
деп
ғаламшарымыздағы
барлық
тіршілік
дүниесі
мен
олардың
арасындағы
өзара
зат
жəне
энергия
айналымы
тұрақты
жүзеге
аса
-
тын
Жердің
ерекше
қабығын
атайды
. 
Биосфера
атмосфераның
төменгі
бөлігін
, 
гидросфераны
жəне
литосфераның
жоғарғы
қабаттарын
қамтиды
. 
Тіршілік
дүниесінің
өнімдері
олардың
тіршілік
ортасы
шеңберінен
шығып
, 
кеңістік
бойынша
мейлінше
емін
-
еркін
таралады
. 
Сондықтан
да
тіршіліктің
таралу
ареалы
мен
биосфераның
шекарасы
барлық
жерде
бірдей
сəйкес
келе
бермейді
. 
Биосфераның
жоғарғы
жəне
төменгі
шекарасы
туралы
ғалымдар
арасында
əлі
де
нақты
мəліметтер
жоқ
. 
Тірі
организм
-
дер
атмосфераның
төменгі
бөлігінде
, 
əсіресе
, 100 
метр
биіктікке
дейін
өте
тығыз
орналасады
. 
Бірақ
жыртқыш
құстар
биікке
еркін
көтеріледі
, 
мəселен
, 
кондор
7 
км
биіктікке
дейін
көтеріле
алады
. 
Ал
жоғары
көтерілген
ауа
толқыны
микроорганизмдерді
, 
бактериялар
мен
əртүрлі
спораларды
10 
км
биіктікке
дейін
көтереді
. 
Тірі
организмдердің
таралу
мүмкіндігін
ескере
отырып
, 
биосфераның
жоғарғы
шекарасын

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: