Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

296
133-
сурет
.
 
Биосферада
 
тірі
 
организмдердің
 
таралуы
Биосфераның
 
құрамы
.
 
Биосфераны
құрайтын
тіршілік
дүниесінің
құрамында
мынадай
химиялық
элементтер
кездеседі
: 
су
-
тек
, 
көміртек
, 
оттек
, 
азот
, 
фосфор
, 
кремний
жəне
т
.
б
. 
болады
. 
Олар
биофильдік
 
элементтер
деп
аталады
. 
Бұл
элементтердің
атомдары
тірі
организмдерді
құрайтын
күрделі
молекулаларды
түзеді
, 
оларға
көмірсутектер
, 
майлар
, 
белоктар
мен
нуклеин
қышқылдары
жатады
. 
Аталған
заттар
тірі
организмдердің
құрамында
бір
-
бірімен
тығыз
байланыста
болады
. 
Тірі
организмдер
мен
олардың
тіршілік
ортасы
өзара
тығыз
байланысып
, 
ұдайы
өзгеру
мен
даму
жағдайында
болатын
жүйелер
жиынтығын
құрайды
. 
Биосфераны
құрайтын
тірі
организмдер
шартты
түрде
флора
(
өсімдіктер
дүниесі
) 
жəне
фауна
 
(
жануарлар
дүниесі
) 
деп
аталатын
екі
үлкен
топқа
біріктіріледі
.
Жер
шары
биомассасының
жалпы
салмағы
Жердің
жалпы
массасымен
салыстырғанда
(6·10
27
т
) 
əлдеқайда
аз
. 
Биомасса
материктер
мен
мұхиттарда
да
біркелкі
таралмаған
. 
Материктердегі
биомасса
мөлшері
Дүниежүзілік
мұхиттағы
биомассадан
800 
еседей
көп
. 
Материктерде
жасыл
өсімдіктердің
, 
ал
мұхиттарда
жануарлардың
үлес
салмағы
басым
болады
(
18-
кесте
).

297
18-
кесте
.
Жер
 
шары
 
бойынша
 
биомассаның
 
таралуы
(
Н
. 
И
. 
Базилевич
, 
Л
. 
Е
. 
Родин
, 
Н
. 
Н
. 
Розов
 
бойынша
)
Тіршілік
 
ортасы
Тірі
 
организмдер
дің
 
топтары
Массасы
, 
тонна
Арасалмағы
,
% 
Материктер
 
Жасыл
 
өсімдіктер
 
Жануарлар
 
мен
 
микроорганизмдер
Барлығы
 
2,4·10
12
0,02·10
12
2,42
·
10
12
99,2
0,8
100,0
Мұхиттар
 
Жасыл
 
өсімдіктер
 
Жануарлар
 
мен
 
микроорганизмдер
Барлығы
0,0002·10
12
0,0030·10
12
0,0032
·
10
12
6,3
93,7
100,0
Жер
 
шары
бойынша
Жалпы
 
жиынтығы
2,4232
·
10
12
100,0
Материктердегі
тіршілік
дүниесінің
басым
көпшілігі
(
биомассаның
90%-
дан
астамы
) 
тропиктік
ормандарда
(500 
т
/
га
астам
) 
шоғырланған
, 
ал
ең
төменгі
көрсеткіш
биік
тау
баста
-
ры
, 
шөлдер
мен
полярлық
аймақтарға
тəн
.
Құрлықтағы
тіршілік
дүниесінің
таралуы
күн
жылуы
мен
ылғалдың
түсу
мөлшеріне
тəуелді
болып
келеді
.
Дүниежүзілік
мұхиттағы
тірі
организмдер
тіршілік
ету
ерекшелігіне
қарай
планктон
,
 
нектон
,
 
бентосқа
жіктеледі
. 
Жал
-
пы
биомассаның
70%-
ын
фитопланктон
 
құрайды
. 
Биомассаның
жалпы
өнімділігінің
(0,5 
кг
/
м
2
-
қа
дейін
) 
ең
жоғары
көрсеткіші
ап
-
веллинг
аймақтарына
тəн
, 
ал
тропиктерде
ол
көрсеткіш
(0,01 
кг
/
м
2
) 
əлдеқайда
төмен
, 
бірақ
организмдер
өте
алуан
түрлі
болып
келеді
. 
Тынық
мұхиттың
солтүстігі
мен
Атлант
жəне
Солтүстік
Мұзды
мұхиттары
түйіскен
бөліктердегі
салқын
суларда
биомассаның
жалпы
өнімділігі
2 
кг
/
м
2
жетеді
, 
бірақ
организмдердің
түр
құрамы
кедейлеу
, 
біртекті
болып
келеді
(
134
-
сурет
). 
Бірақ
тірі
организмдердің
ғаламшар
табиғатын
қалыптастырудағы
маңызы
өте
зор
. 
Тірі
организмдер
Жер
шарындағы
биологиялық
 
зат
жəне
энергия
 
айналымын
жүзеге
асырады
.

298
135-
сурет
.
 
Биосферадағы
 
тіршіліктің
 
таралу
 
шегі
Əлемдегі
тіршіліктің
негізгі
қозғаушы
күші
болып
табылатын
бұл
процесс
үш
кезеңде
жүзеге
асады
. 
Бірінші
кезеңде
күн
энергиясының
қатысуымен
жүретін
фотосинтез
процесі
нəтижесінде
бастапқы
(
өсімдік
текті
) 
органикалық
заттар
түзіліп
жəне
ауаға
көп
мөлшерде
оттегі
бөлініп
шығады
. 
Екінші
кезеңде
бастапқы
органикалық
өнімдер
жануар
тек
-
тес
өнімдерге
айналады
. 
Үшінші
кезеңде
бұған
дейін
түзілген
органикалық
заттардың
ыдырауы
жүреді
. 
Биологиялық
айналымның
аталған
кезеңдерін
жүзеге
асыруға
қатысатын
тірі
организмдерді
үш
үлкен
топқа
бөледі
: 
1) 
продуценттер
 
(
өндірушілер
)
 
– 
бейорганикалық
заттардан
органикалық
зат
түзушілер
, 
яғни
өсімдіктер
;
2) 
консументтер
 
(
пайдаланушылар
) – 
түзілген
бастапқы
органикалық
затпен
қоректенетіндер
, 
жануарлар
мен
саңырауқұлақтар
;
3) 
редуценттер
 
(
қалпына
келтірушілер
)
 –
осыған
дейін
түзілген
тірі
организмдердің
тіршілік
өнімдерін
жəне
олардың
қалдықтарын
бейорганикалық
заттарға
дейін
ыдырататын
микроорганизмдер
.
Бейорганикалық
заттарды
пайдаланып
, 
өсімдіктер
дүниесі
органикалық
заттарды
түзуді
одан
əрі
жалғастырады
. 
Осылайша
биологиялық
айналым
үздіксіз
жүріп
отырады
.
Жер
шары
бойынша
жүріп
жатқан
фотосинтез
процесі
нəтижесінде
бір
жылда
жасыл
өсімдіктер
480 
млрд
тоннадан
астам
көмір
қышқыл
газы
мен
суды
бойына
сіңіре
отырып
, 248 
млрд
тонна

299
оттегін
атмосфераға
шығарады
жəне
238 
млрд
тоннадан
астам
тірі
зат
түзе
алады
. 
Сондай
-
ақ
есептеулар
бойынша
биосферадағы
фото
-
синтез
процесі
кезінде
айналымға
1 
млрд
тонна
азот
, 260 
млн
тонна
фосфор
, 200 
млн
тонна
күкірт
қатысады
.
Даму
 
кезеңдері
.
 
Ноосфера
 
ұғымы
. 
Биосфера
ұзақ
эволюциялық
даму
кезеңдері
нəтижесінде
қалыптасты
. 
Миллиардтаған
геология
-
лық
жылдар
аралығында
тірі
организмдер
мұхит
суларының
химиялық
құрамына
əсер
етті
, 
оны
фильтрациядан
өткізді
. 
Тірі
организмдердің
саны
артып
, 
құрамы
күрделенді
. 
Олар
біртіндеп
құрлыққа
шығып
, 
атмосфера
құрамын
өзгертті
. 
Оттегі
мөлшері
көбейіп
, 
керісінше
, 
көмір
қышқыл
газының
концентрациясы
төмендеді
.
Тірі
организмдер
литосфераға
да
белгілі
дəрежеде
əсер
етті
. 
Олар
үгілу
процесін
жылдамдатты
, 
органикалық
шөгінді
жыны
-
стар
мен
кейбір
пайдалы
қазбалардың
түзілуіне
(
əктас
, 
таскөмір
, 
шымтезек
, 
мұнай
жəне
т
.
б
.), 
жер
бедері
пішіндерінің
қалыптасуына
(
маржан
аралдары
) 
себепші
болады
. 
Тірі
организмдердің
, 
əсіресе
аса
маңызды
табиғат
компоненті
болып
табылаты
– 
топырақты
түзудегі
рөлін
ерекше
атап
өту
қажет
.
Биосфера
құрамындағы
тірі
организмдердің
тұрақты
дамуы
мен
өзгерісі
оның
жаңа
сапалы
сатыға
көтерілуіне
, 
ноосфераға
 
өтуіне
себепші
болады
. 
Ноосфера
ұғымы
гректің
«
ноос
» – 
сана
деген
сөзінен
шыққан
, 
яғни
бұл
сатыда
табиғат
пен
қоғам
арасындағы
өзара
байланыс
адамзаттың
саналы
іс
-
əрекетінің
толық
бақылауы
жағдайында
жүргізілетін
болады
.
Алғаш
рет
бұл
ұғымды
1927 
жылы
француз
ғалым
-
математигі
Э
. 
Леруа
В
. 
И
. 
Вернадскийдің
Сорбонна
университетіндегі
дəрісін
тыңдаған
соң
енгізген
болатын
. 
В
. 
И
. 
Вернадский
ноосфераны
биосфераның
ең
жоғары
дамыған
сатысы
деп
қарастыруды
жөн
са
-
найды
. 
Бұл
сатыда
адамзат
қоғамы
табиғат
заңдылықтарын
жете
түсініп
, 
ғылым
мен
техниканы
барынша
дамытып
, 
соның
нəтижесінде
осы
уақытқа
дейінгі
геологиялық
процестердің
ауқымынан
асып
түсетін
аса
ірі
ғаламдық
күшке
айналады
деп
түсіндіреді
. 
Бірақ
бұл
процесс
өте
ұзақ
уақыт
пен
адамзаттың
əлеуметтік
жəне
мақсатты
іс
-
əрекетін
қажет
етеді
. 
Дəл
қазіргі
кезеңде
адам
-
зат
қоғамы
əлі
де
дайындық
жағдайында
тұр
деп
есептеуге
болады
. 
Жаңа
қалыптасып
келе
жатқан
ноосфера
белгілеріне
мына
төмендегі
көрсеткіштер
дəлел
бола
алады
:

300
1. 
Литосфера
қойнауынан
пайдалы
қазбалардың
өндірілу
мөлшерінің
артуы
, 
жылына
100 
млрд
т
артық
. 
Бұл
көрсеткіш
беткі
ағын
арқылы
мұхиттарға
тасымалданатын
үгілу
өнімдерінен
4 
есе
артық
.
2. 
Бұрынғы
геологиялық
кезеңдерде
түзілген
фотосинтез
өнімдерін
энергетикалық
мақсатта
жаппай
қолдану
биосферадағы
химиялық
тепе
-
теңдікке
кері
өзгерістер
əкелуі
мүмкін
. 
Бұл
ауадағы
көмір
қышқыл
газының
көбеюіне
, 
керісінше
оттегінің
азаюына
əкеліп
соғады
.
3. 
Биосферада
энергияның
жинақталуынан
гөрі
шашырауы
ба
-
сым
жүруде
, 
бұл
өз
тарапынан
энергетикалық
проблеманы
туында
-
туы
мүмкін
.
4. 
Ноосфераның
қалыптасуы
жағдайында
бұрын
биосфера
құрамында
болмаған
заттар
пайда
болуда
, 
мəселен
, 
таза
металдардың
концентрациясы
артуда
.
5. 
Ноосфераның
қалыптасуы
жағдайында
жаңа
термоядролық
энергия
көздерінің
ашылуына
байланысты
болашақта
жанғыш
пай
-
далы
қазбалардың
энергия
көзі
ретіндегі
қажеттілігі
азаяды
.
6. 
Ғылыми
-
техникалық
төңкеріс
жағдайында
ноосфера
биосфе
-
ра
шеңберінен
шығып
, 
ғарыш
кеңістігіне
құлаш
ұруда
. 
Космонавти
-
ка
ғылыми
қанат
жаюда
. 
Биосфера
– 
Жер
қабығы
болса
, 
ноосфера
– 
Күн
жүйесі
қабығына
, 
адамзат
əрекетінің
жаңа
болашағына
айналуы
мүмкін
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: