Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

281
Өлі
 
теңіз
– 
ұзындығы
80 
км
, 
ауданы
940 
км
2
болатын
тұзды
көл
. 
Ол
екі
қазаншұңқырдан
тұрады
: 
оңтүстік
бөлігінің
тереңдігі
бірнеше
метр
ғана
, 
мұнда
калий
тұзын
өндіріледі
. 
Ал
солтүстік
қазаншұңқырдың
тереңдігі
403 
метрге
жетеді
, 
бұл
Жер
шарындағы
теңіз
деңгейінен
ең
төмен
орналасқан
жер
. 
Өлі
теңіздің
əрбір
литр
суында
322 
г
тұз
бар
, 
яғни
тұздылық
322
0
/
00
-
ге
жетеді
. 
Егер
бұл
көл
кеуіп
қалған
болса
, 
оның
орнында
қалыңдығы
21 
м
тұз
қабаты
қалар
еді
. 
Ғалымдар
Өлі
теңіздегі
еріген
тұз
мөлшері
44 
млрд
т
шамасында
екенін
айтады
. 
Өлі
теңіздің
минералды
тұздары
мен
саз
балшықтары
қазіргі
кезде
емдік
мақсатта
кеңінен
пайдала
-
нылады
(
131-
сурет
).
131-
сурет
.
 
Өлі
 
теңіздегі
 
тұз
 
кристалдары
Тұзды
көлдерде
ас
тұзының
, 
калий
тұздарының
, 
сода
, 
йод
, 
бром
жəне
т
.
б
. 
минералды
шикізаттың
мол
қоры
шоғырланған
. 
Каспийдің
қайраңында
мұнайдың
мол
қоры
шоғырланған
. 
Көлдерде
балық
шаруашылығы
дамыған
, 
ал
ірі
көлдер
көлік
қатынасына
пайдаланы
-
лады
. 
Тұщы
көлдер
елді
мекендер
мен
кəсіпорындарды
сумен
қамтамасыз
етеді
, 
тұзды
(
минералды
) 
көлдерді
емдік
мақсатта
пай
-
даланады
. 
Көлдер
айналасының
климатына
да
қолайлы
əсер
етеді
; 
климаттың
континенттілігін
азайтады
, 
ауаның
ылғалдылығын
арт
-
тырады
. 
Адамның
шаруашылық
əрекетінен
көлдерде
су
өсімдіктерінің
шамадан
тыс
көбеюі
, 
судағы
газ
құрамының
өзгеруі
(
күкіртсутектің
пайда
болуы
) 
əсерінен
судың
сапасы
нашарлайды
, 
судағы
оттегінің
мөлшері
азаяды
. 
Бұған
егістік
алқаптардан
келетін
, 
құрамында
фосфор
мен
азот
бар
қалдық
сулар
, 
көлдің
су
жинау
алабындағы
антропогендік
өзгерістер
де
себепші
болады
.

282
Мұздықтар
 
қазіргі
кезде
құрлық
ауданының
шамамен
11%-
ға
жуығын
алып
жатыр
, 
яғни
15 
млн
км
2
құрлық
аумағы
мұздықтармен
жабылған
. 
Мұздық
деп
əдетте
, 
қатты
күйде
түсетін
жауын
-
шашынның
жинақталып
, 
біртіндеп
өзгеруінен
құрлықта
түзілетін
көп
жылдық
мұз
қабатын
атайды
.
Мұздықтарда
24,8 
млн
км
3
тұщы
су
жинақталған
, 
бұл
ғаламшардағы
тұщы
су
қорының
70%-
ға
жуығын
құрайды
. 
Бұл
ора
-
сан
зор
мұз
массасын
құрылық
бетіне
жайып
, 
таратса
, 
қалыңдығы
160 
метрге
жететін
қабат
пайда
болар
еді
. 
Ал
мұздықтар
толығымен
еріген
жағдайда
, 
Дүниежүзілік
мұхиттың
деңгейі
60 
метрден
астам
көтерілер
еді
. 
Мұздықтар
жауған
қардың
жентектеліп
, 
мұз
массасы
– 
фирнге
, 
оның
ауырлық
күшіне
байланысты
тығыздалып
, 
глетчерге
(
мұздық
мұзы
) 
айналуынан
түзіледі
. 
Бұл
күрделі
процесс
əдетте
бірнеше
ондаған
жылдарға
, 
ал
Антарктиданың
орталық
бөлігінде
тіпті
, 1000 
жылға
дейін
созылады
.
Мұздықтардың
қалыптасуына
ең
алдымен
, 
климат
əсер
етеді
, 
яғни
температура
төмен
, 
жауын
-
шашын
мөлшері
көбірек
болған
сайын
мұздықтардың
түзілу
мүмкіндігі
артады
. 
Поляр
маңы
ау
-
дандарында
жауын
-
шашын
өте
аз
болғанымен
температура
жыл
бойы
төмен
болғандықтан
, 
осы
аз
ылғалдың
өзі
буланып
кететіндей
жағдай
жоқ
. 
Ал
жыл
бойы
жоғары
температуралар
басым
болатын
төменгі
ендіктерде
мұздықтар
өте
биікте
(4000-6000 
м
) 
орналасады
. 
Құрлық
мұздықтарын
жамылғы
(
Антарктида
мен
Гренланди
-
яны
, 
арктикалық
аралдарды
жауып
жатқан
тұтас
мұз
жамылғысы
) 
жəне
тау
 
мұздықтары
 
деп
екіге
бөледі
. 
Жалпы
ауданы
12,5 
млн
км
2
болатын
Антарктида
мұздықтарының
қалыңдығы
4,5 
км
-
ге
жетеді
, 
орташа
көрсеткіш
2 
мың
км
-
ге
тең
. 
Антарктидада
таулар
түгелімен
дерлік
мұздықпен
жабылған
, 
ең
биік
шыңдар
ғана
мұз
бетінен
көтеріліп
, 
шығып
тұрады
. 
Мұндай
жартастарды
нунатак
 
(
эскимос
тілінде
, 
нуна
– 
жалғыз
,
так
– 
жартас
дегенді
білдіреді
) 
деп
атайды
. 
Антарктида
мұздықтарының
шеткі
бөліктерінен
сынған
мұздар
кейде
ашық
мұхит
арқылы
басқа
аймақтарға
ығысады
, 
оларды
мұзтаулар
 
(
айсберг
) 
деп
атайды
(
132-
сурет
). 
Көлемінің
90%-
ға
жуығы
суастында
жататын
мұзтауларда
жинақталған
таза
су
жинақталған
. 
Сондықтан
Антарктида
мұзтауларын
шөлді
аудандарды
ауыз
сумен
қамтамасыз
ету
мақсатында
пайдалану
жобалары
жасалуда
. 
Гренландияда
мұздықтар
ауданы
1,7 
млн
км
2
-
ді
құрайды
, 
қалыңдығы
2,5 
км
-
ге
жетеді
.

283
132-
сурет
. 
Антарктида
 
жағалауындағы
 
мұзтаулар
Тау
мұздықтары
жамылғы
мұздықпен
салыстырғанда
пішіндерінің
, 
көлемінің
əртүрлі
болуымен
ерекшеленеді
. 
Олар
тау
төбелерінде
, 
беткейлерде
жəне
аңғарларда
орналасады
. 
Ең
көп
таралғаны
– 
аңғарлық
мұздықтар
, 
олардан
тау
өзендері
бастау
алады
. 
Аңғардың
бұл
түрі
трог
 
(
неміс
тілінде
, 
trog
– 
астау
деген
мағына
береді
) 
деп
аталады
. 
Аңғарлық
мұздықтар
кейде
тарамдалып
, 
ағаш
тəрізді
пішінге
ие
болады
. 
Мұндай
тау
мұздықтары
өте
ұзын
болады
; 
Аляскадағы
Хабборт
мұздығының
ұзындығы
145 
км
жетеді
. 
Ылғалды
ауа
массаларының
жолында
жатқан
тау
жоталарында
таудың
ішкі
аудандарына
қарағанда
, 
мұздықтар
күшті
дамыған
.
Мұздықтар
жылжып
, 
қазу
арқылы
төсеніш
қабаттың
сипатын
өзгертеді
, 
тау
жыныстарының
тасымалдануына
себепші
болады
, 
жер
бедерін
айрықша
мұздық
пішіндерін
қалыптастырады
. 
Мұздықтың
тасымалдаған
жыныстарын
жалпы
атпен
морена
деп
атайды
. 
Мореналық
үйінділерді
тау
етектерінен
жиі
кездестіруге
болады
. 
Мұздықтар
Дүниежүзілік
ылғал
айналымында
маңызды
рөл
атқарады
. 
Мұздықтардың
түзілуінде
климат
жағдайлары
басты
орын
алса
, 
керісінше
мұз
жамылғысы
альбедо
құбылысы
көмегімен
ауа
температурасын
төмендетеді
. 
Мұздықтың
үстіндегі
ауаның
құрамында
ылғал
мен
шаң
-
тозаң
өте
аз
болады
, 
сол
себепті
жылу
сіңірілмейді
. 
Мұздықтардың
ауданының
өзгеруі
гидросфераның
ғана
емес
, 
бүкіл
географиялық
қабықты
қамтитын
кері
өзгерістерге
алып
келуі
мүмкін
. 
Жер
қыртысының
жоғары
қабаттарына
сіңген
сулар
құрлықтағы

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: