Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім
жүктеу/скачать 8,87 Mb. Pdf көрінісі
|
abilmajinova-jalpy-jertanu
| Дислокация
– таужыныстарының бастапқы жазық бағыттағы жату жағдайының бұзылуы . Дефляция – желдің əсерінен борпылдақ тау жыныстарының үрленіп ұшуы . Друмлиндер ( ирланд тілінде , dramlin – төбе деген мағына береді ) бірнеше жүз метрден 2-3 км дейін жететін ассиметриялы жал тəрізді созылған дөңдерден тұрады . Друмлиндер мұздықтың жылжу бағытына қарай орналасады . Олардың мұздық қозғалатын жаққа қараған беткейлері де қарсы беткейлері де құламалы тік бо - луы мүмкін . Друмлиндер мореналық жыныстардан жинақталады . Жер бедері – эндогендік жəне экзогендік процестердің өзара қарым - қатынас əрекетінен қалыптасқан құрлық беті жəне мұхит түбі пішіндерінің жиынтығы . Жер сілкінуі – Жер қойнауындағы ішкі энергияларының кездейсоқ , кенеттен босап шығуынан жəне неотектоникалық процестермен байланысты Жер бетінің тербелуі , жойқын күшпен шайқалуы . Жер сілкіну қуаты 1-12 балл аралығында жіктеледі . Жердің пішіні мен өлшемі – Жер шарының өзіндік пішіні гео - ид , ал орташа радиусы – 6 371 км . Жердің геофизикалық өрістері , гравитациялық өріс – Жердің тығыздығына тікелей байланысты – 5,527 г / см 3 . Гравитация өлшемі – галл . Жер магнитизмі – өлшем бірлігі – нанотесла ( нТл ). Жердің жылу өрісі ( геотермика ) – өлшем бірлігі – градус . Тереңдік артуына сəйкес Жер қызуы өседі . Орта есеппен алғанда Жер қызуы əр 100 м сайын 3 0 артады ( геотермикалық градиент ). Жердің электр өрісі – өлшем бірлігі – Ом . Жердің радиоактивті өрісі – өлшем бірлігі – микрорентген / сағат . Жердің химиялық құрамы – Жердің химиялық құрамы Менделеевтің периодтық жүйесіндегі элементтерден , ал заттық 393 құрамы минералдар мен тау жыныстарынан тұрады . Жердің химиялық құрамы : Fe – 38-68%; Si – 6-15%; O – 11-29%; Mg – 2-10%; Ni – 3-6%; қалған элементтердің мөлшері – 2% шамасында . Жер қыртысы – литосфераның беткі бөлігін құрайтын , төменгі шекарасы Мохоровичич деңгейімен шектелген , Жер шарының ең үстіңгі қатты қабаты . Жоғарғы мантия – Мохоровичич деңгейінен 400 км - ге дейінгі тереңдікті қамтитын Жер қыртысының бір бөлігі . Бұл шекара неміс геофизигі Б . Гутенбергтің құрметіне “ Гутенберг шекарасы ” деп те аталады . Жыра эрозиясы – халық шаруашылығына елеулі зиян келтіретін табиғи апат . Тұрақты жəне уақытша ағын су əрекеті əсерінен пайда болады . Зандрлар - негізгі моренаның сырт жағындағы құм , қиыршық тас , малтатас үйіндісінен қалыптасқан кең аумақты жазықтар . Изотопты - оттектік көрсеткіштер – оттек изотоптарының фракциялануына , оның ішінде судың бір күйден екінші күйге ( бу - лану , қату , конденсация ) өтуі кезіндегі жəне оттегінің карбонаттық ионы мен судың арасында термодинамикалық реакция əсерінен изо - топ алмасуы қасиетіне негізделеді . Интрузиялы тау жыныстары – эндогендік процестердің салдарынан жердің терең қойнауындағы сұйық магманың жоғары көтеріліп , жер бетіне жетпей суып , кристалдануынан пайда болатын тау жыныстары . Карбонаттар – көмірқышқылының (H 2 CO 3 ) тұздарын біріктіретін минералдар тобы . Олардың 60- қа жуық түрлері ( кальцит , сидерит , малахит , азурит жəне т . б .) белгілі . Карст – таужыныстарының суда еруінен жəне онымен байла - нысты химиялық процестерден туындайтын құбылыстар жəне сол процестерден жаралған бедер пішіндері . Кешенді талдау əдісі – палеогеографиялық зерттеулер жүргізуде ең тиімді əдіс - тəсілдерді таңдаумен қатар , зерттеу қорытындыларын түсіндірудің де жолдарын қарастырады . Палеогеографиялық қорытынды алуан түрлі мəліметтер жүйесін талдау негізінде жаса - лады Күрделі оксидтер – оттегінің екі немесе бірнеше металдармен , кейде əртүрлі валентті бір металмен қосындылары . Кристалл – жер қойнауындағы түрлі физикалық - химиялық процестер нəтижесінде табиғи жолмен түзілген , көп қырлы , симметриялы химиялық заттар немесе саф кесек денелер . 394 Көміртекті əдіс – органикалық қазба қалдықтарының құрамындағы көміртегінің радиоактивік изотопын ( С 14 ) анықтауға негізделген . Бұл изотоп атмосфера қабатында ғарыштық сəулелердің азотқа тигізген əсеріне байланысты құралады . Коллизия – екі немесе одан да көп материктік литосфералық тақталардың өзара соқтығысу ауданы . Осындай жолмен ежелгі Тетис мұхитының орнында Альпі - Гималай қатпарлы белдеуінің биік таулар жүйесі қалыптасқан . Тақталардың өзара кірігуі əлі де жалғасуда , оны осы аймақтағы сейсмикалық белсенділіктің жоғары болуы дəлелдейді . Қабат – табиғи жағдайда қалыптасқан екі бағытта созыла келген , ал үшінші бағытта қысқаша келген шөгінді тау жыныстарынан құралған геологиялық дене . Қазіргі тектоникалық ( неотектоникалық ) қозғалыстар – қазіргі кезде тікелей көзбен шолып байқалатын , сонымен бірге аспапты бақылаумен зерттелетін жер қыртысының қозғалысы . Қарапайым оксидтер – бір ғана химиялық элементтің оттегімен қосылысы . Қатпар – қабаттардың толқын тəрізді иілуі . Лесс – негізінен диаметрі 0,1-0,01 мм аралығындағы өте ұсақ бөлшектерден тұратын құмайтты , жақсы іріктелген таужынысы . Литосфера – астеносферадан жоғары орналасқан аймақ . Жер қыртысымен қоса есептегенде литосфера деп аталады . Литологиялық əдіс – бірнеше зерттеулер ( минералогиялық , петрографиялық , гранулометриялық жəне т . б .) жиынтығынан тұрады . Шөгінді жыныстардың фациялық - генетикалық ерекшеліктерін , олардың географиялық зоналар бойынша таралуы мен жинақталу уақытын , ондағы палеогеографиялық жағдайды анықтауға мүмкіндік береді . Литосфералық тақталар теориясы – бүкіл Жер шарын қамтып – құрастыратын мобилизм тұрғысында негізделген те - ория . Магмалық тау жыныстары – магманың кейінде қатып кристалдануынан пайда болады . Магмалық тау жыныстары кремний қышқылының тұздарынан құралады . Магма – грек . “ магма ” - қамыр , қоймалжың деген мағына береді . Құрамы күрделі силикаттардан тұрады . Магматизм – жердің ішкі геосфераларында өтетін күрделі эндогендік геологиялық процесс . Жер қыртысының қалыптасуында алатын рөлі зор . Мантия – шартты түрде жоғарғы мантия , ортаңғы мантия , 395 төменгі мантия болып үшке бөлінеді . Ал оның қалыңдығы жер қыртысының табаны ( бұл деңгей Мохоровичич деңгейі деп аталады ) мен 2900 км тереңдікте орналасқан Жер ядросы аралығын қамтиды . Мантияның құрамы – мантияны құрайтын заттардың құрамында темір мен магний элементтері басым , керісінше алюминий мен кремнийдің мөлшері аз . Маржан рифтері – тропиктік жылы теңіздердің тайыз жерлеріндегі бекініп тіршілік ететін маржан полиптерінің қаңқаларынан түзілген аралдар мен су бетінде жəне суастында таралған қырқалар тобы . Материктік ( континенттік ) жер қыртысы – шөгінді - метаморфты қабат (5-20 км ), тығыздығы 1,8-2,5 г / см 3 ; гранитті қабат (10-30 км ), тығыздығы 2,5-2,7 г / см 3 ; базальтты қабат (5-40 км ), тығыздығы 2,7-3,0 г / см 3 секілді тау жыныстарынан құралады . Мегантиклинорий – бірнеше антиклинорий мен синклино - рийден тұратын , ірі тектоникалық көтерулерге ұшыраған құрылымдар . Метаморфизм – эндогендік процесс . Бұл əрекет нəтижесінде тау жыныстары алғашқы түр - сипатын жоғалтады . Дəлірек айтсақ Жердің терең қойнауларында əртүрлі термодинамикалық жағдайларда ( жоғары қысым жəне температура , ыстық минералды ерітінділер ) тау жыныстарының минералдық құрамы , құрылымдық жəне текстуралық құрылысы өзгеріп , қайта кристалдануға ұшырайды . Метаморфизм – грекше “ метаморфозис ” - өзгеру дегенді білдіреді . жүктеу/скачать 8,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|