-сурет . Тік дөңгелектің шкалалары 36-сурет

74
γ
= КП – МО. (60)
Егер дүрбіні зенит арқылы аударып, дүрбінің КЛ (дөңгелек 
сол жағында) жағдайында 
М
нүктесіне қайта бағыттасақ, онда 
γ 
бұрышы алдағы бұрыш 
х
шамасына ауысады,
g =360
0
+ МО –КЛ немесе 
γ
= МО – КЛ (61)
61-формуладағы 360
0
жазбайды, бірақ еске ұстап керек кезінде 
енгізеді.
60 жəне 61-формулаларды бір-біріне қосып, қорытынды 
формуланы шығарады:
2
γ
=
КП – КЛ
; (62)
КП + КЛ
2
MO
=
. (63)
Іс жүзінде тік бұрыштың шамасын есептеу үшін, көбінесе 62 
жəне 63 формулаларды қолданады, ол үшін нөлдік орын шама-
сын анықтау кезінде келесі амалдарды қолданып, оны мейлінше 
азайтуға тырысады.
Нөлдік орын шамасын бірнеше рет анықтайды. Əрі қарай али-
дада үстіндегі деңгей көпіршігін ортасына келтіреді де, тік дөң-
гелектен есепті МО (нөлдік орын шамасына) шамасына қояды. Тік 
дөңгелектің микрометрлік бұрандасы (жайлап бұру бұрандасы) 
арқылы есепті 
0
0
келтіреді. Бұл кезде деңгей көпіршігі бір жағына 
ауысса, оны оның түзету бұрандалары арқылы ортасына келтіре-
ді. Осындай ретпен бірнеше рет қайталап, МО шамасын мейлінше 
азайтады (
0
0
шамасына жақындатады)
.
Мысал.
1. Егер дүрбінің КП жағдайындағы есеп 
1
0
24
/
30
//
, ал 
КЛ жағдайында 
358
0
38
/
30
//
тең болса, 
g
көлбеу бұрышын жəне 
нөлдік орын шамасын есептеу:
g
= 
0
0
0
361 24 30
358 38 30
1 23 00
2
/
/ /
/
/ /
/
/ /
−
= +
;
МО = 
0
0
0
361 24 30
358 38 30
0 01 30
2
/
/ /
/
/ /
/
/ /
+
= +
.

75
Тексеру:
g = КП – МО 
+1
0
24
/
30
//
 -0
0
01
/
30
//
 = +1
0
23
/
00
//
;
g = МО – КЛ = 
360
0
01
/
30
//
-358
0
38
/
30
//
= +1
0
23
/
00
//
2. МО жəне көлбеулікті анықтау керек, егер дүрбінің КП 
жағдайында есеп 1
0
26
/
, ал КЛ жағдайында есеп 178
0
36
/
болса,
МО = 
0
0
0
0
1 26
178 36
180
1 01 01
2
/
/
/
/ /
+
−
= +
g = 
0
0
0
0
1 26
180
178 36
1 25
2
/
/
/
(
)
+
−
= +
немесе
g = 1
0
26
/ 
- 0
0
01
/
 =(0
0
01
/
 + 180
0
) =178
0
36
/
 = +1
0
25
/
.
Бақылау сұрақтары:
1. Бұрыш өлшейтін қандай аспаптарды білесіз?
2. Теодолит аспабы қандай бұрыштарды өлшеуге арналған?
3. Теодолитті жұмысқа қосу қандай əрекеттен басталады?
4. Теодолитті қалыпты жағдайға келтіру қандай жабдықтың көмегімен 
іске асады?
5. Теодолиттің есеп алу құрылғысы қанша бөлікке бөлінген?
6. Нөлдік орын (МО) дегеніміз не?
7. Коллимациондық қате қалай анықталады?
8. Теодолитті қалай центрлейді?
9. Цилиндрлік денгей не үшін керек?
10. Теодолиттің қандай осьтерін білесіз?

76
VII тарау 
ТІК БҰРЫШТЫ КООРДИНАТАЛАР
§7.1 Жазық тік бұрышты координаталар
Салыстыра қарағанда құрылыс салынатын алаңның алып 
жатқан ауданы үлкен болмайды, сондықтан бұл алаңды жазықтық 
ретінде қарауға болады. Сфералық Жер бетін жазықтықпен ауыс-
тыру төмендегі формулаға сай атқарылады:
2
3
3
R
S
S
=
Δ
, (64)
мұндағы, 
DS –
сызықты доғамен (жер дөңестігі) ауыстыру
кезіндегі 
қате;

S 
– доға ұзындығы;

R 
– Жер радиусы.
Мысалы, құрылыс салынатын алаңда 
S = 
10
 шқ 
жəне 
R» 
6000
 
щқ
, ал салыстырмалы қате 
DS/S = 
1/10 000 000
 
болса, онда 20 х 20 
шқ
алаңды жазық деп қарауға болады.
Кез келген нүктенің жазықтықтағы орнын координаталары-
мен анықтауға болады. Геодезияда координаталар осі мате мати-
кадағыдай емес, яғни абсцисса осі 
Х
, алты немесе үш градустық 
зонаның осьтік меридиан бағытын көрсететін тік сызық ретінде 
беріледі; Ординат 
У
осі ретінде, осьтік меридиан ға перпендику-
ляр сызық қабылданған. Алдағы параграфта айтылғандай мұндай 
сызық экватор деп аталады. Карталар мен пландарда осындай 
тəсіммен координаталар торы құрылады. Құрылыс алаңдарын 
бейнелеу кезінде көбінесе, бастауы құрылыс алаңының оңтүстік-
батыс бұрышында орналасқан шартты координаталар торы 
құрылады.
Жазықтық бетінде орналасқан тік бұрышты координаталар осі 
деп аталатын, бір-біріне перпендикуляр 
АD
жəне 
СВ
екі сызығын 
елестетіп көрейік.
Ширектер
I
II
III
IV
Нүктелер
M
N
P
Q
Мəндері:
абсцисса
+
-
-
+
ордината
+
+
-
-

77
Осьтердің қиылысқан 
О
нүктесі координаталар басы деп аталады. 
Жазықтықтағы 
М
нүктесінің орналасу жағдайлары 
ОВ
жəне 
ОА
кесінділерінің ұзындықтарымен анықталады. Өйткені 
М
нүктесінің 
орнын анықтайтын кесінділер ұзындықтарын тек оңға жəне жоғары 
ғана емес, солға жəне төмен салуға болады, яғни координаталар деп
ось бойындағы сызықтардың оң (+) жəне теріс (-) мəнді ұзындықтарын 
айтады. Координаталар осі 
О
нүктесінде қиылыса отырып, төрт ширек 
құрайды: 
I, II, III, IV
. Сонда 
M, N, P, Q
нүктелері үшін, келесі абсцисса 
жəне ординат мəндері болады (37-сурет).
37-суреттен көріп отырғандай, жазықтықтағы тік бұрышты ко-
ординаталар арқылы 
М
нүктесі сияқты, кез келген нүктенің орна-
ласу жағдайын анықтауға болады. Ол үшін 
Ох
жəне 
ОУ
осьтері 
арқылы 
x= ОА
жəне 
у = ОВ
кесінділерін салады да, осы нүктелер 
арқылы координаталар осьтеріне параллель сызықтар жүргізеді. 
Осы нүктелердің қиылысқан тұсы, іздеп отырған 
М
нүктесі 
болады. Осыған ұқсас 
N, P, Q
нүктелерін планға салуға болады, 
яғни осы нүктелерінің орнын табады (анықтайды).

жүктеу/скачать 2,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: