Оқулық Алматы, 013 Әож 911. (075. 8) Кбж 26. 82 я 73 м қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің «Оқулық»

 
120 
(АӨК),  табиғи-экономикалық  кешен  (ТЭК),  экологиялық–
экономикалық  жүйе  (ЭЭЖ),  табиғи-өндірістік  суғару  кешені 
(ТӨСК), сушаруашылық кешені (СШК). 
Сонымен, жоғарыда аталған барлық жүйе табиғи-техникалық 
кешенге жатады, ал ол өз кезегінде біртіндеп үш сатылық түрде 
пайда  болатын,  яғни  біршама  жалпы  табиғи,  физикалық-
химиялық-биологиялық, әлеметтік және техникалық қасиетке ие, 
күрделі жүйе болып табылады: 
1. Кез келген жүйе кеңістік-уақыт түріндегі байланыс немесе 
жүйенің  бөлшектерінің  әрекеттесуін  анықтайтын,  белгілі  бір 
құрылымды құрайды. 
2. Жүйенің әртүрліліктің қажеттілік қағидасы бойынша олар 
жекеліктен  айырылған,  ұқсас  бөлшектерден  құрылуы  мүмкін 
емес,  яғни  әртүрліліктің  төменгі  шегі  –  екі  бөлшектен  кем 
болмайды, ал жоғарғы деңгейі – шексіз болады. 
3.  Жүйенің  қасиетін,  оның  бөлшектерінің  қасиеттеріне 
негізделіп,  аңғару  мүмкін  емес,  мұнда  оның  элементтерінің 
арасындағы өзара әрекеттесуі шешуші мән алып жатыр
. 
4. Ерекшеленген жүйенің әлемі оны екі бөлікке бөледі – жүйе 
және оның ортасы. 
5.  Жүйенің  ішкі  ортасының  әрекеттесуі  сыртқы  ортаның 
әрекеттесуінен  басымдылығы  және  жүйенің  сыртқы  ортаға 
әсерінің  тұрақсыздығы,  оның  шыдамдылығы  мен  орнықтылығы 
сапасына байланысты, өзін-өзі сақтау мүмкіншілігін анықтайды. 
6.  Уақыт  аралығындағы  жүйенің  әсерін  оның  тәртібі  деп 
атайды,  ал  оның  тәртібінің  өзгеруі  жүйенің  реакциясы  ретінде 
және құрылымының өзгеруіне байланысты және оның тәртібінің 
қалыптасуына  бағытталған,  жүйенің  реакциясының  сапалық 
өзгерісі оның бейімдемесі немесе бейімделуі ретінде көрсетеді. 
7. 
Күрделі  жүйенің  эволюциясының  маңызды  ерекшелігі 
оның  әркелкілігі,  бірсарындылықтың  болмағандығы  болып 
табылады.
 
8.  Кез  келген  нақты  жүйе  белгімен  немесе  заттық 
ұқсастықпен, яғни жүйенің кейбір бейнесімен көрсетілуі мүмкін. 
Табиғи-техникалық  кешендер,  күрделі  жүйе  ретінде,  кейбір 
өлшемдерге ие: 
1. 
Жүйенің  құрылымының  күрделілігі,
 
оның  бөлшектерінің 
саны 
п
 
және  олардың  арасындағы  байланыстың  санымен 
т
 
анықталады.  Егер  әйтеуір  бір  жүйе  жеке  сандық  жүйеде 

 
121 
зерттелетін  болса,  онда  жүйенің  күрделілігінің 
С
 
сандық 
байланысы логарифм арқылы анықталады: 
m
С
lg
=
. Жүйе өзінің 
күрделігі бойынша шартты түрде былай топтастырылады: мыңға 
жақын  байланысы  бар  жүйелер  (
3
0
<
<
C
)  – 
қарапайым; 
миллионға  дейін  байланысы  бар  жүйелер  (
6
3
<
<
C
)  – 
күрделі; 
миллионнан жоғары байланысы бар жүйелер (
6
>
C
) 
өте күрделі 
жүйелерге жатады. 
2. 
Құрамның  әртүрлілігі  немесе  жүйенің  бір-біріне 
байланыстылығына,
 
жүйенің  орнықтылығы,  әлеуеттік  тиімділігі 
және ыңғайласуы тікелей байланысты және оны Г. Симпсонның 
көрсеткішімен бағалауға болады: 
 
∑
=
−
=
n
i
i
p
V
1
2
1
 
 
немесе К. Шеннонның өрнегімен: 
 
∑
=
⋅
−
=
n
i
i
p
i
p
s
V
1
lg
1
, 
 
мұнда 
V
, 
s
V
  - 
әртүрліліктің  белгісі; 
i
p
  - 
түрлердің 
жиынтығының (
∑
=
1
i
p
) 
i
 
түрінің бөлшектерінің салыстырмалы 
саны. 
3. 
Жүйедегі  ақпараттың  саны
,  яғни  ол  жүйенің  қызмет 
етуінің  анықталмағанын  бағалауға  арналған  Шеннонның  өрнегі 
арқылы  есептелген  әртүрліліктің  –  жүйенің  қызмет  етуінің 
анықталмағанын  бағалауға  арналған  (
Н
)  ақпараттың  санын 
есептеудің жеке жағдайы : 
∑
=
⋅
⋅
=
n
i
i
p
l
оо
i
p
Н
1
2
, 
 
мұнда 
i
p
 - 
i
 
жағдайдың іске асу ықтималдығы; 
i
p
⋅
2
log
 - 
нақты 
жағдайға сай келетін, ақпараттың саны. 

 
122 
Мұндай  бағалауды  энтропияның  көмегімен  жүзеге  асыруға 
болады және оның анықтауындағы 
S
 
энтропияның белгісі, ал 
i
p
 
арқылы  оның  ықтималдығын  белгілейді,  яғни  жүйе 
i
 
жағдайда 
болады: 
∑
=
⋅
⋅
−
=
n
i
i
p
l
п
i
p
б
к
S
1
, 
 
мұнда 
б
к
 - 
Больцман тұрақтысы. 
Энтропия  жүйе  жағдайының  жылу  динамикасының 
функциясы,  яғни  қайтпайтын  энергияның  шашылу  және  ретсіз 
кезінде  жүйенің  бөлшектерінің  жүйесіздік,  шашырамалық 
ықтималдығының өлшейтін көрсеткіш ретінде көрінеді. 
4. 
Жүйенің  қуатының  ақпараттық  байланысы
,  мынандай 
жағдайда пайдаланады, егерде жүйенің бөлшектерінің екі бірдей 
жағдайда  –  негізгі  және  қозу  болған  кезінде  және  олар  бірдей 
ықтималды  болмаған  жағдайда  (бұл  жағдайда  -
i
p
⋅
2
log
 
ақпараттың  бір  битасына  тең  болады), 
S
H
s
I
/
=
 
қатынастық 
шамасы энтропияның эквивалентінің ақпараттық сапасы ретінде 
қызмет  атқарады,  өйткені 
T
Q
S
/
=
 
(мұнда 
Q
  - 
жылудың 
(энергияның)  саны; 
T
  - 
абсолюттік  жылу  ),  ал  соңғы 
көрсеткіштің  мәнін  білу  энергия  эквивалентінің  ақпараттық 
мәліметін білуге және бағалауға мүмкіншілік береді. 
5.  Жүйенің  салыстырмалық  ұйымдасуын  бағалау  (
R
) 
жүйенің құрамының күрделілігіне және әртүрлігіне байланысты, 
оны мына өрнек арқылы есептеуге болады:  
 
C
s
V
R
/
1
−
=
. 
 
Бұл көрсеткіш бойынша жүйе үш түрге бөлінеді: 
-
1
.
0
0
<
<
R
 - 
жүйе орнықты емес, өте кішкентай қатаңдыққа 
ие  және  өзінің  қасиетін  өзгертуге  ыңғайлы  болғандықтан, 
ықтималды деп есептеледі;
 
-
1
.
0
0
<
<
R
 
- 
жүйе  орнықты,  қатты  және  жабық 
болғандықтан, оны детерминдік деп есептейді;

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: