Оқулық Алматы, 020 ӘӨЖ 811 кбк 81. Е 79
Тіл типі және тілдегі тип
жүктеу/скачать 5,96 Mb. Pdf көрінісі
|
Есеналиева Ж. САЛЫСТЫРМАЛЫ ТЫЛ БЫЛЫМЫ 2021 от 7 апреля
| 5.3. Тіл типі және тілдегі тип
Жалпы тіл білімінде «тілдің типі» деген түсінік лингвистикалық типологияның ең негізгі ұғымдарының бірі. «Тип» деген сөз ғылыми әдебиеттер мен күнделікті өмірде кеңінен қолданылады (tupos –грек сөзі, үлгі, түр деген мағынаны білдіреді). Жалпы «тип» сөзін қай салада қолданбасақ та ол бір-бірімен байланысты ерекше белгілердің жиынтығы болып табылады. Әдебиет пен өнерде тип бірнеше адамның мінез ерекшеліктерін көрсететін бейне. Биологияда жануарлар жіктерінің ең жоғарғы саласы. Ауызекі тілде өзіне тән мінездермен көзге түсетін адам т.б. «Тілдің типі» мәселесін алғаш көтерген романтиктер еді. Романтизм – бұл идеялық бағыт, ХУІІІ –ХІХ ғ. олар үшін ең басты мәселе – ұлттың өзін-өзі тануы болып табылады. Романтизм – сонымен қатар тек әдеби бағыт емес, оны феодалдық дүние танымның орнына келген жаңа дүние таным деп те атауға болады. Неміс романтиктерінің көсемі Ф.Шлегель санскрит тілін грек, латын және түркі тілдерімен салғастыру негізінде «Индеецтердің тілі мен даналығы» деген кітабы дүниеге келді. – 111 – Есеналиева Жанар Онда барлық тілдерді екі типке (флективті және аффиксациялы) бөлуге болады, - дейді ғалым. «Тілдік тип» ұғымының толық мағынасын ашу тек әлем тілдерінің рационалды классификациясын жасау үшін ғана емес, жеке тілдер мен тілдік топтардың ғылыми сипаттамасын беру үшін де маңызды. Алайда, бұл терминнің соңғы кезде лингвистикалық зерттеулерде көп қолданып жүргеніне қарамастан, «тілдік тип» ұғымын анықтауда шешілмеген мәселелер баршылық. Мәселен, бұл сөздің дәл және адекватты анықтамасын беру қиын. Себебі ғалымдар арасында әлі күнге дейін тілдің типі деп нені айтатыны толық айқындалған жоқ және белгілі бір тілдің типін дәл көрсетудің негізгі айырым белгілері (критерилері) де анықталмай отыр. Кез келген тілдік топтың немесе жеке тілдің типін анықтау үшін ең алдымен ол тілдің өзіне ғана тән ерекшеліктерін анықтап алу керек. Тілдің құрылымын дәл анықтауда пайдаланатын бірден бір тілдік материал осы болады. Бұл жөнінде МещаниновИ.И. былай дейді: «Общими для всех языков оказываются не только отношения между словами в составе предложения, но и такие передаваемые в языке понятия, как предметность и действие, как субьект, предикат, атрибут с их модальными оттенками и т.д. Это общее для всех языков ложится в основу типологических сопоставлений именно потому, что грамматическая форма его выявления на конкретном языковом материале не дает единой схемы» /И.И.Мещанинов/. Қазіргі лингвистикада тілдік типтердің мағыналық категориялармен де ара қатынасы толық шешуін тапқан жоқ. Демек, форма және мағына қатынасы бір ізге түспей отыр деген сөз. Бұдан «тілдік тип» тек құрылымдық-типологиялық категория ма, жоқ әлде тілдің мағыналық жағымен, семантикалық параметрлерімен байланысты ма? Яғни қоршаған ортаны қабылдауда тілдің типінің әсері бар ма? деген заңды сұрақтар туындайды. Бұл мәселедегі ең маңызды нәрсе - тілдің табиғаты, тілдің әртүрлі жақтарының спецификасы, тілдің әрбір қабаттарының, – 112 – Салғастырмалы тіл білімі тілдің әрбір деңгейлерінің сипаты. Егер әрбір тілді жүйе деп санасақ, оның жеке тараулары бір-бірімен үйлесіп жатса, онда тілдің типін анықтауға деңгейлік және деңгейаралық параметрлер көмектеседі. Әрбір тілдің әртүрлі деңгейлерінің арақатынасынсыз бір-бірімен байланыссыз тілдің типін анықтау мүмкін емес. Тілдердің құрылымындағы және тілдің әртүрлі деңгейіндегі арақатынасты көрсететін типологиялық зерттеу, міндетті түрде, бір ғана тілдің жүйесіне жасалған талдаудан өзгеше болады. Ол тек бір тілдің бір деңгейіндегі мағына келесі бір тілде екінші бір деңгейде берілетінімен ғана емес, әрбір тілдің деңгейлік құрылымының ерекшеліктерінің мүмкіншіліктеріне байланысты. Мәселен, тілдік жүйеде лексикадан сөзжасамға, сөзжасамнан морфологияға, морфологиялық парадигматикадан синтаксистік сөз тіркесіне қарай ауысатын тілдік фактілердің бірізділігі бойынша тілдерді салыстырғанда жеке сөздер мен формалардың ерекше семантикалық спецификасын көруге болады. Әртүрлі тілдердің ішкі жүйесін салғастырғанда екі түрлі тәсілді қолдануға болады: 1) Д е ң г е й л і к т ә с і л мына жағдайларда қолданы- лады: а) генетикалық бір арнадан тараған туыс тілдерді салыстырғанда; ә) типологиялық жағынан жақын тілдерді салыстырғанда; б) тілдердің белгілі бір деңгейіндегі тілдік бірліктерді салыстырғанда; 2) д е ң г е й а р а л ы қ т ә с і л генетикалық жағынан бір-бірінен алыс тілдерді салыстырғанда іске асады. Яғни, салыстырылып отырған тілдер жүйесіндегі деңгейаралық сәйкестіктерді анықтауда қолданылады. Тіл білімінде генетикалық жағынан бір-бірінен алыс тілдердің ішкі жүйесін типологиялық тұрғыда салыстырғанда деңгейаралық тәсіл - |