–
112
–
Салғастырмалы тіл білімі
тілдің әрбір деңгейлерінің сипаты.
Егер әрбір тілді жүйе деп санасақ, оның жеке тараулары
бір-бірімен үйлесіп жатса, онда тілдің типін анықтауға
деңгейлік және деңгейаралық параметрлер көмектеседі. Әрбір
тілдің әртүрлі деңгейлерінің арақатынасынсыз бір-бірімен
байланыссыз тілдің типін анықтау мүмкін емес.
Тілдердің құрылымындағы және тілдің әртүрлі
деңгейіндегі арақатынасты көрсететін типологиялық зерттеу,
міндетті түрде, бір ғана тілдің жүйесіне жасалған талдаудан
өзгеше болады.
Ол тек бір тілдің бір деңгейіндегі мағына келесі бір
тілде екінші бір деңгейде берілетінімен ғана емес, әрбір тілдің
деңгейлік құрылымының ерекшеліктерінің мүмкіншіліктеріне
байланысты. Мәселен, тілдік жүйеде лексикадан сөзжасамға,
сөзжасамнан морфологияға, морфологиялық парадигматикадан
синтаксистік сөз тіркесіне қарай ауысатын тілдік фактілердің
бірізділігі бойынша тілдерді салыстырғанда жеке сөздер мен
формалардың ерекше семантикалық спецификасын көруге
болады.
Әртүрлі тілдердің ішкі жүйесін салғастырғанда екі түрлі
тәсілді қолдануға болады:
1) Д е ң г е й л і к т ә с і л мына жағдайларда қолданы-
лады:
а) генетикалық бір арнадан тараған туыс тілдерді
салыстырғанда;
ә) типологиялық жағынан жақын тілдерді салыстырғанда;
б) тілдердің белгілі бір деңгейіндегі тілдік бірліктерді
салыстырғанда;
2) д е ң г е й а р а л ы қ т ә с і л генетикалық жағынан
бір-бірінен алыс тілдерді салыстырғанда іске асады. Яғни,
салыстырылып отырған тілдер жүйесіндегі деңгейаралық
сәйкестіктерді анықтауда қолданылады. Тіл білімінде
генетикалық жағынан бір-бірінен алыс тілдердің ішкі жүйесін
типологиялық тұрғыда салыстырғанда деңгейаралық тәсіл -