Оқулық Алматы 2011 Пікір жазғандар: Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С. Тебегенов

Несалық әдебиет хурриттік әсерге ұшырамаған, таза хетт әдебиеті саналады. Дегенмен оның ескерткіштерінде кездесетін сына жазуларының көп бөлігі хурриттерден тұратын сол­түс­тік Сирияның ежелгі тұрғындары қолданған жазбамен сәйкес келеді. Бізге көшірме арқы­лы жеткен ежелгі несалық ескерткіш ретінде б.з.д. II мыңж. (б.з.д. XYIII ғ.) Анни­тас патша­ның жазбалары саналады. Бұл шығарма түрі мен композициялық құрылымы жағынан кейінгі хетт мәтіндеріне жақын және бұл жазу бізге белгілі хатти әдебиетінің тари­хи бастауы деп саналады.

Хурриттермен соғыс туралы баяндалған тарихи әңгіменің құрамында сақталған жоқтау­лар да несалық кезеңге жатады. Олар сегіз, тоғыз қатардан, тұрып, ішкі паралле­лизммен сипат­­та­лады. Бұл өлең жолдары ескі ауызша дәстүрдің құрылымын көрсетеді. Оның форма­сы жалпы үндіеуропалық өлең өлшемдерін еске түсіреді.

Сол секілді (1970 жылғы қазба жұмыстары нәтижесінде) Канес патшайымының балала­ры туралы аңыз да ежелгі хеттік үлгілерге жатады. Мұнда өзінің туған отыз қарындасына үйленген 30 егіз-бауырлардың дүниеге келу суреттеледі. Бұл сюжет кейін көптеген ежелгі ирандық, ирландық т.б. халықтар аңыздарында да кездеседі.

Екінші жағынан хурритік әсерге ұшыраған ерте хетт әдебиетінің қалыптасуына көршілес лувийлік (оңтүстік Кіші Азияның тілі), палайлық (Кіші Азияның солтүстік-шығы­сындағы Па­лы­­ның тілі) және Кіші Азияның солтүстігін мекендеген хатти тілінде (абхаз-адыгей, дагес­тан-нах) сөйлейтін үнді-еуропалықтарға жатпайтын халықтардың әдебиеттері үлкен әсерін тигізген. Хетт тілі мен сол тілдегі поэзияны зерттеу солтүстік Кавказ халықтарының тарихи поэтикалық фольк­ло­рын зерттеуде зор мүмкіншіліктер ашады.

Ежелгі хеттік мифологиялық мәтіндер хатти тілінде сөйлеген жергілікті тұрғындардың діни салтымен байланысты. Бұл мәтіндер бізге көне діни жоралғылардың құрамдас бөлігі ретінде жеткен. Жаңа жыл мерекесін тойлауға арналған салттардың құрамдас бөлігі ретінде «жылан» туралы мифологиялық әңгімені келтіруге болады. Мифте найзағай құдайының өзінің жауы жыланнан кек қайтаруы туралы баяндалған.

Келесі бір көне аңызда құдайдың жоғалып кетуіне байланысты туындаған құрғақшылық немесе басқа да апаттар туралы, адамдар мен құдайлардың оны іздеп, тауып алғаннан кейін табиғаттың қайта жанданғаны туралы айтылған. Жасырынған құдай туралы аңыздың бірнеше нұсқасы кездеседі. Бірақ жасырынған құдай бейнесінде найзағай құдайы, хаттық немесе хеттік құнарлық құдайы Телепинус, Инара сияқты түрлі құдайлар келтіріледі.

Ежелгі Хетт патшалығы кезінде хеттік жазғыштар хатти тіліндегі құрып бара жатқан әде­биет­ті нақтылап аударуға тырысты. Дегенмен бұл патшалықтың рухани мәдениеті архаи­ка­лық сипатта болмады. Ежелгі хеттік жазғыштар, олардың ішінде Вавилоннан келген ма­ман­дар өз тілдерімен қатар аккадтық тілді де жақсы меңгерген, сондықтан болар, I Хаттуси­лис патша туралы маңызды деректер хетт тілінде де, аккад тілінде де жетті. Жылнамалар Алдыңғы Азия әдебиет тарихында ассириялық әдебиеттен 300 жыл бұрын пайда болған. Телепинус таблицасы аталатын мәтін де Хаттусилистің жылнама­сына құрылы­сы жағынан өте ұқсас келеді. Бұл жазба-жылнамалар хетт патшаларының Кіші Азиядағы (Қара теңіз жағалауындағы Цальпа, Солтүстік Сириядағы Алеппо секілді) көптеген жорық­тары жөнін­дегі өте маңызды деректерді қамтиды. Ежелгі хеттік тарихи әңгімелер аккадтық­тардың ұлы патшалары туралы баяндайтын месопота­мия­лық дәстүрдің жалғасы болып табылады.

Орта кезеңге (б.з.д. XY ғ.) Кантуцилис дұғаларын, кейінгі жаңа хеттік әдеби кезеңіне (б.з.д. XIY-XIII ғ.) II Мурсилис патша жазбалары, патша жылнамаларына III Хаттусилис пат­ша­­ның автобиографиялық жазбаларын жатқызсақ, патша өзінің балалық шағы мен жұбайы Пудухепке деген махаббатын жеткізуімен ерекшеленеді. Кипр үшін теңіздегі шайқас туралы мәтіндер тарихи жағынан да, тілі мен стилі жағынан да кейінгі уақытқа жататын маңызды әрі құнды дерек саналады.

Жаңа хеттік әдебиетте (б.з.д. ХІY-ХІІІ ғ.) салт-жоралар мен мифологиялық үзінділер поэтикалық құндылыққа ие болады. Хурриттік мәдениеттің хеттерге әсер етуінің негізгі себебі олардың Сириямен байланысы болды. Жаңа кезеңге тән хеттік шығармалар салыс­тырмалы түрде аз әрі бір сарынды болып келеді. Патша билігінің күшейуіне байланысты әдеби мәтіндер оның атынан жазылып, көп жағдайда патша тұлғасына тәуелді болды. Мысалы, ІІ Мурсилис патшаның (шамамен б.з.д. 1343-1313 ж.) мәтіндері. Оның атынан кестелердің бүтін бір кітапханасы құрыл­ған. Патша ондағы мәтіндердің жартысын жазбаса да, айтып тұрған болуы керек. Ескерткіш­тердің жалпы діни сипаттары автордың құдайға деген қатынасына байланысты.

Б.з.д. 1200 ж. шамасында хетт астанасы Хаттусастың тарих сахнасынан кетуіне байла­ныс­ты, оған қарасты Кіші Азияның оңтүстігі мен солтүстік Сириядағы облыстар кішкентай жеке-жеке мемлекеттерге айналады. Олардың өнерінде лувий-хурриттік монументальдық стиль дәстү­рі сақталды. Олардың ішінде лувийлік иероглифтік жазбалар маңызды орынға ие. Осындай ең ауқымды лувийлік иероглифтік жазбалар Каратепеден табылған. Шамамен б.з.д. 700 жылы мұндай жазулар қолданыстан шыға бастайды. Дегенмен, жекелеген иероглифтік белгілер қасиет­ті символдар ретінде кейінгі кезеңдерде де кездеседі.

Иероглифтік лувий тілінде жазу тоқтатылғаннан кейін де, Сирия мен Палистинада хетт туралы естеліктер сақталды. Себебі хеттер туралы «Өсиет Кітабында» бірнеше рет келтірі­леді. «Болмыс Кітабында» да «Хеттер ұрпағы» деген тіркес кездеседі.

Лувий (ликийлік) және хетт (лидийлік) тілдерінің жалғасы болып табылатын тілдер Кіші Азияның батысында антикалық дәуірге дейін өмір сүрген. Осы тілдерде жазылған ескерткіш­тердің ішінде хетт пен лувий әдебиетімен байланысты кейбір дәстүлердің ізі сақталған поэ­ти­ка­­лық шығармалар кездеседі.

1973 ж. қазба жұмыстары кезінде табылған б.з.д. ІY ғ. жататын үш тілде (ликий, арамей және грек) жазылған жазбада Ежелгі патшалықтың дәуіріндегі хеттік формулаларға сәйкес келетін тіркестер кездеседі. Осыдан лидийлік абыздар өздерінің өлеңдерінде хеттік әдебиет­тен бастау алатын өлең өлшемдерін қолданған деген қорытынды шығара аламыз.

Геродот бізге жетпеген жергілікті мәлімет көздеріне сүйеніп, Лидия тарихы туралы баян­­дады. Оның айтуы бойынша, Лидия патшалары Мурсилис сияқты дәстүрлі хеттік есім­дер­мен аталған. Хетт патшалығының мұрасы лидиялық­тар­дың дәстүрлерінің арқасында ежел­гі Грекияға дейін жетті десе болады. Бірақ оның айтарлықтай әсері де болмады.

Қорыта айтқанда, хеттік-хурриттік әдебиетті зерттеуде Жерорта теңізінің шығысында б.з.д. III-I мыңж. сонау Месопотамияның әдеби дәстүрінен сусындап, Грекиядан бастау алған жалпыеуропалық мифтік әдебиеттің байланысын көруге болады.