Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. 
   Вавилон әдебиетіндегі «Энума элиш» космогоникалық мазмұндағы поэмаға тоқталыңыз
   
2. 
   Аккад тіліндегі классификацияланған әнұрандар, дұғалар мен дидактикалық жанрдағы үлгілерді еске алыңыз
   
3. 
   Хетт және хуррит тілдеріндегі әдеби үдерісті сипаттаңыз
   
4. 
   Несалық және хатти әдебиеттері туралы хабарлаңыз
   
5. 
   Гильгамештің аккад тіліндегі вариантына тоқталыңыз
   

Финикия әдебиеті өте бай және ол көрші елдер мен халықтар жазбасына айтарлықтай (стилистика мен кейбір сюжеттік сарындарға) әсер еткен десе де, қазіргі күнге дейін оның белгісіз тұстары кездеседі. XIX ғасырдың 20 жылдардың соңына дейін ғалымдар фини­кийлік авторлардың жазған шығармалары болар деген мәліметті болжап қана айтқан. Тек 30 жыл­дары Ежелгі Угариттегі (солтүстік Финикия) жүргізілген археологиялық жұмыстар нәтиже­сін­де кең көлемде табылған б.з.д. ІІ мыңж. ортасындағы алдыңғы азиалық халықтардың семит тіліндегі жазба ескерткіштері деген пікір қалыптастасқанымен, өкінішке орай, олар нашар сақталған. Дегенмен, осы ескерткіштерді зерттеу барысында ежелгі Финикия әдебие­тінің негізгі бағыттары туралы мағлұмат алуға мүмкіншілік туды. Бұл жазбалар фолькло­рлы поэтикалық шығармалар (эпос, мифтер), оған қоса діни іс-әрекеттер мен құдайларға арналып айтылатын әнұрандар болып табылады.

Б.з.д. ХІY ғ. Угаритте канондық мәтіндер жиынтығы қалыптасқан. Осының өзінен уга­рит қоғамында ұзақ жылдарға созылған күресті байқауға болады. Элимильктің жазбалары бой­ын­ша, сол кездегі эпос, мифтердің қалыптасуын б.з.д. ІІІ мыңж. соңы мен ІІ мыңж. басына жатқызуға болады.

Угариттік әйгілі әдеби ескерткіштердің қатарына Керет туралы эпос жатады. Зерттеу барысында шығармада б.з.д. ІІ мыңж. Угаритті басқарған патшалықтың ұрпағы туралы жа­зыл­ғаны анықталды. Мұнда Керет жоғарғы құдай Элдің баласы ретінде сипатталған. Жеткен үзінділерде Кереттің қалыңдық үшін жолға аттануы, құдайға берген уәдесі, оның орындал­мауы мен Кереттің ауруға шалдығуы, науқасынан қайта айығуы мен өзінің тұңғыш баласы­мен тақ үшін болған күресі туралы айтылған.

Эпостың маңызды сәттері Кереттің анты, оның уәдесінде тұрмауы, сырқаттануы және ауруынан айығуы болып табылады. Удм еліне сапарында сидондық және тирлік құдай Аше­рат ғибадатханасына тоқтап, ол жолында сәттіліктерге жолығып қалыңдығын қолына қон­дырса, қайырымдылық жасап алтын-күміс тарту етуге уәде береді. Алайда Машат-Хурайды қолына түсіргеннен кейін уәдесін ұмытып кетеді. Сол себептен Ашерат құдайы оған кесел жібереді. Оның әскерлері қанша құрбандық шалса да, патшаның сырқаты асқынып, өлім аузында жатады. Кіші ұлы мен қызы жоқтай бастайды. Осы кезде Эл құдайы патшаға саздан өлім мен ауруды жеңетін Шааткатты әзірлеп, Керет ауруынан айығып, тамақтана бастайды. Өлім аузындағы әкесінің трагедиясына үлкен ұлы ешбір аяушылық көрсете қоймайды.

Келесі маңызды эпизодқа таққа мұрагелік үшін күрес айқын көрінеді. Керет ауруынан айыққаннан кейін, үлкен ұлымен билік үшін қақтығысуы басталады. Бұл жерде әдеттегі кең тараған эпикалық мотив өзіндік ерекшеліктерге ие болған. Баласы кез келген жағдайда әкесі Керетті тақтан тайдыру үшін бар күшін салады. Үлкен ұлы Йацциб әкесінің патшалық таққа лайық еместігін дәлелдемек мақсатында, әкесі туралы «ол қабілетсіз, қарапайым халықтың жағдайын жасамайды әрі денсаулығы жоқ» деп, билікті беруін талап етеді.

Ұлына ызаланған Керет оның құдайлардың қолынан өлім құшуына жалбарынады. Бізге жеткен ескерткіштердің үзінділері осы жерден аяқталады. Кейбір болжамдар бойынша, Кереттің қарғысы орындалған. Оқиғаға негізіне ежелгі заманнан бастау алатын тайпалық өмір мен угариттік қоғамдағы патшаның рөлі туралы алғашқы түсініктер өз әсерін тигізген. Патшаның өз міндеттерін қанағатанарлықтай орындамауы оны тақтан тайдырып, орнына жаңа билеушіні таққа көтеру үшін нақты себеп бола алатын. Мұнда патшаның өз ісіне қауқарсыздығы туралы мәселе теория жүзінде ғана емес, іс жүзінде қарастырылуы қызық факт. Мұны, әрине уақыт өте келе, израиль-иудейлік патшалықтың құлау тарихы куәлан­дырады. Осы кездегі тайпалар тобының Сүлейман патшаның мұрагері Рехабеамды мойын­дамай, басқа патшаны сайлағаны дәлел бола алады.

Келесі угариттік жазба ескерткіш - Данэл мен оның ұлы Акхат туралы әңгіме. Бізге жеткен үзінділер арқылы әңгіменің толық мазмұнын қалпына келтіру мүмкін емес. Мұнда Данэлдің Акхат есімді ұлының дүниеге келуі туралы айтылған. Данэлдің өтініші бойынша Хусар-Хасис құдайлары Акхатқа керемет садақ дайындап береді де, әйел-құдай Анат болса сол садақты ием­денгісі келіп, Акхатқа көтергенінше алтын-күміс ұсынады. Садақ ерлердің қаруы болған­дықтан, Акхат оған келісе қоймайды. Сонда Анат Акхатқа өз махаббаты мен құдай­ларға ғана тән мәңгілік өмірді ұсынады. Бірақ, Акхат оған да келісімін бермейді. Ызаланған Анат Эл құдайынан Акхатты өлтіруге рұқсатын алады. Анат Акхатты Аблама қаласының шет аймағына аң аулауға шақырады да, Анаттың Йатпан есімді көмекшісі бұғыға айналып, Акхатты жазым етеді. Содан жер бетінде құрғақшылық орын алып, Данэл ұлын 7 жыл бойы жоқтайды. Ол киімін жыртып, жаңбыр жауу үшін дұға етеді, түрлі жыртқыш құс­тарға жем болған баласының өліміне қатты қайғырып, бұл зұлымдықты жасауға үлес қосқан­дар­дың бәріне де қарғыс айтады. Қорытынды үзінділерде келті­рілген мәтіндер бойынша, ақы­рын­да Данэлдің қызы Пугат өз ағасы үшін кек алып, нәтиже­сінде Анат жеңіліске ұшырайды. Акхаттың бейнесінен өлімге қатысты жоралғылар мен аңшы­лық туралы аңыз­дар­дағы элементтерді кездестіруге болады. Сонымен қатар құдайлар арасын­дағы күрестер тура­лы, яғни әйел-құдай мен ажалды адам арасындағы ғажайып садақ үшін, аңшылық олжа үшін күрес суреттелген.

Бізге жеткен угариттік аңыз мәтіндерінде толық болмаса да, үзінді түрінде Құдіретті Ваал мен Анат, олардың күрестері, махаббаты, олардың Эл, Мот (өлім құдайы), теңіз құдайы Ашерат (Ашерат-Йам) т.б. түрлі құдайлармен күресі туралы әңгімеленеді. Мәтінде келтіріл­ген кейбір белгілер бойын­ша, Құдіретті Ваал мен Анат туралы мифтер ғибадатханада орын­далуға арналған.

Угариттегі өлең-жырларда жиі кездесетін параллелизм әдісі қолданылады. Сонымен қатар угариттік поэзияның фольклорлық сипаты тұрақты сөздердің қолда­нысы барысында көрінеді. Кейіпкерлердің сөз бастауы мен сәлемдесу де нақты конструк­циялар арқылы беріл­ген. Өлеңнің жазылу түрінде субъект қана өзгеріске ұшырап, ал басқа сөздер мен конструк­ция­лар өзгермеген. Угариттік поэтиканың келесі сипаттамасы, ол көптеген эпикалық қайта­лау­лар болып табы­лады.

Осындай проза ретінде қаратепе жазбасын алуға болады (шамамен б.з.д. 720 ж.). Бұл жаз­бада Азитавадда патшасының іс-әрекеттері патшаның өз атынан айтылады. Автор өз шы­ғар­маларында бас кейіпкерлерінің әрекеттері мен олардың құдіреттілігін суреттеуге бас­ты назар аударады: «Мен, Азитавадда әкемнің тағына отырдым, барлық зұлымдықты тоқта­тып, барлық патшалықтармен бейбітшілік қатынасын орнаттым. Ұшы-қиыры жоқ мық­ты қамалдар салып, қара ниетті жандарға тосқауыл бола алдым, нағыз патша қызметін атқардым».

Финикийліктер өмірге деген көзқарасының осыншама өзгеріп, алға ұмтылуының себе­бін білу үшін бізге жеткен ежелгі финикийлік қоғам туралы тарихи ескерткіштер мүлдем аз. Дегенмен, өмірге деген көзқарастың өсіп, дамығаны сөзсіз.

Дегенмен эллинизм дәуіріндегі финикийлік сөз өнерінде тек құдайларға қатысты мәсе­ле­­лер ғана туынап қоймады. Сонымен қатар тарихи дәстүрлер туралы жазылған шығар­малар да маңызды орынға ие болды. Атақты иудалық жазушы Иосиф Флавий Тир туралы жазба­ларға сілтемелер жасаған. Оған қоса, финикийліктер философиялық тақырыптарға да баса назар аударған­ болуы керек. Дәстүр бойынша, атомдық теорияны Мох ойлап тапқаны белгілі болса, стоицизмнің негізін қалаған Зенон да Китон (Кипр) қаласына шыққан финикиялық болған.

Б.з.д. І мыңж. Солтүстік Африкада, әсіресе, арабтардың басып алуына дейін өздерін ханаан деп санап, финикия тілінде сөйлеген халық мекен еткен Карфагенде Финикия сөз өнері­нің ерекше бір тармағы дамыды. Карфагенде кең тараған жанрлардың бірі ұзақ саяхат туралы шытырман оқиғалы шығар­ма­лар болды. Рим географы Авиенаның еңбегінде сақтал­ған Гимильконның «Перипл» шығармасында саяхатшының Британ аралдарына, тіпті Амери­ка жағалауларына дейін жеткені айтылады. Грек тіліндегі аударма арқылы белгілі болған Ганнон­­ның келесі бір «Периплінде» үлкен экспедицияның Африканың батыс жағалауынан оңтүстікке қарай аттанып, сол жерде бірнеше отарларға ие болғаны туралы айтылады. Бұл шығармалар жанры жағынан тарихи жазбаларға жатады.

Келесі кең тараған карфагендік финикийлік әдеби жанр түріне тарихи әңгімелер жатады. Карфагендік тарихшылар Солтүстік Африканың Финикияға дейінгі өмірі мен карфа­гендік державаның тағдырына қызығушылық танытқан. Карфаген державасының тағ­дыры жай­­лы жазыл­ған ескерткіштерге римдік Юстин арқылы Помпей Троганың «Филлиптің бастан кеш­кендері» және Саллюстийдің «Югуртин соғысы жайлы» шығармалары мысал болады.

Карфаген қоғамы ғасырлар бойы грек әлемімен тығыз байланыста дамыды. Карфaген­дік­терге грек тілін үйренуге тыйым салатын заңның өз күшінде болуына қарамастан, карфа­ген әдебиеті эллиндік әсерге ұшырамай қоймады. Карфагендік пантеонға жер шаруа­шы­лы­ғы­на қатысты грек құдайлары да кірді. Карфагенде б.з.д. ІІІ ғ. өзінде грек әдебиетшілері өмір сүрді. Б.з.д. ІІ ғ. ортасында карфагендік Клитомахтың Афиныдағы Академияны басқаруы қызық жайт болды.

Карфагендік қоғам ғасырлар бойы гректік әлеммен тығыз байланыста өмір сүріп, дамы­ды. Нәтижесінде Солтүстік Африка мен Жерорта теңізінің шығысындағы финикийлік әде­биеттің дамуы эллиндік үдерістен көрінді.