Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. 
   Шумер жазбалары нені баяндайды?
   
2. 
   Гильгамеш жырына тоқталыңыз
   
3. 
   Эдуба мектебі мен эдуба әдеби мәтіндерін топтаңыз
   
4. 
   Шумерлік әдебиетке тән жанрларды атаңыз
   

Бірақ шумер тілінің аккад тілімен ығыстырылуы шумер мәдениетінің жойылғандығын, оның жаңа семиттекпен түбегейлі ауысқандығын білдірмейді. Тіпті аккадтық құдай есімдері шумерлік атаулардан шыққан немесе солармен теңдестірілген (Энлиль-Бел, Иштар-Инанна, Ут-Шамаш). Семит халқы бұрыннан Месопотамия тұрғындарының маңызды бөлігі болған­дықтан да, екі халық­тың бір-біріне сіңісуі біртіндеп жүрді.

Дегенмен шумерлік шығармаларға қарағанда аккадтық өлең шумақтарының құрылымы мен заңды­лық­тары түсінікті. Аккадтық ескерт­кіштер екпін түскен буындардың санына бай­ла­нысты шумақтармен жазыл­ған. Бұл өлеңдер әуезбен айтылуға арналғандықтан, әуенді такт шумақтардың негізі болып сана­лады. Аккад тілін­дегі өлеңдердің логикалық екпіні болған­дық­тан, екі сөздің ортақ бір екпі­ні болуы мүмкін. Егер сөздің соңы тұйық немесе ұзақ дауыс­ты дыбыстан аяқталса, екпін сөздің соңынан санағанда екінші буынға, ал қалған жағдайда үшінші буынға түседі.

Вавилон мәтіндері өте нашар күйде сақталған түрлі көшірмелер мен жазулар арқылы жет­кен. Вавилондықтар да шумерлер сияқты шығармалардың канондық тізімін жазған. Мұн­дай каталогты 1958 ж. ғалым У.Г. Лэмберт шығарған. Бұл тізім шығарма атауларынан басқа, олардың авторы көрсетіл­гендігімен ерекшеленеді.

Вавилон әдебиетіндегі «Әлемнің жаратылуы» (Энума элиш) атты космогоникалық маз­м­ұн­­дағы поэма ерекше көзге түседі. Архаикалық тілде жазылған бұл шығарма көлемі тұрғы­сынан Гильгамеш туралы жырдан кейін екінші орынға ие болып, әрқайсысы 125-165 қатар­дан құралған жеті сына жазу кестесінен тұрады. Бұл поэма көне тілде жазылып, оның басы шумер шығарма­ларының кіріспе бөлімінде кездесетін құдайлардың алғашқы қалаулары ту­ра­лы мәтіндерді еске түсіреді. Поэмада Вави­лон қаласы мен оның жергілікті құдайы Мар­дуктың даңқын паш ету мақсаты табылады.

Нергаль мен Эрешкигаль құдайлары және Иштар құдайының шығу тарихы туралы вави­лон­дық поэмалар жер асты патшылығы туралы аңыздар төңірегінде құрылған. Шумер әде­бие­тінде жиі кездесетін ажалды батырлар туралы әңгімелер вавилон әдебиетінде сирек кезде­седі. Осы уақытта Қосөзен тарихының ерте кезеңіне қарағанда батыр-құдайлар туралы аңыздардың саны арта түседі. Вавилон әдебиетінде бізге белгілі төрт батыр бар: Гильгамеш, Адап, Этан мен Атрахасис. Осындай вавилондық қызық шығармалардың бірі балықшы Адап туралы аңыз. Аңыз бойынша, Адап - ежелгі шумердің аңызға айналған Эреду қала­сының данышпан тұрғыны әрі балықшы. Ол - Эа құдайының баласы. Бірде, балық аулап жатқан Адап өзіне кедергі болған Оңтүстік желіне ызаланып, оның қанатына зақым келтіре­ді. Ыза­ланған Көк тәңірі Ану кінәліні жазаламақ болады. Адапқа әкесі Эа Ану құдайының алдында өзін қалай ұстау керек екенін үйретеді. Адап әкесінің кеңесін бұлжытпай орындай­ды. Адап­тың тапқыр жауаптарына тәнті болған Ану оған өмір суын ұсынады. Әкесінің кеңесі бойын­ша, оны өлім суы деп қабылдаған Адап одан бас тартады. Ану Адаптың бұл қылығын түсіне алмайды да, оның себебін сұрайды. Сонда Адап бұл әкесінің бұйрығы екенін айтқан­да, ыза­ланған Ану Адапқа өлім жазасын кеседі. Осылайша, Адап өмірінен айырылады. Бұл шығарманың негізгі нұсқасы Мысырдан табылған. Осы жерде жазғыштар сол кезде халы­қаралық тіл болған аккад тілін үйренетін. Шығарма шамамен б.з.д. ХІY ғ. логикалық байла­ныссыз құрылған.

Лирикалық мәтіндердің ерекше тобын дұғалар қамтиды. Олар көп жағдайда әдеби құнды­лыққа ие болмағанымен, олардың кейбір үзінділерінде көркем шығармаға тән элемент­тер кезде­седі. Егер әнұрандар құдайға қызмет етудің ресми түріне жатса, дұғалар мен тәубеге келу жеке діни сарынға жатады.

Махаббат жырлары туралы бізге жеткен түрлі шығармалардың аттары сақталған ката­лог-тізімнен мол мәлімет ала аламыз. Осындай шығармаға 50 қатардан тұратын «Ғашықтың сына­ғы» атты көневавилондық (б.з.д. ІІ мыңж. І жартысы) махаббат диало­гын жатқызуымыз­ға болады.

Б.з.д 745 ж. бастап (Набанасар билігінің басталуымен) канондық вави­лон хроникасын жүргізу басталады. Б.з.д. 745 ж. бастап Ашшур­бани­палға б.з.д. YІІ ғ. дейін жеткізіл­ген вави­лон хроникасы, Ассирия­ның құлауы жөнінде әңгімелейтін «Гэдда хроника­сы» (б.з.д. 626-605 ж.), б.з.д. YІІ ғ. ортасына дейін жеткізілген «Уайзман хрони­касы», Вави­лон­ды парсы­лардың жаулап алуын суреттейтін «Набонида кира хроникасы» сияқты бізге жеткен барлық вавилон хроникалары тұтас прозаикалық шығарма болуы мүмкін. Олар барын­ша қысқа әрі ықшам тілмен жазылып, таза ақпараттық сипатқа ие боды.

Асархаддон мен Ашшурбанипалдың бірнеше әнұрандарын есептемегенде, ассириялық әде­биетпен мүлде таныс емеспіз. Шынымен де, ассириялық сына жазу әдебиетінің бірден-бір өзіндік ерекшелікке ие ескерткіштері патшалық жазулар болып табылады. Бірақ б.з.д. ІХ ғ. патшалардың жылнамаларынан басқасы, аз ғана жергілікті ассириялық ерекшеліктері бар вавилондық әдеби диалектісінде жазылған.

Таяу Шығыстың сына жазу әдебиетінде патшалық жылнамалар жанры Хетт патшалы­ғында (б.з.д. ІІ мыңж.) пайда болып, кең тарады. Бұл жанр хеттер арқылы хурриттік патша­лық Митан­ниде қабылданып, б.з.д ІІ мың­ж. екінші жартысында Митанни арқылы Ассирияға өтті. Б.з.д. ІХ ғ. дейін ассирия­лық жылна­малардың көп бөлігі жорықтар, алынған бекіністер, құлдар мен бұқаралық жазалаулардың құрғақ тізімінен тұрды. Бұлар көбінесе айқын хеттік анналистикаға жататын қалыпты тіркестермен баяндалған. Алайда ассириялық мәтіндердің кіріспесінде патшаның атақтары мен артықшылық­тары, құдай­ларға үндеу өлеңдері жазыл­ған. Кең ауқымды тарихи мағлұматтар мен табиғат пен соғыс сурет­терін көркем бейнелеу жаңа ассириялық (б.з.д. YIII-YII ғ.) патша жазуларының ерекшелігін білдіреді.

Ассириялық патша жазуларын үш типке бөліп қарастыруға болады: салтанатты жазулар, жылнамалар және құдайларға арнап жазылған «хаттар». Салтанатты жазу патша жеңісін қандай да да бір географиялық немесе тарихи мәліметтерсіз көрсетеді. Жылнамалар қандай да бір патшаның билеу уақытындағы жорықтары мен жеңістерін толық суреттеу болып табы­лады. Олар бізге ассирия әскерлері болған елдер жөнінде құнды тарихи және географиялық мәліметтер береді. Патша жазуларының үшінші түріне қандай да бір патшаның жорығы жөнінде құдайға хат түрінде жазылған толық есебі жатады. Бұған Урарттың жорығы мен II Саргон мен Шубрия еліне жасаған жорығы туралы Асархаддонның Ашшур құдайына арнаған хаттары дәлел бола алады.

Вавилон-ассириялық әдебиетіндегі сюжеттер, көптеген жанрлар шумерліктерге ұқсас, алайда біршама көрнекірек жазылған. Бірдей сюжеттегі түрлі жанрлардағы ескерткіштер аккад поэзясында мүлдем басқаша беріледі. Бір тақырыптағы вавилондық шығармалар шу­мер­лік нұсқаға қарағанда өте қысқа, бірақ көп нәрсе баяндалған әрі оқырманның жүрегінде әсерлі із қалдырады.

Егер шумерлік әдебиет, ең алдымен, әдебиеттің қалыптасу үдерісі мен дәстүрлі ауызша жанрлардың жазбаша әдебиет шарттарына бейімделу үдерісіне әсер етсе, вавилондық әдебиет сол үдерістің нығайып, ары қарай жалғасын табуына өз үлесін қосады.