Оқулық Астана, 2012 Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі

Оқиғалы очерк. Этюд (суреттеу емес, суреттеме). Очеркші алдындағы мақсат көбінде мәселенің басын ашатын өмірдің көріністеріне көңіл аударуды талап етеді. Очеркші суретші секілді белгілі бір нүктені тауып алып суреттейді, егерде жазушы дұрыс бағытта жүріп, шығармашылық қиялы бай болса, ол өмір шындығын білуге, құбылыстарға әлеуметтік мағына беруге қол жеткізеді. Бірақ, мұнда да тақырыптың тың, өзекті болуы бірінші орында, ал олай болмаған жағдайда, сурет өзінің танымдық, тәрбиелік мәнін жоғалтады. Очеркшінің өмірге қаншалықты бейім екендігін осыдан байқауға болады.

Әртүрлі әлеуметтік ортада туған мінездердің соқтығысуы беллетристикалық очерк зерттеуінің объектісі болып табылады. Егер публицистикалық очерктегі идея оқырманға автордың құбылыстарды сараптауы арқылы жетсе, беллетристикалық очеркте көркем әдебиет жолымен көрінеді. Беллетристикалық очерктің негізі кез келген драмалық конфликт, мінездер соқтығысы болып табылады. Сонымен қатар, мұндай очерктерде басты ойды көрсететін бірнеше өзара байланысатын сюжет желісін табуға болады. Беллетристикалық очеркке В.Овечкин былай деп анықтама береді: «Ол өмірдің қандай да бір құбылыстары жайындағы көркем түрдегі оқырманмен жүргізілетін үлкен бір әңгіме» [23,190-б].

Беллетристикалық очерк жеткізе білу күшімен, тартымдылы-ғымен ешбір публицистикалық туындыға орын бермейді, алайда, мазмұндау амалы осы заманға лайықты орналастыру әдісімен өзгешеленеді. Беллетристикалық очеркте жазушының кейіпкерлерді тудыру, сомдау, адамдардың жан-жақтылығын көрсете білу шеберлігі негізгі маңызы болып табылады. Публицистикалық пен беллетристикалық очерктер бір-біріне қарама-қарсы, бірақ екі жағдайда да беллетрист пен публицист жолдары бір ізге түседі.

Публицистикадан беллетристикаға көшу баяу, біртіндеп іске асады және очерк бір элементін жоғалтып алып, екіншісіне ие болып жатса, заңды құбылыс. Себебі, мінездердің зерттеуін құбылысқа тәуелсіз жүргізе алмайтыны сияқты, әдебиетте құбылыстарды зерттеуде адамдарды бөліп қарауға болмайды. Очеркші жай ғана «беллетрист» болып қала алмайды, сонымен қатар ғылымнан да алынған элементтер болғандықтан зерттеушінің де міндетін атқарады.

Оқиғалы очерк - қазақ әдебиетінде көрнекті орын алатын очерктің белсенді түрі, себебі, әрдайым жазуға лайық ғажайып оқиғалар болып жатады және оқырмандарға эмоциялық әсер беру қызметін де атқарады. Бұл туралы Төлеубай Ыдырысов: «Очерктің бұл түрінің «оқиғалы» деп аталуы әсте бірыңғай оқиғаны суреттеу деген сөз емес. Очерктің бәрінде де негізгі кейіпкер болып еңбек адамы алынатыны сияқты, бұл түрдің де түп қазығы - адам» [24,88 б],- дейді. Жазушылар өмірде болып жатқан ғажайып оқиғалардың куәгері ғана болып қоймайды, қаламгер тіліне тиек, шығармасына арқау етіп өзі куә болған оқиғаларды алады. Оқиғалы очеркте де көркемдік элементтермен қатар, деректер, авторлық шегініс, публицистикалық ой мен түйін қатар жүреді.

Қазақ жазушыларының оқиғалы очерктерінің қайсысын алсақ та, қазақ елінің тұрмыс-тіршілігін, кең байтақ өлке, небір батыр, қарапайым адамдар туралы, олардың басынан кешкен оқиғалар, талай қызық тағдырлар жайлы толғайды. Өмір құбылыстарын үңіле зерттеген очеркшілер жаңалық пен жақсылықтың жаршысы болу мақсатында оқиғалы, мазмұны тартымды очерктерді өмірге әкеліп отырған.

І.Жансүгіровтің 1923 жылы жазған «Қойшы мен аэроплан», 1924 жылы жазған «Батырақ» очерктері - бас-аяғы жинақы, артық оқиға, артық адамы жоқ, пісіп-жетілген шығармалар. Сол кездегі қазақ аулындағы Бәкен сияқты қарапайым адамдар санасының өсуін, жазушы ауылдағы жаңа өмір көріністерін ойдым-ойдым әдемі оқиғалар арқылы суреттейді. І.Жансүгіровтің көркем очерктері туралы ғалым М.Дүйсенов: «І.Жансүгіров хабар ретінде жазылатын жалаң очеркке ден қоймай, көркем очерк жазуға талаптанған, бұл талабы жеміссіз болмаған. Әңгіме-очерктерінің сәтті шыққан-дарының композициялық тұтастығы берік, сюжеттік желісі тұтас, суреттеу, бейнелеу жағынан да кәдімгі көркем шығармалар талаптарына жауап бере алады» [25,46-б],- деп оң баға береді. Шынында да, жазушы көркем очерктерімен танысқанда, оқиғалы очерктер жазуға ұста екеніне көз жеткізгендей болдық.

Б.Майлиннің «Боранбайдың бірінші адымы» очеркі оқиғалы сюжетке құрылған, тақырыбы мен көркемдік қасиеті тепе-тең. Қарағандыда қара алтынды ағылшындар иемденіп тұрғанда ел басшылары жұмысшымен ісі болмай, подрядчиктер жұмысшыларды таяқпен айдағанын, үйдегі шиеттей бала-шағаны асырау үшін көрдей қараңғы шахтада жұмыс істеген шахтерлер өмірі оқиғаға желі болған. Боранбайдың әкесі көрген бейнет очеркте былай суреттеледі: «... денелі келген қартаң кісі қою қара сақалы ұйысып, екі иінінен дем алып, көптің бірі болып, көмірмен алысып жүр. Маңдайынан шұбырған тер көмір күлімен баттасып, екі көзі ғана жалтырайды» [26,125-б],- деп бейнетті қазақ өмірінің бір сәтін көрсеткен жазушы бала Боранбайдың әкесін соққыға жыққан ағылшынды өз көзімен көрген оқиғасын баяндай келе, Баянды, Тілеубердімен қақтығыстарын, зорлыққа бас имей, қиянатқа қарсы тұра алатынын, Боранбай кейіннен дұрыс, адал азамат болғанын нанымды әңгімелейді. Қарағандының жаңа Боранбайын үлгі етерліктей етіп тебірене жазған жазушы әке өмірінен көріністер беріп, оқиға желісін Боранбайдың кешегі мен бүгінгі тағдырын байланыстыра үдетіп отырған.

Қасым Аманжоловтың «Естен қалмас бір оқиға» атты очеркі жауынгер жазушының соғыс кезінде басынан кешкен оқиғаларына арналған. Ұлы Отан соғысы кезінде үгітшілік жұмысқа аттанып, жол-жөнекей Москва қаласында Қазақбаевпен, Мұқановпен кездесулерін әсерлі баяндаған.

«Ендігі бір сәтте алдымдағы переулоктан бір адам шықты да, менің алдыма түсіп, кете барды. Қуып жеттім, сыртынан байқасам – Сәбит!

- Сәке! – дедім мен. Менің осы үнім не көктен, не жерден шыққанын білмей қалды-ау деймін, Сәбит жалт қарап, біраз кідіріп тұрып қалды. Кенет есін жиған кісідей:

- Ойбай-ау, Қасым! – деді де, мол денесімен тарпа бас салып,

құшақтап алып, сүймесі бар ма мені. Мен көңілім бұзылып кетті. «Бақытты екенмін» деп ойладым мен» [27,48-б],- деген үзіндіден бұл оқиғаның шын өмірде болғанын, Сәбиттің өзіне ғана тән, басқаға ұқсамайтын мінезін даралап, өз басынан кешкен оқиғаны очеркші қаз-қалпында баяндайды. Қасым Аманжоловтың бұл оқиғалы очеркі 1944 жылы жазылған, белгісіз себептермен аяқталмай қалған.

Очеркшінің «Айқасу» атты очеркі де болған оқиға ізімен жазылған және онда қызыл партизандар өмірінен, басынан кешкен қызғылықты оқиғалар тізбегін, сол кездегі шолғыншылар қызметін, ақтармен күресін, жаулардың өз еркімен берілуін қезең-кезеңмен жазады.

Жазушы Зейнолла Қабдолов «Жамал» [28] атты очеркін «Өлімді жеңген ана» шығармасынан үзінді беру арқылы бастайды. Очеркшінің басты кейіпкері өмірде болған, күйеуін соғысқа аттандырып, екі жасар сәбиімен қалған Жамалмен автор өз әкесін майданға шығарып салғанда алғаш көргенін, одан кейінгі ауыр бейнетін, қоштасудың қиын сәттерін сенімді сезіммен әңгімелейді. Очерктің композициясы шебер қиысқан, бейнеленіп отырған оқиғалары үзілмей, табиғат суреттері мен адамның көңіл-күйі астасып жатады. Енді қоштасып болғанда, аспан күңіреніп, өзеннің теңізге құяр сағасындағы зеңбіректер зіркілдей бастағаны, жұрт ортасында қанға боялған әйел, бауырындағы сәбиді ажалдан құтқарған ана бейнесі шынайы шыққан. Бұл көлемі шағын оқиғалы очерк сырттай ықшам көрінгенімен, жеке адамның тағдырын әлеуметтік түйінге жетелеп, мемлекет мүддесімен ұштастырған. Бұл жерде автор жадағай суреттеуге бармай, өз кейіпкерінің соғыс алдындағы, соғыс кезіндегі, соғыстан кейінгі көңіл-күйін, ой сандығын ашып, қаһарманның жан-дүниесіне бойлайды. Мұнай қайнарын бақылаушы Жамалдың ендігі тұрағы үй емес, мұнай мұнаралары болғанын, осы іс-әрекетімен дұшпан еңсесін басқан ер, өр әйелдің бейнесі сәтті шыққан. Жазушы он бес жыл өткеннен кейінгі Жамал өмірін сырға да, жырға да лайық деп баға береді. З.Қабдоловтың «Жамал» очеркі - реалистік стильде жазылған, тосын оқиғаларымен байланысты сөз кестелері де өткір, характерлері заңды түрде дамып отырған, соғыс кезіндегі қарапайым қазақ әйелінің жан дүниесіндегі рухани өзгерістерді сәтті ашқан, өмір құбылыстарын үңіле зерттеген шығармасы. Очерктің негізгі идеясы – адамдағы бар жақсылық күннің көзі мен ананың сүтінен алынған қасиет дегенге бағындырады.

З.Қабдоловтың «Орақ үстінде» оқиғалы очеркі былай басталады: «Түн ортасы тақау. Ай батқалы әлдеқашан. Аспанның алыс шалғайында – сонау Қызылжар үстінде көшкен керуеннің жұртында қалған сексеуіл шоқтарындай жылтырап бір шоғыр жұлдыз тұр. Басқа тұстың бәрі түнек, меңіреу» [28,89-б]. Осы кішкентай алымды пейзажбен басталған очерктің лейтмотиві ретінде оқиға сырын ашады. Астық жинау науқанындағы қарбаластар, адамдардың бір-бірімен қақтығыстары, іскер басшы Петр Яковлевич Филиппенконың ұйымдастыру жұмысындағы келбеті суреттеледі. Аудан еңбекшілерін егін науқанына ұйымдастыру жағынан, өз қарамағындағы Цимбалюк, Абдуллин сияқты қарапайым адамдардың еңбегін бірінші басшының бағалауы, әртүрлі колхоздарды аралағанда олардың жетістіктерін көре білуі очерктің бояуын қалыңдатып, эстетикалық әсерін күшейтіп тұр. Автор әр оқиғаны сюжеттік желімен берік қабыстырып, композициясын ширата түскен. Очерктегі суреттелетін көріністер мен эпизодтар негізгі оқиғаны айқындай түсуге бағытталғандықтан, бірінші хатшы П.Я.Филиппенко образы мейлінше толыққанды, нанымды шыққан. Бұл оқиғалы очерк баяндау тәсілімен жазылған, көріністерді толықтыру қажет болған жағдайда лирикалық шегіністерге де жол беріп отырған. Басты кейіпкердің өсу жолдарын, өмір өткелдерін очеркші толық суреттеп жатпайды, оның қажеті де жоқ. Очерктің логикалық мотивировкасы егіс даласындағы екпінді еңбек, жеңістер, ел қамын жеген ерлер туралы әңгімелеп, очерк қаһармандарының тағдырына очеркші ортақтасып отырады.

М.Әлімбаевтың «Елдіктің туын көтеріп» оқиғалы очеркі қазақ батыры Рақымжан Қошқарбаевқа арналған. Очерк Ұлы Отан соғысы оқиғаларының сырын ашуға, батырдың басынан кешкен оқиғаларды байыппен баяндауға арналған. Жазушы өмірінде талай тарландармен сапарлас, дәмдес, мәжілістес болғанын айта келе, бірден 1977 жылдың ақпанындағы жамбылдықтардың шақыруымен Рақымжан екеуінің жолға шыққандағы оқиғасынан бастайды.

Жолға шығатын күні Рақымжан Қошқарбаев кешігіп келген себебін былай түсіндіреді:

« - Ойбай-ай, бәрінен құр қалдым-ау!

- Әу, қайда қаңғып жүрсің?

- Сендер сұрамаңдар, мен айтпайын.

- Е, не болды?

- Дәнеңе де болған жоқ.

- Енді қайда жүрсің?

- «Каменское плато» курортынан жаңа ғана шықтым.

Демалушылармен кездесіп... сөйлеп.... өзің білесің.

- Сапарға шығатыныңды ұмытқансың ғой.

- Ұмытсам, келем бе? Анау көкірек ауруына шалдығып, пұшайман болып жүрген бишаралар екінші рет Алматыға жолы түсіп келері қашан?! Сондайлардың меселін қалай қайтарасың? Әй, сендер өздерің ауырмаған соң, сырқағандардың зарығуын қайдан білесіңдер?!» [29,7-б],-деген диалогтан батырдың жайма шуақ мінез-құлқының психологиялық штрихтарын толық көреміз. Очерктің бар мазмұны болған оқиға ізі суымай тұрған кезде жазылған. Шынайы өмірдің өзі куә болған көріністеріне арқа сүйей отырып жазған Мұзафар Әлімбаев құры суреттеу, жадағай баяндаумен әуестеніп кетпейді, керісінше, шығарма өзегі етіп батырдың Рейхстагқа ту тігуін, ерлікке толы өмірін, ішкі жан-дүниесін, қоғамдық маңызы бар істерге араласуын ашып көрсете алған. Батыр бейнесін: «Рақымжан - әзілкеш, моюды білмейтін, қылжақсыз жүрмейтін кісі. Оның өткір күлкілі, шақпа әңгімелері бірсыпыра. Солардың ауызша ғана, аз ғана топ ортасында айтылатыны да жетерлік, кітап бетіне түсерлік құндысы да аз емес» [29,17-б],- деп әңгімелей келе, Рақымжан Қошқарбаев аузынан тараған күлдіргі әңгімелердің көп екендігін тілге тиек етеді.

Ә.Нұршайықовтың шығармашылығында соғыс тақырыбы едәуір орын алған. Қазақ әдебиетіндегі соғыс тақырыбындағы очерктерді жазушылар ішінде өндіріп жазған да - осы Ә.Нұршайықов. Оның очерктерінің кейіпкерлері - қатарлас, қаламдас, өз ортасынан шыққандар. Соғыс өмірінің ащы-тұщысынан дәм татып, басынан кешірген Әзілхан Нұршайықовтың «Хас батыр Қасым Қайсенов» оқиғалы очеркі де тартымды.

Әзілхан Нұршайықов – психолог очеркші. Ол өз кейіпкерлерінің сырт келбетін суреттеумен шектеліп қалмай, ішкі дүние, жан сырын да ашып отырады. Бұл очерктегі жарқ ете түсетін, оқушыны баурап алатын шағын психологиялық көріністердің өзін шығарманың өзекті тұтқасы деп тануға мәжбүр боласың. Ұлы Отан соғысының батыры Б.Момышұлы науқастанып, ауруханада жатқанда Қ.Қайсенов көңіл сұрай барғанын былай баяндайды:

«Баукеңе партизан ағай:

- Қасым ауруханадағы ағасына келіп, алақанын сипап, бетінен сүйе алмай, ол несіне кісі болып жүреді, - депті де, айқара құшақтап, екі бетінен кезек пе кезек сүйіпті. - Өзіңді арқалап алып кетейін бе үйге, - деп, әзілдей еркелепті інісі ағасына. Жүдеп жатқан жанға жылы бір сөз тауып айта білу - жігіттік, нарлық, мәрттік. Бұ да – Қасым секілді хас батырға жарасымды мінез» [30,49-б]. Осы екі алыптың кездесуіндегі сыйластық, адамгершілік жағына ой жібере қарасақ, кіршіксіз таза көңілдің, мейірімнің ұтымды штрихтары жазушы шеберлігі арқылы жүзеге асқан.

Әзілхан Нұршайықов жоғарыдағы екі оқиғалы очеркінде де тартымды образ жасау үшін өрен қимылды, жанды тұлғалардың, бет­-пішіндерін, келбетін жасаған. Мысалы: «Рақымжанның омыраусоқ өзімшілдігі, тас көз тасырлығы жоқ, қашан жолықсаң да, қашанғы ашық қабағын, жылы жанарын көресің» деген сөздермен Рақымжан портретін сомдаса, «Қасым көп үшін туғандай, көпшіл, алдындағы жасы үлкендерге жаны ашыған іні, өзінен кейінгілерге қамқор аға» дегенінен жазушы әр кейіпкеріне ғана тән тіл тауып бере алған. Екі очеркте де ұзақ сонар баяндаулар жоқ, негізгі кейіпкер тағдырына байланысты жайттарды әңгімеге араласа бастаған басқа кейіпкерлер арқылы да жеткізіп, өзі аз сөйлеп, кейіпкерлерін әр қилы мәнермен сөйлетеді.

Ғабдол Слановтың очерктерінің көпшілігі - өнеркәсіп орындары туралы, ауыл шаруашылығы озаттары, Қазақстан ғылымының өкілдері, бәрі-бәрі өмір шындығымен тығыз байланыста суреттеліп, өрелі құбылыстарды қызықты оқиғалар арқылы бейнелеген туындылар. «Депутат Әдидегі» Әди Шарипов, «Жарқылдаған бір жалынындағы» әйгілі партизан Қасым Қайсенов, «Алтай баласындағы» ардагер ұстаз Хамза Санбаев, «Бәйтерегіндегі» азамат соғысы ардагері Қабыл Күленов бейнелері - ісімен де, жайдары жайсаң мінездерімен де үлгі боларлық қаһармандар. Бұл очерктерінде жазушы сол кезеңнің өзекті мәселелерін қозғай отырып, келешектің абзал мұратын, еңбек үстіндегі адамдардың ерліктерін, кездескен қиыншылықтарды қызықты оқиға желісі арқылы сәтті көз алдымызға елестетеді. Очеркші қазақ жерінің о шеті мен бұ шетін аралап, Атырау алабынан, Жайық жағалауынан, Жетісу жайлауларынан, Оңтүстік өңірінен, Тың танабынан да көптеген очерктер жазып, сол кезеңде болып жатқан өзгерістер мен оқиғаларды, өмір фактілерін жинақтап көз алдымызға әкеледі.

Ғабдол Слановтың «Дән мен ұшық» атты қысқа оқиғалы очеркі жастар тәрбиесіне, әдептілік, көрегендік қасиеттер төңірегінде кеңінен сөз қозғайды. Очерк оқиғасы трамвайда болған қысқа оқиғадан туған тәрбиелік мәні бар ойдан туындаған. Очерктегі қысқа оқиға былай басталады:

«- Сәлеметсіз бе, ағай?- дегені ғой. – Отырыңыз.

Босатқан орнына отырмас бұрын сәлем берген жігітке қараппын. Алаң көздеу, шашын тақырлап қырған, шолақ жеңді ақ көйлек киген, еңселі, қынама бел, қара торы жас жігіт. Танымағанымды аңғартып, өзіне жалтақтап қарай берем:

- Танымай қалдым, білем, қалқам?..

- Мен де Сізді танымаймын,- деді ол.

- Ендеше?...-деп кідіріп қалдым.

- «Жасы үлкенге атыңнан түсіп сәлем бер» деуші еді атам. Заманымыздың көлігі трамвай, машина емес пе. Орнымды бергенім атымнан түскенім-дағы. – Жігіт осыны айтып жымиды да, сәлемет болыңыз,- деп, ілгері оза берді. Одан әрі сөйлесе алмай отырып қала бердім» [31,55-б],- деп, осы жігіттен көрген ілтипаты кейіннен стадионға барғанда жалғасқанын қызықты баяндаған. Оқиғаны одан әрі өрбіте отырып, стадионнан шыққаннан кейін биязы жігітті тоқтатып, жақынырақ танысады. Бас қаһарман Өнеге Заманбаевтың үйі ішінде екі жік қалыптасқандығы, шешесі мен әпкесінің дүниеқор болып бара жатқандығына алаңдаған жас жігіттің іс-әрекеті, ой-санасы, шешесімен екеуі арасындағы көзқарас қайшылықтары қызықты әңгімеленеді. Шеше мен бала арасындағы қайшылық қоғамдық өмірдегі күрес-тартыспен қабысып жатады, осы жеке кейіпкер Өнеге бойынан, іс-әрекетінен, тағдырынан оқырмандар заманның, дәуірдің шындығын көріп, әлеуметтік қайшылықтардың сырын ұғады. Өнеге Заманбаевтың характерін жазушы киім киісі, жүріс-тұрысы, ой-сезімдері, сөздері арқылы аша білген. Бұл оқиғалы очерктегі жайттар бір-бірімен ұласып, жалғасып, кейіпкер бет-бейнесі толық ашылу барысында іс-әрекеттері нанымды көрсетілген.

1977 жылы «Жалын» баспасынан шыққан Р. Нұрғалидың «Дән»[32] атты үш циклдан тұратын новеллалар жинағы - үлкен идеялық-көркемдік жүк арқалаған туынды. Бұл кітап «Жігер», «Алау», «Серпін» деген тарауларға бөлінген, әр тараудың өзіндік ерекшелігі бар. Бірінші тарауда тың ерлерінің қажыр-қайраты, ой-санасы, болмысы суреттелсе, екінші тарауда өндіріс саласындағы адамдардың басынан кешкен оқиғалары қамтылып, үшінші тарауда екінші тың еңбеккерлерінің ерен еңбегі, қарапайым еңбек адамдарының тіршілігі, өзіндік характері сәтті ашылған. «Дән» жинағының формалық ізденісі мен композициялық құрылымы ерекше және автор тек фактілер мен цифрларды беруді мақсат етпей, болған оқиғаларды қысқа да, әсерлі баяндай білгендігімен ұтқан. Атақты комбайншы Михаил Довжик туралы үшінші новеллада оқиғалар желісі шымыр, қарапайым еңбеккердің тек еңбегін ғана көрсетіп қоймай, оның ішкі жан-дүниесі, адамдармен қарым-қатынасы, еңбекқор комбайншы ғана емес жаңалыққа жаны құмар жан ретінде де көрсетеді. Бұл шығармадағы оқиғаның өрілуі мен шиеленістің дамуы шындыққа негізделіп баяндалады. Тың төсіне қара бидай шығару ниетінің дұрыс шешім тауып, өніп-өсіп кетуі, басқалардан жасырып егіс алқабының ортасына қара бидай егіп өз мақсатына жетуі бәрі-бәрі Михаил Довжиктің іс-әрекеттерінің төңірегіне жинақталып, оның психологиясын, характерін толық ашуға мүмкіндік жасайды.

Бұл кітапқа филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсын Жұртбай былай баға береді: «Рымғали Нұрғалиевтің публицистикалық новеллалар жинағының мазмұны терең. Жастардың әр жылдардағы даңқты дәстүрі, еңбек жолы көркем суретпен бейнеленген. Жанрлық ізденістері де ерекше назар аудартады. Тек қана диалогке, күнделікке, психологиялық шегініске, интервьюге құрылған новеллалардың мазмұны ғана емес, формалық құбылтулары да жүрекке жылы әсер етеді» [33,99-б]. «Дәннің» кейіпкерлері - заман, өмір жайлы айқын түсінігі бар азаматтар. Оларды қайнаған өмір ортасынан көре отырып, олардың да қуанып, ашуланатынын көреміз. Бұл жинақтағы новеллалар қысқа-қысқа эпизодтардан тұрады, бірде тың төсіне, бірде өндіріс орындарына, бірде жайлауға алып кететін эпизодтар бірімен-бірі заңды жалғасын тауып, оқыған сайын бір арнадан екінші арнаға жетелеп, қысқа да нұсқа қызықты оқиғаларымен есте қалады.

М.Әуезовтің «Оның аты екінші» атты очеркі - 1940 жылдары жазылған, көлемді, көркем оқиғалары қою. Бір эпизодтан екінші эпизод өрбіп отырады да, характерлер қақтығысы, тұрмыс-тіршіліктегі таластар да өрістеп, әлеуметтік үлкен мәселелер төңірегінде жүйелі әңгіме болады. Бұл салада жазушы очерктің сюжеттік арқауын ширықтыра түсу үшін, композициялық құрылысын шашыратпау үшін, барлық оқиғаны характерлер тағдырымен байланыста суреттейді. «Шыңғыс жолы» атты бірінші тарауында – ақ «Көктем - талайдан болмаған көктем. Өзі тіпті, күзге ұқсай ма, әлде не» [16,127-б],- деп басталады. Көк шығып қалғанда қардың жаууы, сілбі жауын жер жұмысын өндіртпейтінін Файзырахман Омаров бірден түсініп, күндегідей емес, жылдамырақ қамдану керек екенін ұғады. Бұл очерктегі оқиғалар көбіне Үржармен, яғни ең күшті, ең даңқты деген учаскемен ең әлсіз деген Аякөздің жарысқа түскені, ерен еңбектерінің арқасында ең алдыңғы орында келе жатқан бригадалармен тең түсіп, бірлескен, бауырласқан қазақ, орыс, украин, молдова, татар ұлттарының өкілдері бірлесіп жеңіске жеткені қызықты және тартымды суреттеледі. Бұл көркем очерктегі оқиға желісі бірнеше тараушаларға бөлініп, артта қалған бригада мен алда келе жатқан бригадалар еңбектері қатар суреттеліп, бір-бірінен үлгі алған тұстары қатарласа келіп, соңынан бір арнаға құйылады. Бұл оқиғаларға қатысқан кейіпкерлердің іс-әрекеті, мінез-бітімі, характерлері де жан-жақты ашылған. «Бүгінгі жиыннан Ахмеди намыстанып, қиналып шықты. Талай жүрген кісінің ішінен басы асып, кең қапсағай иығы жардай боп көрінетін Ахмеди, шынымен-ақ еңбекпен туысқан жан еді» [16,156-б],- деп очеркші Ахмедидің ер денесінің қайратпен қатып, бұлшық еттері мықты, ұршықтай зырылдап, дамыл алмай, аянбай еңбек етудің арқасында норманы бірнеше есе артық орындап алға шыққаны әсерлі және оқиға желісін ширықтырып отырады.

А.Сейдімбектің «Құлағында үні кетті сәбидің» оқиғалы очеркі - қысқа да нұсқа. Очерктің бас-аяғы үш-ақ кейіпкері бар. Бірі – Сейіткүл, екіншісі – оның зайыбы Кәсіп, үшіншісі – Кәсіптің інісі Мұхит. Очерктегі оқиға «Үшқайың» қыстағындағы шопан көмекшісі Сейіткүл жайында, жас келіншектің қоғамның малы үшін табиғаттың дүлей күшімен арпалысып, ақыр соңында мерт болады. Әуелі далада қар ұшқындап, арты алапат ақ түтек боранға ұласады. Қорадан екі күн шығарылмаған мал далаға апыр-топыр ұмтылғанын көрген Сейіткүл шәлісін қымтана бүркеніп, белін тастүйін буып алып, сұрапыл дауылмен айқаста сілесі қата шаршап, дем алғысы келеді. Жасы отызға әлі келмесе де, бес баланың анасы аязда тоңып, үсіп қалған сәтте де көз алдынан бес баласы, аялап өсірген бауыр еті, екілене соққан боранның үні емес, кенже баласының үнінің құлағына келуі келісті суреттелген. Кірпігі қимылдап жатып, жанына тақалған қайнысы Мұхитқа мынадай бір ауыз ғана сөз айтып үлгереді:

«Менің кенже кішкентайыма сүтті жылытып бермесе, тамағы ауырып қалушы еді» [34,252-б],- деп, өмірмен қоштасар сәтте де баласының жағдайын ойлауын, бұл дүниемен қоштасуын жазушы жас ананың жан дүниесінің қылаусыздығына бас ие отырып, тәжім етеді. Тіршілікпен қоштасу сәтінде де сәбиін ойлаған ана бейнесі жарық дүниенің тірегі екенін шебер сомдаған очеркші қазақтың шағын қыстағында болған оқиғаны өз шығармасына сәтті арқау еткен.

Сәбит Мұқановтың «Туған жердің тыңында» атты көркем очеркінде сол кезеңнің тұрмыстық жағдайларын ғана суреттеп қоймай, өзінің ішкі әлемін де әдіптейді. Мұнда тұрмыстық жағдайлармен қоса, көңіл-күй сәттері, жеке басының мінез ерекшеліктері, портреттік суреттемелер кеңінен қамтылады, яғни автордың жеке басының өмірлік тәжірибесі, өмір сүрген дәуірінің қайшылықтары, арман-мақсаттары қатар өріледі. Бұл көркем очерктің алғашқы тарауы «Бұл жердің тарихынан» деп аталып, азабы ауыр болған балалық шағын өткізген, әке-шеше, туыстарының қабірі орнаған Жаманшұбарды ширек ғасыр көрмей, қайта оралғандағы әсерлерін очеркші шыншылдықпен баяндайды.

Жазушы бұл тарауда Жаманшұбардың бұлай аталу себебін, Қараағаш жеріне көшу себептерін айта келе, өзінің қайда, қалай өмірге келгені жайында мәліметтерді бергенде, жеке адам тағдыры мен қоғам тағдырын байланыстыра отырып, былай береді: «... Мен олар жалшылықта жүрген жат ауылда туғанмын. Әкем қырық тоғызда, шешем – қырық екіде. Менен басқа ұл оларда болмаған. Қыздары көп болған. Бірақ, ол замандағы қазақ аулының ғұрпында қыз – бала емес, «қалыңмал» ғана.

Көп жыл ауыр бейнеттің салмағымен жаншылған менің әкем де, шешем де мен туғаннан кейін еңбекке жарамайтын дәрежеде ауырып, басқа паналар жері болмаған соң, Жаманшұбардағы туыстарына көшіп барады. Ол жылы мен бес жастамын. Келер жылы әкем өлді, одан келер жылы шешем өлді. Менен үш жас үлкен апам – Ұлтуған екеуміз жетім қалдық...» [36,21-б]. Жазушы өзінің балалық шағының елеулі кезеңдерін сөз еткенде, қазақ елінің басындағы ауыр халді, панасыз қалған жетім балалардың басындағы ауыр жағдайды суреттегенде табиғат құпияларымен егіз суреттеу арқылы шығармасында көркемдік шешім тапқан. «Бірнеше күннің бойына созылған боран, кейде үйлер мен қораларды теп-тегіс қалың және биік күртікпен жауып кетеді. Боран ашылғаннан кейін әр үй өз қорасының маңына үйілген күртікті қазып жол ашады, үй мен үй терең қазылған орлар арқылы қатынасады...

Үйлерді күртіктер бұлай баспау үшін, қыстың басында, ауылды және үйлерді жағалай, қамыстан қалқан ұсталады. Жазық далада жел айдаған қар, қалқандарға ықтай келе, біраздан кейін қалқан маңы қар тауына айналады. Қамыс қалқан ол таудың үстіне үстеле тағы да орнайды... Қар аязда тас боп қатып қалады да, адам түгіл жеңіл-желпі малды да көтеріп кетеді» [36,22-б],- деп Жаманшұбар жеріндегі қыстың қаталдығы, көктемнің бала атаулыға әкелер қызығы, «құралайдың салқыны» қалай түсетінін, жаз жайлаудың қызығын бейнелегенде, очеркші өмір оқиғалары мен табиғаттың құбылыста-рын қатарластыра отырып, ұтымды іріктеп, келістіре суреттеген. Мұнда автор табиғат суреттерін өзінің көзімен, көңіл түйсігімен орайластыра береді, яғни табиғат пен кейіпкер көңіл-күйлері астарласа, қатарласа жүріп отырған.

Бұл көркем очеркінде жазушы жеке басындағы жайларды ғана шолумен тоқталмайды, сол өзінің балалық кезіндегі саяси-әлеуметтік жағдай, қоғамның рухани-мәдени өмірінен де хабар бере отырып, одан кейінгі де өз жеке басының өмірлік тәжірибелерін тізбектей келе, арман-мақсаттарының қалай орындалғанын шығармашылықпен жазады. Сонымен қатар, мемуарлық очеркте қазақ халқының тарихи дамуының аса маңызды проблемалары көтеріліп, қарапайым халықтың ең жарқын мұраты, қадір-қасиеті, сол кезде болған жаңалықтарды автор өз бейнесі арқылы көрсетеді, осыдан келіп жазушы балалық, жастық шақты тану өткінші науқан емес екенін дәлелдейді. Өткенді білмей, алға жылжу жоқ, өткен күн бүгінгі күннің таразышысы, мемуарлық көркем очерктер жазушының халық өмірінің өткенін жаңа заман биігінен шолуға мүмкіндік беретін өте қолайлы көркем очерктің түрі болып табылады. Жазушының өз көзімен көрген оқиғаларын, басынан кешірген жағдайларды ғана әсерлі етіп баяндау мемуарлық очерк болады десек жетпейді, сондықтан бұл очерк түрі тарихи шындық фактілерді көркемдік жолмен жинақтау арқылы жүзеге асады. Мемуарлық очеркте бұрын болған оқиғаларды рет-ретімен баяндаса болғаны десек, аздық етеді. Онда өмір танытқыштықпен қоса, тағылым берерлік сәттер көп кездесіп, бұл очерк түріндегі тарих көпті көрген, көпті білген ұстазға айналса, лирикалық кейіпкердің өзі кей жағдайда тарих рөлін атқарып кетсе - өз мақсатын орындағаны. «Бұл жердің тарихынан» атты тарауы автордың балалық шағындағы өзі туып-өскен ауылының портретін толық беруді, барлық жайды жас бала атынан баяндай отырып, сол кездегі ауыл-аймақтардағы өзгерістерді қаз-қалпында беруімен құнды шыққан.

«Менің өскен ортам алпыс үй Елібай ертерек жерінен айрылып, қоныс ауып, кедей болды. Сол кедейдің бірі, түбі өзбек, Сейткемелдің Әубәкірі Пәтима деген тұңғыш қызын маған атастырыпты. Әубәкір 1910 жылдан бастап саудаға айналысып, байи бастайды. Байыған сайын бізді менсінбеуге айналды. Үш-төрт жылдың ішінде, әсіресе, 1916 жылы Әубәкір бүкіл бір дуан елге ықпалын жүргізді. Қызын бермеуге айналды. Бермегеннен бұрын, ауыл үй отырып, оның қатын-қалаштары, малайларына дейін намысымызды қорлап бақты. Бала кезімде, іңірде, қараңғы үйде шешемнің:

«Сонымен Москвадамыз. Үш болашақ әдебиетші Қызыл профессура институтында оқитын атақты жазушымыз Сәбит Мұқановтың жатқан жеріне іздеп бардық. Сәбең жатақхананың үлкен бір бөлмесінде Мәриям жеңгей екеуі тұрады екен. Елді сағынып қалған ба, екеуі қуанып қарсы алды. Сәбең бізді алма-кезек құшақтап:

Мемуарлық очерктерде тек тарихта болған адамдар, оқиғалар, құбылыстар суреттелуімен шектелмейді. Онда адам характерлері ашылып, оқиғалар бір-бірімен тығыз байланысып, сол арқылы ұлттың, халықтың да жан дүниесі көрінеді. «Қайран Жәкең» атты очеркінде халық поэзиясының өкілі Жамбыл Жабаевпен аралас-құралас болған үш жылдағы елеулі кезеңдері жайлы баяндай келе, очеркші ақынның портретін, ішкі жан дүниесін, жеке басының толғаныс-тебіреністері үстінде де бейнелейді.

Сафуан Шаймерденовтің «Ағалардың алақаны» кітабында М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Б.Момышұлы тағы басқа ақын-жазушылар туралы есте қалған оқиғаларға құрылған мемуарлық көркем очерктері қамтылған. Бұл кітапта автор өмірдегі көрген-білгендерін, естігендерін өз очерктеріне арқау ете отырып, ұтымды штрихтар, адамның ішкі сырлары, мінез-құлқындағы ерекшеліктері туралы философиялық түйіндеулерге негіздеген. «Бір таба нан» атты алғашқы очеркінде жазушының балалық шағы, әкесінің аралас болған адамдарымен қарым-қатынасы, өскен ортасы туралы баян еткенде, әкесінің орнын, адал жүрегін, таза адами табиғатын әдемі суреттейді. Әсіресе, Сәбит Мұқановқа байланысты өз басында болған оқиғалары қызықты. Соның бірі:

Көркем очерктегі көркем шындық жолдары әр алуан және мемуарлық очерктерде де жазушы таланты күшті болған жағдайда ғана, көркемдік шындық та сондай өреден көріне алады. Демек, Сафуан Шаймерденовтің «Ағалардың алақаны» атты кітабындағы естелік түрінде жазылған мемуарлық очерктері әртүрлі тақырыпқа арналған, онда өзі өмір сүрген дәуір, оның қаһармандары жанды, табиғи қалпымен көз алдымызда қалады. Кітаптың екінші тарауы «Қитұрқысы жоқ бірқақпайлар» деп аталып, оған жеке адамдар мен автордың басынан кешкен қызықты оқиғалар арқау болған. Қазақ халқының атақты жазушы-ақындары мен әншілері туралы қысқа-қысқа қызғылықты әңгімелер осы өнер адамдарының кейбір өмір көріністерін қадау- қадау елестеткен, өздеріне ғана тән ерекшеліктерді дөп басып, нанымды әңгімелейді.

Қорытып айтқанда, мемуарлық көркем очерктерден мынадай ерекшеліктерді байқауға болады. Біріншіден, автор өзі куә болған, басынан кешкен оқиғаларды арқау етеді, екіншіден, онда тарихи оқиғалар, белгілі қоғам, өнер қайраткерлерінің өмірлері туралы естеліктер немесе күнделіктер түрінде де болуы мүмкін, үшіншіден, сол қайраткерлер не жеке адамның өмірі мен тағдыры сол қоғаммен тығыз байланыста суреттеледі, төртіншіден, құжаттық, деректік тұрғыда да басқа жанрлардан әлдеқайда нақтылығымен ерекшеленеді.