ОҚулық Атыраулық заманауи жазушылардың қазақ және орыс тілдеріндегі шағын прозалық жинағы

Ауа – райы алай–дүлей. Бораннан көзім түк көрер емес. Ызғырық жел қалың тоннан да өтіп барады. Жалғыз келе жатқандаймын. Қасымдағы серіктерімнің сөйлеуге шамасы жоқ. Олардың бәрін мазалаған бір ой бар. «Құдай–ай, қашан жетеміз?» Жетерміз. Бірақ қайда? Бет ауған жаққа жүре бергеніміз жөн бе? ...Неге біз? Бәлкім, бір орында аялдап күткеніміз дұрыс па еді...? Адамдар бізді тауып алар еді ғой...Жүрегім бір нәрсені сезгендей...Бірақ жақсы ма, жаман ба ұға алмай қойдым. Боран бетімді қарып барады. Құдай есімнен адасайын дедім бе? Әлде елес пе? Бұл не? Жарық? Есімнен адасқан секілденіп, серігіме:

- Сен көрдің бе? – дегем? Оның әлсіз дауысы естілді:

- Көрдім.
Біз жарық көрінген жаққа тез жүруге тырыстық. Бірақ менің «тез жүрдік» дегенім шамамен бір сағатта жар- ты мильдей шығар. Математик болу қандай қиын еді?.. Кез – келген нәрсені нақты біліп отырасың. Менің орнымда өзге біреу болса:

- Қазір жетемін, қазір, - деп үмітпен қадам басар еді. Ал мен бұл жарыққа шамамен үш – төрт күнсіз жету мүмкін емесін біліп тұрмын. Осы уақыт аралығында не боларын білмейтінім өкінішті. Математика! Бар қиялымды жойдың – ау. Осы бір жаққа да «орман ор- тасында тамаша математик тұрады» - деп келіп едім. Енді не болмақ?...Орманда математикпен кездеспек түгілі аюға жем болатын түріміз бар. Серіктерімді де қиналттым. Өмір жолымды таңдар кезде өзімді ғылымға арнағаныма бірінші рет өкініп тұрмын. Уақыт өтіп болар емес. Досымның біреуі құлап түсті.

- Саған не болды? – деп екеуміз бірге айтыппыз. Ол байғұс әлсін - әлсін:
- Кете беріңдер, мен сендердің тірі қалғандарыңды қалаймын! – деді.
Біз оны қалдыра алмадық. Екеуміз кезек – ке- зек көтергендей болдық. Ол біздің жолымызды бұрынғыдан бетер тежеді. Бірақ математика – достыққа адал болуға үйрететін бірден – бір ғылым.

/Мысалы, бір формуласыз екінші формуланың бола алматыны сияқты/.

Меніңше, әрбір адам – шешлілмеген формула. Олар бір – бірінсіз бола алмайды. Айдалада келе жатқан үш адам ақ қағаз бетіндегі үш формула секілді. Ал алыстағы жарық – қиын бір есеп. Сол есепті шешу үшін үш формула қажет! Ойымды арқамдағы досым бөлді:
- Мен жете алмаймын. Түсірші. Деуін деді де тура 30 секундтан кейін есінен танып қалды. Мен бұл жөнінде серігіме айтпадым. Қағаз бетінде 2 формула қалды. Біреуі іске аспайтын секілді. Алайда есеп шығарушы

Буран свирепствует. Из-за снежных вихрей не видно ни зги. Пронизывающий ветер пробирает насквозь даже через густой мех шубы. Такое ощущение, что иду одна. У моих спутников нет никакой возможно- сти говорить. Всех их тревожит одна мысль: «Боже мой, когда же дойдем?» Дойдем. Но куда? Можно ли идти, куда глаза глядят...Почему мы? Может, правиль- нее было бы переждать где-нибудь..? Люди нашли бы нас. Мое сердце будто почувствовало что-то...Только не могу понять, хорошее или плохое. Буран обжигает лицо. Я теряю рассудок? Или это видение? Что это? Свет? В состоянии, близком к потере рассудка, спро- сила у спутника:
- Ты видел?

В ответ послышался его слабый голос:

- Видел.
Мы пошли скорее туда, где показался свет. Но только мое «пошли скорее» равно примерно полмили в час. Как тяжело быть математиком?.. Знаешь буквально любую вещь. Если б на моем месте был другой, то шел бы с надеждой: «Сейчас дойду, сейчас». А я знаю, что к тому огоньку невозможно дойти: туда без малого три-четыре дня пути. К сожалению, я не знаю, что мо- жет произойти за это время. Математика! Разрушила все мои мечты и фантазии. Сюда я пришла из-за того, что «в глубине леса живет замечательный математик». А что теперь будет?...Не то, что встретиться с мате- матиком в лесу, а сами мы можем стать пищей для медведя. Заставила мучиться своих спутников. Впер- вые сожалею о том, что посвятила себе науке, выби- рая свой жизненный путь. Время идет так медленно. Один из друзей упал.
- Что с тобой? – спросили мы одновременно. Бедняга время от времени повторяет:
- Уходите, я хочу, чтобы вы остались живы!

Мы не могли оставить его. Вдвоем по очереди несли его. Это еще более тормозило наш путь. Но матема- тика – единственная наука, которая учит верности в дружбе. Например, одна формула не может существо- вать без другой.

Мы, по-моему, каждый человек – нерешенная форму- ла. Они не могут существовать друг без друга. Три че- ловека, идущие в степи, как три формулы на белом ли- сте бумаги. А свет вдали – это сложная задача. Чтобы решить эту задачу, нужны три формулы! Мои мысли прервал друг за спиной:

- Я не смогу дойти. Опусти меня. Сказал и ровно через 30 секунд потерял сознание. Я не сказала об этом своему спутнику. На листе бумаги остались две формулы. Одна формула, кажется, непригодна. Если

308 309

оны сызып тастаса, қателік болар еді. Өйткені ол кез

– келген уақытта қайтадан кәдеге асуы мүмкін. Мен әлі жүріп келемін. Екінші серігім де жерге құлап түсті. Мен де құладым. Бірақ тала қойған жоқпын. Екі серігімді бірдей сүйреп жүре алмайтынымды білдім. Екеуін беттерінен шапалақтап әрең ояттым. Екеуі де жүре алмайтындарын айтты. Мен оларды қармен көміп, беттерін ғана ашық қалдырдым. Ұйықтамай, бір – бірімен әңгімелесіп жатуларын сұрадым. Сөйтіп, әрі қарай жалғыз кеттім. Тез жүруге тырыстым. Қағаз бетінде 2 формула күшін жоюдың аз – ақ алдында тұр. Шамасы есеп жалғыз формуламен шығатын секілді. Әрине, егер шықса...Тегі «математика қиялымды жойды» - деуім бекер болар...Мен қиялдап келемін. Шықпайтын есепті шығаруды өлермендікпен қиялдап келемін. Мүмкін шешілер. Құдай – ай, әлім құрып ба- рады.

Мүмкін емес! Мен жеттім! Бұл – үй. Ағаштан салынған үй. Төбесі маған түсініксіз әлденелермен жабылып, бір ұзын ағашқа жылтыр нәрсе орналасты- рылыпты. Сірә, мен қуып жеткен жарық осы болар. Тез – тез жүргендей боп, күшімді тек есік қағуға әзер жеткіздім. Көзілдірікті жас адам ашты. Бір – бірімізге аң – таң болып қарадық. Ол да математик екен. Ол да- осы жақта белгіліматематиктің тұратынын естіп келіп, адасыпты. Жаңа серігім өз басынан кешкендерін ба- яндай бастады:

- Мектепте математик едім, өмірім бір сарынмен қызықсыз өтіп жатты. Бірде не түрткенін білмеймін, осы жақта тамаша математик тұратынын естіп, жолға шықтым. Бұл үйде тұрғаныма үш ай болды.

Оның басынан кешкендері менікіне ұқсас екен. Екеуміз қалың киініп, тағы екі тон кішкене тамақ алып, менің серіктеріме қарай жүрдік. Аз жүрдік пе, көп жүрдік пе, әйтеуір әліміз құрып бітті. Мен жерге құлап түстім. Көзім түк көрмейді. Өзімді әлдекімнің демегенін ғана сездім. Кішкенеден соң есімді жиып, -

«түсіп, өзім жүремін», - дедім. Әлгі күш иесі:

- Сенімдісің бе? – деп сұратды. Мен басымды изедім. Екеуміз тағы біраз жүрдік. Ақыры серіктеріме де жеттік. Олар әлі тірі екен. Демек қағаз бетіндегі 2 формула әлі күшін жойған жоқ, тек қосалқы тағы бір формула пайда болды. Бір серігімнің жүруге мүлде әлі қалмады. Оны жас математик көтеріп жүрді. Ал екінші серігіміз екеуміз ілбіп келеміз. Бір формула күшін жоюдың аз–ақ алдында. Екі формуламен есеп шешілер емес. Күшті болып тұрғаны қосалқы форму- ла. Біз жүріп келеміз.

Мүмкін емес! Қала көрінді. Өмір көрінді. Есеп шешілетін секілді. Біз мейлінше тез жүрдік. Жас ма- тематикке:

решающий задачу вычеркнет ее, это будет ошибкой. Потому что она в любой момент может пригодиться. Я иду. Мой второй спутник упал на землю. Я тоже упала, но не потеряла сознание. Поняла, что не смо- гу тащить одновременно двух спутников. Еле разбу- дила обоих спутников, похлопав по их щекам. Они оба сказали, что не могут идти дальше. Я закопала их в снегу, оставив открытыми только лица. Попро- сила их не спать, а беседовать друг с другом. Таким образом, я пошла дальше. Старалась идти быстрее. На листе бумаги 2 формулы готовы потерять силу. По всей вероятности, задача может решиться только с помощью одной формулы. Конечно, если возможно решение...Да, я зря сказала, что «математика лишила меня иллюзий»...Я иду и мечтаю. Неутомимо мечтаю решить неразрешимую задачу. Может, получится. Боже мой, силы покидают меня.
Невероятно! Я дошла! Это – дом. Деревянный дом. Крыша закрыта чем-то непонятным для меня, на длинную жердь прикреплено что-то блестящее. Ско- рее всего, это есть тот свет, к которому я торопилась. Из последних сил пошла быстрее, сил еле хватило на то, чтобы постучать в дверь. Открыл дверь молодой человек в очках. Мы удивленно посмотрели друг на друга. Он тоже оказался математиком. Он так же, как мы, пришел в эти места в поисках знаменитого мате- матика и заблудился. Мой новый спутник начал рас- сказывать о своих приключениях:
- Я был в школе математиком. Жизнь моя проходила в одном темпе без всякого интереса. Однажды, не знаю, что на меня нашло, узнал, что в этих краях живет за- мечательный математик, и вышел в путь. Уже три ме- сяца, как я живу в этом доме.
Его приключения похожи на мои. Мы оделись теплее, взяли два тулупа, немного еды и пошли к моим спут- никам. Много ли, мало ли мы шли, но наши силы под конец иссякли. Я грохнулась на землю. Глаза ничего не видят. Почувствовала, что кто-то подхватил меня. Через некоторое время очнулась, произнесла: «Спу- щусь, пойду сама». Источник силы спросил:
- Уверена? Я кивнула головой. Мы вдвоем шли еще долго. Наконец дошли до моих спутников. Они были еще живы. Это значит, что две формулы на листе бу- маги еще не потеряли силы, только дополнительно появилась еще одна формула. У одного моего спут- ника совсем не осталось сил ходить самостоятельно. Его взял на руки молодой математик. А я еле-еле иду со вторым спутником. Одна формула в двух шагах от того, чтоб потерять силу. Задачу нельзя решить двумя формулами. Пока сильна дополнительная формула. Мы движемся вперед.
Не может быть! Показался город. Показалась жизнь. Кажется, задача будет решена. Мы стараемся идти быстрее.

310 311

- Шаршадың ғой, мен көтерейін, - деп арқасындағы серігімнің қолын ұстап едім, тамыры соқпайды. Жас математик оның өліп кеткенін сезбегенін айтты. Біз оны жол ортасында тастап кетпек болдық.

Бірақ жас математик айтты:

- Егер ол қалса, өзім де қаламын, - деді, жас мате- матик. Қосалқы формула баяғысынша күшті екен. Өкініштісі, ол есепті дұрыс шығармайды. Ол күші жоқ формуланы сүйеп келеді. Екінші серігім де құлап түсті. Мен жас математиктен бірінші серігімде тастап, екінші серігімді арқалауды өтіндім. Ол үндемеді. Алға жүре берді. Соңынан жүріп,
- Сен кімсің, есің дұрыс па? – дедім. Ол қалың көзілдірігін шешіп еді...Мүмкін емес! Бұл менің дүниеден өткен ағам. Арқасындағы бірінші серігімнен жеңгемді таныдым. Ол маған,
- Сенің жолың – басқа жол, кері кет! Екінші серігің де маған ілеседі, - деді. Ағамның артынан былқ–сылқ басып еріп келе жатқан серігім – досым екен. Мен жыладым. Олармен бірге барғым келді. Бірақ олар ғайып болды. Формуланың бәрі күшін жойды. Тек біреуі ғана қалды. Мен көрінген өмірге қарай жүрдім. Есеп те шешіліп келеді. Өмірге жеттім. Бір сызықтан аттағам, есеп шешілді. Көзімді аштым. Анам, әкем, інім бәрінің көзі жасқа толы. Құшақтап жылап жатты. Мен өмір математикасын шешуге тырысып, қателесе жаздадым. Өмірдің қиын есеп екенін енді түсіндім. Оның шешілуі – шешілмеуі адамның өзіне байланы- сты.

_{Нәркес Балтоғаева}

- Ты устал, давай я подниму , - сказала я молодому ма- тематику, взяв за руку своего спутника на его спине: пульс не прощупывается. Молодой математик сказал, что не почувствовал его смерти. Мы хотели оставить его на середине пути.

Но молодой математик сказал:

- Если он останется, я тоже останусь. Дополнитель- ная формула по-прежнему еще сильна. К сожалению, она неверно решает задачу. Она поддерживает бес- сильную формулу. Второй мой спутник тоже упал. Я попросила молодого математика оставить первого спутника и поднять на спину второго. Он промолчал. Продолжал идти вперед. Идя следом, спросила:

- Кто ты, у тебя все в порядке? Он снял свои очки с толстыми стеклами...Не может быть! Это мой брат, ушедший из жизни. В своем спутнике на его спине я узнала жену брата. Он сказал мне:
- Твой путь – другой, иди назад! Твой второй спут- ник тоже пойдет со мной. Спутник, идущий вслед за братом, шатаясь, оказался моим другом. Я заплака- ла. Мне хотелось пойти с ними. Но они исчезли. Все формулы потеряли силу. Осталась только одна. Я по- шла к показавшейся вдали жизни. И задача на пути решения. Дошла до жизни. Перешагнула через одну черту и задача решилась. Открыла глаза. Глаза мамы, папы, братика полны слез. Плачут, обнимая меня. Я, пытаясь решить математику жизни, чуть не совер- шила ошибку. Только сейчас поняла, что жизнь – это сложная задача. Ее решение зависит только от самого человека.

_{Перевод с казахского Сауле Дутбаевой}

312 313