Ҥшінші тарау бойынша сҧрақтар мен тапсырмалар

ІV. КОЛЛЕДЖДЕРДЕ, ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА ПЕДАГОГИКАНЫ ОҚЫТУДЫҢ ФОРМАЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ

Білім берудің теориясы мен практикасында кӛптеген формалар жинақталған. Форма (латын сӛзі «forma» – сыртқы бейнесі, сыртқы кӛрінісі дегенді береді) – бұл белгілі бір мазмұнның сыртқы бенеленуі. Ежелгі заманда педагог бір білім алушымен жеке айналысқан, сондықтанда оқытуды жеке ұйымдастыру – ең ежелгі форма болып табылады.

Қоғам қажеттіліктерінің ӛзгеруіне байланысты жекелей-топтық формасы пайда болды. Жекелей-топтық форманың дамуының кӛрінісі ретінде сынып-сабақ жүйесі енгізілді.

Дальтон-план формасы АҚШ-та кең таралып, сабақтар кітапханада жекеше арнайы тапсырмалар арқылы жүргізілді.

Сабақты ұйымдастырудың Бригадалық-зертханалық әдісінде білім алушылар бирагадаларға немесе топтарға бӛлініп, педагог берген тапсырмалармен бірігіп жұмыстанады. Педагог алдымен кіріспе сабақ ӛткізіп, содан соң бригадалар ӛз бетімен жұмыстанады. Тапсырмаларды орындау барысында білім алушыларға кеңес алуға болады.

Жобалау әдісі – білім алушылар педагогтің басқаруымен белгілі бір жоба тақырыбын таңдап, осы жобаның айналасында танымдық қызметті жүзеге асырады.

Жоғарыда келтірілген әдістердің барлығының кемшіліктері де бар, сондықтанда олар үнемі әрі қарай жетілдіріліп дамытылмады.

Трамп жоспары – бұл оқытуды ұйымдастырудың үш формасын: жеке, топтық және бұқаралықты біріктіреді. Бұл форма негізінен жеке мектептерде кең қолданылады.

Кеңестік мектептерінде негізінен сынып-сабақ формасы кең таралған болатын.

Оқытуды ҧйымдастырудың формалары – белгілі бір тәртіпте және мезгілде жүзеге асырылатын оқытушы мен білім алушылардың біолескен іс-әрекетінің сыртқы кӛрінісі. Олар әлеуметтік тұрғыда шартты, дидактикалық жүйелердің дамуымен байланысты пайда болып жетілдіріліп отырылады.

Оқытудың ұйымдастыру формалары әр түрлі ӛлшемдер бойынша жіктеледі:

• 
  білім алушылардың санына қарай: бұқаралық, ұжымдық, топтық, шағын топтық, жеке;
  
• 
  оқу орнына қарай: аудиторияда және аудиториядан тыс формалар;
  
• 
  колледждегі, ЖОО-ғы оқыту формалары: дәріс, семинар, практикалық және зертханалық сабақтар, СОӚЖ, СӚЖ, т.б. жұмыс;
  
• 
  оқыту уақытының ұзақтығына қарай: кредиттік жүйеде (50 минут), сызықтық жүйеде қосарланған сабақ (80-90 минут), әр түрлі ұзақтықтағы сабақтар.
  

Дүние жүзінде ең кӛп тараған оқытудың сынып-сабақ жҥйесі болды. Ол ХVІІ ғасырда пайда болып, міне үш ғасырдан астам уақыт бойы дамып келеді. Оның сұлбасын неміс педагогы И.Штурм (1537-1582жж.) жасады ал, Я.А.Коменский (1592- 1670жж.) оның теориялық негізін салып, практикада жүзеге асырды.

Оқытуды ұйымдастырудың сынып-сабақ жүйесінің негізгі компоненті – сабақ болып табылады. Сабақ – бұл аяқталған мәндік, уақыттық және ұйымдастырушылық қатынастағы оқыту үрдісінің кесіндісі (кезеңі, буыны, элементі).

• 
  ғылымның жаңа жетістіктерін, педагогикалық практиканың озат тәжірибесін пайдалану, сабақты оқу-тәрбие үрдісінің заңдылықтарының негізінде құру;
  
• 
  сабақта барлық дидактикалық принциптерді және ережелерді тиімді арақатынаста жүзеге асыру;
  
• 
  білім алушылардың қызығушылықтарын, ынталарын және сұраныстарын ескере отырып ӛнімді танымдық іс-әрекетке қажетті жағдайды қамтамасыз ету;
  
• 
  білім алушылар ұғынатын пәнаралық байланысты орнату;
  
• 
  бұрыннан оқылған білімдермен және іскерліктермен байланыс, білім алушылардың даму деңгейіне сүйену;
  
• 
  тұлғаның барлық аясын дамытуды ӛзектендіру және белсендету;
  
• 
  оқыту-тәрбиелеу іс-әрекетінің барлық кезеңдерінің логикалық байланысы және эмоционалдылығы;
  
• 
  педагогикалық құралдарды тиімді пайдалану;
  
• 
  ӛмірмен, ӛндірістік іс-әрекетпен, білім алушының жеке тәжірибесімен байланыс;
  
• 
  практикаға қажетті білімдерді, іскерліктерді, дағдыларды, ойлауды және іс-әрекеттің тиімді тәсілдерін қалыптастыру;
  
• 
  оқи білу іскерлігін, тұрақты түрде білім кӛлемін толтыруға деген сұранысын қалыптастыру;
  
• 
  әрбір сабақты тиянақты диагностикалау, болжау, жобалушы және жоспарлау.
  

• 
  әрбір сабақтың білім беру мақсатын дәл анықтау;
  
• 
  сабақтың ақпараттылығын реттеу, әлеуметтік және жекелік сұраныстарды ескере отырып тиімді мазмұнды таңдау;
  
• 
  танымдық іс-әрекеттің жаңа технологияларын енгізу;
  
• 
  оқытудың әр қилы түрлерін, формалары мен әдістерін тиімді ұштастыру;
  
• 
  сабақтың құрылымын қалыптастырудағы шығармашылық ыңғай;
  
• 
  білім алушылардың әр түрлі ұжымдық іс-әрекетінің формаларын дербес іс-әрекетімен ұштастыру;
  
• 
  жедел кері байланысты, әрекетті қадағалауды және басқаруды қамтамасыз ету;
  
• 
  сабақты ӛткізудегі ғылыми есеп және шеберлік.
  

• 
  сабақтағы іс-әрекеттің, оқу материалының тәрбиелеушілік мүмкіншіліктерін анықтау;
  
• 
  оқу жұмысының мақсаты мен мазмұнынан ғана шығатын тәрбиелік міндеттерді қою;
  
• 
  білім алушыларды жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде тәрбиелеу, ұқыптылықты, жауапкершілікті, зейінділікті, ұжымшылығы, т.б. қалыптастыру;
  
• 
  білім алушыларға зейінді және сезімталдық қатынас, олармен ынтымақтастықта жұмыс істеу;
  

• 
  оқу-танымдық іс-әрекеттің оң мотивін, қызығушылықты, шығармашылық бастамашылықты және белсенділікті қалыптастыру;
  
• 
  білім алушылардың даму деңгейін және психологиялық ерекшеліктерін зерттеу және есепке алу;
  
• 
  сабақтарды «озу» деңгейінде жүргізу;
  
• 
  білім алушылардың интеллектуалдық, эмоционалдық, әлеуметтік дамуындағы «секірістерді» болжау;
  

Сабақты жіктеудің негізіне оқу мақсаты, оны ӛткізудің әдісі немесе оқыту үрдісінің құрамдас буындары жатады. Осыған қарай сабақтың әр түрлі типтері ажыратылады.

• 
  кіріспе сабақтар
  
• 
  материалмен бастапқы таныстыру сабақтары
  
• 
  ұғымдарды қалыптастыру, заңдарды орнату сабақтары
  
• 
  алған білімді практикада қолдану сабақтары
  
• 
  дағдылар сабағы
  
• 
  жалпылау және қорытындылау сабақтары
  
• 
  бақылау сабақтары
  
• 
  аралас сабақ.
  

• 
  сабақ-әңгіме
  
• 
  сабақ-дәріс
  
• 
  кино сабағы
  
• 
  зертханалық сабақ
  
• 
  әртүрі іс-әрекет сабағы.
  

• 
  білім алушылардың жаңа білімді меңгеру сабағы;
  
• 
  іскерлікті және дағдыны қалыптастыру сабағы;
  
• 
  білімді жалпылау және жүйелеу сабағы;
  
• 
  қайталау, бекіту немесе білімді, іскерлікті, дағдыны кешенді қолдану сабағы;
  
• 
  бақылау-тексеру сабағы;
  
• 
  аралас сабақ.
  

Оқыған материалдың меңгеруін тексеру (әдетте үй тапсырмасы), оның мәнін тексеру және қадағалау, сонымен бірге жаңа материалды меңгеруге даярлау болып табылады. Педагог білім алушылардың зейінін үй тапсырмасын орындауға негіз болған басты идеяларға, ережелерге, т.б. аударады. Үй тапсырмасын бәрі орындаған, орындамағанын анықтайды, қандай қиыншылықтар кездескенін біледі.

Сабақтың мақсаттарын және міндеттерін қою. Сабақтың нақты міндеттерін және оны жүзеге асырудың жолдарын ұғыну

педагог пен білім алушылардың іс-әрекетін анықтығын, жүйелілігін және бірізділігін қамтамасыз етеді. Мақсат пен міндеттерді қою әдетте кӛп уақыт алмайды, бірақ ол оқу іс-әрекетіне бағытталғандық береді және үлкен тәрбиелік әсері болады.

Оқу міндетіне және мазмұнына қарай сабақтың бӛліктерінің ара-қатынасы ауысып отырады. Сабақтардың әртүрлі типтерінің құрылуында ерекшеліктер пайда болады.

қорытындылау және үй тапсырмасы. Сабақтың басында әрбір білім алушының жұмысқа даярлығын тексеру керек. Мақсатты қою барысында педагог негізгі қағидалар мен ережелерді еске салады, себебі олар практикалық оқу іс-әрекетіне негіз болады. Үй тапсырмасын тексеруді бекітумен байланыстырған дұрыс. Сабақтың негізгі бӛлімі – практикалық тапсырмалар, проблемалық жағдаяттар мен сұрақтарды шешу, жаттығуларды орындау, дербес жұмыстар. Жаттығуларды дұрыс таңдау үлкен роль атқарады, олардың қиындығы бағдарламаның, стандарттың талабына сай болғаны абзал.

Бұл сабақтың ерекшелігі және күрделілігі мынада: оқу материалының шеңберін дәл анықтау, негізгі ұғымды, ережені, идеяны, шебер бӛлу, сәйкесті жаттығуларды таңдау. Қайталауда сабақтың тәрбиелеушілік жағына үлкен мән беріледі. Мұнда оқу материалы кӛп дәрежеде қызықты фактілермен, оқиғалармен, сезімдермен тығыз байланысты. Бұл сабақтың ерекшелігі педагог аз түсіндіреді де кӛбіне білім алушылардың танымдық іс-әрекетін басқарады.

практикалық жұмыспен байланыстыруды, ӛзін-ӛзі қадағалаудың тәсілдері т.б. Әдетте үй тапсырмалары берілмейді. Бірақ әдебиет тізімін, іздеушілік сипаттағы тапсырмаларды беруге болады.

ХХ ғасырдың 80 жылдарында түсіндірмелі-иллюстративтік оқытудың тұтқасы – сыныптық-сабақтық жүйе қоғамның жаңа талаптарына сай болу үшін жетілдіруді талап ететіні белгілі болды. Осы жүйені модернизациялау кезінде дәстүрлі емес сабақ пайда болды. Онда білім алушыларды белсенді позицияға қойып, сабақты даярлап ӛткізуде іс-әрекетке қосып, ойындық, жағдайды шешушілік, жарыстық функцияларды жүзеге асырады.

Дәстүрлі емес сабақты ӛткізуде мынадай сұрақтар пайда болды: жалпы сабақтар жүйесінде алатын орны, функциясы, оны таңдап алу шарттары, қойылатын талаптары қандай, мұндай сабақтарды талдау немен ерекшеленеді т.б.

Дәстҥрлі емес сабақ – бұл орнатылмаған құрылымы бар импровизациялық оқу жұмысы.

И.П.Подласыйдың, Г.К.Селевконың т.б. еңбектерінде дәстүрлі емес сабақтардың 30 астам түрі келтірілген.

• 
  пәнаралық байланысқа негізделген интегралды сабақтар;
  
• 
  жарыс және ойын формасындағы сабақтар: байқау, турнир, іскер немесе ролдік ойындар;
  
• 
  қарым-қатынастың кӛпшілік формаларын имитациялау сабақтары: пресс-конференция, аукцион, ауызша журнал т.б.;
  
• 
  мемлекеттің және ұйымдардың іс-әрекетін имитациялауға негізделген сабақтар: сот, парламенттегі дебаттар;
  
• 
  қоғамдық-мәдени шараларды имитациялаудың сабақтары: ӛткенге сырттай экскурсия, жорық, әдеби серуен;
  
• 
  сабақтан тыс дәстүрлі формаларды сабақ шеңберіне енгізу, кӛңілділер, тапқыштар клубы, «Не? Қайда? Қашан?», инсценировка.
  

емес сабақтар оқытудың басты формасы – дәстүрлі сабақтардың функцияларын атқарып, оның кӛмекші формасы болады.

Дәстүрлі емес сабақтың түрін таңдап алғанда тақырыптың мазмұнын, білім алушылардың даярланғандық дәрежесін, материалдық базаны, педагогтің мүмкіншілігін, оқулықтардың, кӛмекші оқу құралдарын т.б. есепке алу керектігін тәжірибе кӛрсетті.

Кӛптеген қазақ оқу орынытерінде жұмыстың топтық формасы бар сабақтарды, театрландырылған, ойын сабақтарын ӛткізуге жағдай жоқ. Ӛкінішке орай, біраз білім алушылардың білім деңгейінің тӛмендігі іскер ойындар, шығармашылық, «сот» т.б. сабақтарды ӛткізуге қолбайлау болып отыр. Зерттеу, түпдеректі талдау, бинарлық (қосарланған( сабақтарды ӛткізейін десе оқулық, қосымша оқу құралдары жетіспейді.

Дәстүрлі емес сабақтарға дидактикалық, тәрбиелеушілік, дамытушылық, ұйымдастырушылық, психологиялық, басқарушылық, санитарлық-гигиеналық, этикалық т.б. талаптар қойылады. Кейбіреулерін кӛрсете кетелік:

• 
  білім алушылардың қызығушылығын, ықыласын т.б. ескере отырып дәстүрлі емес сабақты ӛткізуге қажетті жағдайды қамтамасыз ету;
  
• 
  білім алушының барлық аясын дамытуға себептендіру және белсендету жұмысын жүргізу;
  
• 
  дәстүрлі емес сабақта жедел кері байланысты, пәрменді қадағалауды және басқаруды қамтамасыз ету;
  
• 
  педагогикалық әдепті сақтау, білім алушылармен қарым- қатынасты, бірге іс-әрекет жасауды жоғары дәрежеде жүргізу;
  
• 
  білім алушылардың дамуында жаңа сапалы ӛзгерістерді жүзеге асыруды стимулдау.
  

Дәстүрлі емес сабақтар үшін, әрине, арнайы сабақ талдаудың схемасын жасаудың қажеті жоқ. Біздің пікірімізше, бар схеманың бӛлімдерін тереңдетіп, жан-жақты қолданса жеткілікті. Дәстүрлі емес сабақтарды талдағанда жалпы сұрақтармен бірге мына сұрақтарға жауап алудың қажеті бар сияқты:

• 
  сабақты даярлауға білім алушылардың қатысуы, белсенділігі;
  
• 
  қолданылатын жадығаттың қызығушылық, еліктеушілік әдеттен тыс дәрежесі;
  
• 
  білім алушылардың танымдық іс-әрекетін стимулдаудың тәсілдері, жолдары қандай болды;
  
• 
  сабақ барысында білім алушыларды толықтыруға, түзетуге, рецензиялауға т.б. қаншалықты қатыстырылғандығы.
  

• 
  оқу мазмұнының танымдық бағытталғандығы;
  
• 
  сабақтың білімділік, дамытушылық және тәрбиелік мақсаттарының дұрыс қойылуы;
  
• 
  сабақтың мақсатына, мазмұнына сәйкесті түрін, құрылымын, оқыту әдістерін талдау;
  
• 
  оқытудың педагог мен білім алушылардың диалектикалық ӛзара байланысы екені туралы ұғымды білдіретіндігі;
  
• 
  білімді меңгеру үрдісінің құрылымын, яғни қабылдау, түсіну, ұғыну, жинақтау, бекіту, қолдануды жүзеге асыру;
  
• 
  проблемалық оқытуды сабақта іске асыру жағдайлары;
  
• 
  сабақтың әртүрлі кезеңдерінде білім алушылардың фронтальды, топтық және жеке жұмысына қатынасы;
  
• 
  сабақта оқыту мен тәрбиелеу ұстанымдарының орындалуы.
  

1. 
   Студенттер сабаққа белсенді қатысады. Оқытушы барлық жұмысты жүргізіп жатқанда, олар енжар қалыпта қалмай, тапсырманы орындау үстінде болады.
   
2. 
   Студенттер жұмысқа ӛздерінің жолдастарымен бірлесе кіріседі. Сол топтың мүшесі есебінде ол да басқалардың ойы мен пікірлерін талқылауға құқылы болады. Олар бір-біріне сұрақ қояды, түрлі пікірлерін айтады, біріне-бірі қол ұшын беруге үйренеді.
   
3. 
   Кӛптеген студенттер бұл тәсілден ӛзіне қажетті пайда алады:
   

• 
  талантты білім алушылар топтың кӛңілін аудармай-ақ ӛздерінің қабілеттерін кӛрсете алады;
  
• 
  топтарда жұмыс істеген уақытта студенттер ӛздерін еркін сезінеді. Бұрын топта байқалмайтын студент тұйыққа тірелген жағдайда ӛзінің білімін кӛрсету мүмкіндігіне ие болады. Шағын топта студент ӛзінің ешкімнен кем емес екенін, топтағы студенттердің бұның да ой-пікіріне құлақ қойып бағалайтынын кӛреді;
  
• 
  топтармен жұмыс істеу жүйесі ұяң студенттерге де кӛп пайда береді.
  

Топтарда жұмыс істеуге дайындықты қалай бастау керек? Топтарда жұмыс істеу әдісін сабақ барысында қолданғысы келетін бір не бірнеше әріптестер тауып алудан бастаңыз. Бәріңіз жинала отырып, сабақ жоспарын, топтарға бӛлуді және білім алушыларды шағын топтармен жұмыс істеуге дайындау мәселелерін талқылаңыз.

Топтарда жұмыс істеу барысында студенттер қандай дағдыны үйреніп, қандай білім алу керектігін нақты белгілеуі шарт. Мақсаты не? Осы мәселені меңгеруі студентке не береді? Жүзеге асырылатын нәрсе не? Сол мақсатқа жетуге арнап қанша уақыт бӛле аласың?

1. 
   Уақыт. Топтардағы жаттығуларды қалай жүргізетініңді анықта. Ең дұрысы – тапсырманы түсіндіруден бастау, содан соң топтарда жұмыс жасалады да, ең соңында барлығын қорытумен аяқтау.
   
2. 
   Орын. Топтарда жұмыс істеу топты сабаққа дайындауға да ӛзгерістер енгізуді талап етеді. Тӛмендегі мына мәселелерді әрқашан есте сақтау керек: топ немен айналысады; студенттер бӛлменің ішінде еркін жүретіндей болуы керек; топ мүшелері бірін- бірі тыңдай алатындай, кӛре алатындай болсын; материалды студенттерге таратып берген дұрыс; басқа да ғылыми оқу құралдары қол жетер жерде болсын.
   
3. 
   Жазбаша нұсқаулар. Студенттер тапсырмамен оның орындалу жолын түсінуі де осыған байланысты.
   

• 
  барлық студенттерге түсінікті тілмен жазылуы қажет.
  
• 
  тапсырма берілген парақпен қосып немесе бірнеше дана етіп беріледі.
  
• 
  студенттер педагогтің кӛмегінсіз- ақ орындай алатыны анық және жан-жақты қымталған болуы шарт. Қандай нәтижеге алып келетіні анық кӛрсетілсін.
  

4. 
   Топта жұмыс істеу шеберлігі. Топтармен күрделі болған сайын, студенттердің бірлесе жұмыс істеу деңгейі де жоғарлай түсуі тиіс. Мүмкін, топтардағы араласа жұмыс істеу шарттарын меңгеруге кӛп уақытыңды жебересің. Жоғарғы оқу орындарында алғашқы айларда ережелерді игеріп, кейін оның орындалуын меңгеруге болады. Сонда ғана студенттер шағын топтарда жұмыс істей отырып, щығармашылық тапсырмаларды тиімді шеше алада.
   

1. 
   Топ мүшелерінің міндеттері: жолдастарының айтқанына құлақ қою қажет; жұмысқа барлығының қатысуы міндетті; кӛмек керек болса, ұялмай сұрау керек; ӛтініш білдірген жанға міндетті түрде кӛмектесу қажет. 2. Әркім ӛзіне берілген тапсырманы орындайды (топ жетекшісі - басшы, ереженің сақталуын бақылайды; баяндамашы – хатшы, қорытынды жасаушы, уақытты бақылаушы, т.б.). 3. Тапсырманы бере отырып оқытушы студенттердің күшті және әлсіз жақтарын ескеру қажет.
   

Шағын тапсырмалар үшін 4-5 адамнан тұратын топ тиімді болады. Егер жаттығуларды іштей бӛлшектеуге болатын болса, ондай күрделі тапсырмаларды үлкен топтар орындайды. 3-4 адамнан құралған топ, әдетте мазасыздау болады, ал екі адам бірлесе отырып орындайтын жаттығулар үшін таптырмайды. Топтың құрамы білім деңгейлеріне қарай әр түрлі болғаны дұрыс.

Топтағы жұмыс аяқталғаннан кейін, әрбір студент толтыруға міндетті болып табылатын нәтижелер жазылған қағазды тексеруге болады. Нәтижесі кӛрсетілген бұл қағаз арқылы оқытушы әр студентке баға береді. Білім деңгейінің ӛсуін кӛрсетеді. Сұрақтар студенттерге ӛздерінің нені үйренгенін және қандай кӛзқарастар қалыптастырғанын бақылауға жағдай жасайды. Сабақ соңында студенттермен бірлесе отырып, қандай жаңа білім алғанын, қандай нәтижелерге жеткенін талқылаймыз.

• 
  Сабақ алдында материалдарды дайындап, орындықтарды орналастыр.
  
• 
  Қысқаша түрде сабақтың тақырыбын талда.
  
• 
  Студенттерді топтарға бӛл.
  
• 
  Материал тарата отырып, тапсырманы анықта.
  
• 
  Нұсқауларды барлығының түсінігіне кӛзіңді жеткіз.
  
• 
  Тапсырманы орындауға қажетті уақытты белгіле.
  
• 
  Топ ӛкілдерінен еңбектің нәтижесін айтып беруді сұра.
  
• 
  Тапсырманы топпен отырып талда.
  

2. 
   
   жүктеу/скачать 471,07 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: