§ 2 Әдеби тілдің жалпыхалықтық тілмен арақатынасы

 
17 
жалпыхалықтық  тілдің  сұрыпталған,  сымбатталған  түрі  болып 
табылады да, сол жалпыхалықтық тілдің  бір құрамы ретінде өмір 
сүріп отырса, екінші жағынан, жалпыхалықтық тілдің әдеби тілге 
енбейтін  бөліктерімен  әр  түрлі  қарым-қатынаста  болады. 
Сондықтан  да  әдеби  тілдің  жалпыхалықтық  тілмен  қарым-
қатынасы, одан алатын орны, әр кез, әр кезеңде бірдей, біркелкі 
болмақ емес, өзгеріп,  дамып, құбылып та отырады. 
Жалпыхалықтық  тіл  өзі  қызмет  ететін  халық  өкілдерінің 
арасындағы  қатынас  құралы  ретінде  қоғамдық  өмірде  оның 
рухани  байлығын  жарыққа  шығаруда,  сондай-ақ  белгілі 
территорияға  ғана,  кәсіпке,  іс-әрекетке  ғана  байланысты  аздаған 
адамдар  арасында,  тұрмыста  да  өмір  сүре  алады,  қызмет  ете 
алады.  Ал  әдеби  тіл  –  оның  өңделіп,  сұрыпталып,  нормалану 
қасиетін  басынан  өткізген  ең  жоғарғы  формасы.  Сондықтан  да 
оны  «мәдени  өрлеудің,  қоғамның  барлық  іс-әрекетінің, 
ғылымның,  техниканың,  экономиканың,  саясаттың,  оқу-ағарту, 
мәдени жұмыстардың құралы» деп танып жүр. 
Халықтық  қасиеті  бар  әдеби  тіл  сол  халықтың  тілінің 
негізінде жасалады да, сол тілмен үнемі тығыз қарым-қатынаста 
болады:  сөйлеу  тілінің  байлығы  мен  мүмкіншіліктерін  үнемі 
сұрыптап, таңдап-талғап, елеп-екшеп пайдалану арқылы дамиды. 
Сөйлеу  тілі  көбінесе  әдеби  тіл  нормаларын  қабылдап,  оларды 
бойына сіңіре, шыңдала түседі. 
Халық  тілінің  екінші  бір  бөлігі  болып  табылатын  ауызекі 
сөйлеуге байланысты қарапайым сөздер, белгілі бір территорияға 
байланысты  жергілікті  тіл  ерекшеліктері,  арнайы  кәсіпке 
байланысты  белгілі  мөлшердегі  адамдарға  ғана  түсінікті  кәсіби 
сөздер, халықтың белгілі тобына ғана қатысты жаргондар, жөнсіз 
қолданылған бөтен тілден енген кірме сөздер – варваризмдер т.б. 
әдеби  тілге  қарама-қайшы  құбылыс  болып  келсе  де,  олардың 
қоғамдық  өмірде  жарыса  өмір  сүруіне  толық  мүмкіндігі  бар, 
кейде  тіпті  олар  әдеби  тілге  еніп,  нормаланып,  әдеби  тілді 
байытуға  қатысып,  жалпыхалықтық  көрініс  алатын  орны  – 
көбіне-көп  көркем шығарма. Көркем шығарма тілінде қарапайым 
сөздер  де,  диалектілік  ерекшеліктер  де,  кәсіби  сөздер  де, 
жаргондар  мен  варваризмдер  де  жиі  кездесіп  отырады.  Әсіресе, 
кейіпкер  тілінде  орынды  қолданылған  ондай  тілдік  элементтер 
көркем  туындының  нәрін  келтіріп,  оған  образдық  мән  беріп 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
18 
тұрады.  Сөйтіп  көркем  шығарма  тілі,  бір  жағынан,  тілдік 
нормаларды  қалыптастырып,  тұрақтандырып  отырса,  екінші 
жағынан,  ол  нормадан  ауытқуға,  жаңа  норма  жасауға  да 
мұрындық  болып,  әдеби  тілдің  үнемі  дамып,  өзгеріп  отыруына 
әсер етеді. Көркем шығарма тілінде тек көркем стильге жататын 
тілдік  элементтер  ғана  емес,  әдеби  тіл  нормасы  шеңберінен 
шығып  кететін  тілдік  элементтер  де  кездеседі.  Әрине,  ондайда 
көркем шығарма тілі бірде әдеби тіл көрсеткіші болып, енді бірде 
әдеби тіл нормасынан тыс қарапайым сөйлеу тілінің көрсеткіші я 
жергілікті  тіл  ерекшеліктерінің  көрсеткіші  болып  құбылып 
отырмайды. Бұлар көркем шығарма тілінің айналымына түсісімен 
әрқайсысы  жеке  дара  өмір  сүрмей,  жаңа  тілдік  қарым-қатынас 
жүйесіне бағынып, негізгі көркем стильдің икеміне түсіп, соның 
көлеңкесінде  көркемдік  мәнге  ие  болуға  жұмылады.  Бұл 
жалпыхалықтық  тілдің  әдеби  тіл  нормасына  енбейтін,  оған 
қарама-қайшы  бөлігінің  қолданылуының  бір  жағы.  Екіншісі  – 
ондай  тілдік  элементтерді  авторлық  баяндауда  қолдану  мәселесі 
жайында. 
Көркем  сөз  шеберлерінің  көпшілігі-ақ  өз  шығармаларында 
көпшілік  қауымға  түсінікті  бола  бермейтін,  белгілі  ғана 
территорияда  жұмсалатын  тілдік  үлгілерді  қолдануға  құмар. 
Әрине,  ондай  қолданыстардың  дұрыс-бұрысын  байыбына  барып 
қана  айтуға  болады.  Өйткені  ондай  тілдік  қолданыстар  әдеби 
тілде  баламасы  бар,  тек  жазушының  өзі  ғана  білетіндіктен, 
жазушы  туған  ауылда  жұмсалатындықтан  ғана  болып  отыр  ма, 
болмаса  ол  білдіретін  мән,  мағыналық  нюанс  әдеби  тілде  жоқ, 
сондықтан белгілі стильдік мақсатпен жұмсалып, мағыналық жүк 
көтеріп  тұр  ма  –  осы  жағы  мұқият  тексерілуі  керек.                                                       
Ш.  Сарыбаев:  «Бұрын  говор  белгілі  бір  аймақ  шеңберінде  ғана 
қолданылып,  кейін  жазушы,  әсіресе  журналистердің  жиі-жиі 
қолданылуы  арқасында,  олардың  сөз  уағыздаудағы  игі 
еңбектерінің  нәтижесінде  тар  шеңберден  шығып,  әдеби  тіл 
деңгейіне дейін көтерілген, жалпыхалықтық қолданыс дәрежесіне 
жеткен дақыл, бағбан, мұрап, дуал, шабандоз, атыз, арасан суы, 
дәліз,  асар  сияқты  сөздеріміз  аз  емес»,-  деп  көрсетеді.  Тағы  да 
осы  көркем  шығармалар  арқылы  жаргон  деп  танылып  жүрген 
құлап  қалу  (емтиханда),  телик  (телевизор),  жатақ  (жатақхана), 
ақмағанбет  (арақ),  аққайнар  (шампан)  т.б.  сияқтылар  әдеби 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
19 
тілдің  игілігіне  айналып  бара  жатқан  тәрізді.  Бірақ  өкінішке 
қарай,  кейбір  қаламгерлер  диалектизмді,  қарапайым  сөздерді, 
жаргон,  варваризмдерді  авторлық  баяндауда  жұмсауда  бұндай 
өреден  шыға  алмай  жүр.  Ол  жайында  тілші  ғалымдардың 
еңбектерінде  кейбір  жазушының  шығармасы  сыналып  та  жүр 
9
. 
Ш.Сарыбаев  жоғарыда  аталған  мақаласында  газет-журналдар 
тілінде,    жеке  жазушылар  шығармасында  қолданылған  мына 
сияқты жергілікті тіл ерекшеліктерін: сәл нәстеге күйіп-пісіп (сәл 
нәрсеге),  түн  жарасында  (түн  жартысында,  жарымында),  үйдің 
егесі  (үйдің  иесі),  қажетіңе  жарататындай  шаруа  шығып 
жатырса  (жатса)  сатармыз,  сені  көргісі  жоқ,  үйден  кеткем 
жоқ, мүлде сенгісі жоқ, көз алдында ұстап тұрғысы бар, терең 
үңілгім  бар  т.б.  көрсете  келіп,  «кейбір  жазушы,  журналистер 
«халық тілінің сөз байлығын сарқа пайдалану» дегенді өздерінше 
түсінетін сияқты. Олар әдеби тілдің нормасымен санаспай, өзінің 
жастайынан  үйреніп,  құлағына  сіңіп  қалған  аймақтық  сөздерді 
әдеби  тілге  енгізгісі  келеді.  Одан  әдеби  тіліміз  ұтылмаса, 
ұтпайды.  Мұндай  ерекшеліктер  әдеби  тілімізді  шұбарлайды, 
шығарманың  түсініктілігін  қиындатады,  әдеби  тіліміздің 
нормасына нұқсан келтіреді», - деп ашық айтады (Сонда). 
Осының  өзінен  әдеби  тіл  мен  жалпыхалықтық  тілдің  басқа 
түрлері  әр  түрлі  қарым-қатынаста  болатынын,  бірде  олар  әдеби 
тілге  ауыс-түйіс  жасап,  әдеби  тілдің  қажетін  өтеп,  оны  байыта 
түсуге  себін  тигізіп  отырса,  енді  бірде  әдеби  тілдің  тазалығына 
нұқсан келтіреді, енді бірде әдеби тілдің көркем қасиетін тануда 
салыстыру материалы орнына да жүреді. 
 
§ 3 Әдеби тілдің қызметі 
 
Әдеби  тілдің  қоғамдағы  басты  қызметі  –  адамдар 
арасындағы  қатынас  құралы  болу.  Сондықтан  жалпы  тілге  тән 
қасиет – коммуникативтік қызмет – әдеби тілге де тән. Әдеби тіл 
арқылы  айтушының  ойын,  пікірін  ұғамыз,  сұрағанға  жауап 
                                                 
9
 Сарыбаев Ш.Ш.
  
1920-30 жылдардағы  әдеби тілдің тарихына қатысты 
кейбір  мәселелер // (мерзімді баспасөз материалдары негізінде) //Қазақ 
тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. 5-шығуы.  -Алматы, 
1963.  -Б.19. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
20 
береміз. Әдеби тіл арқылы  өз көзімізбен көрмеген оқиға туралы 
мағлұмат  аламыз.  Мысалы,  әр  түрлі  ауыз  әдебиетінің 
нұсқаларын,  кейінгі  кезде  нақтылы  тарихи  деректерді  зерттеу 
негізінде жазылған тарихи еңбектерді, көркем туындыларды оқу 
арқылы  халқымыздың  өткен  ғасырлардағы  бастан  кешірген 
тарихи  өмірін,  экономикалық  жағдайларын  біліп,  оларды  көз 
алдымызға  елестете  аламыз.  Былайша  айтқанда,  пікір  алысу,  ой 
жеткізу,  адамдардың  бір-бірімен  қатынасы,  пікір  алысуы,  ой 
ұғысуы,  яғни  адамдар  арасындағы  коммуникативтік  қатынас 
жалғыз  әдеби  тіл  арқылы  ғана,  соның  шеңберінде  ғана  жүзеге 
асып  қоймайды.  Адамдар  арасындағы  қатынас  құралының 
бірден-бір  көрінісі  әдеби  тіл  ғана  емес,  жалпы  тіл  атаулы  ол 
қызметті атқара алады. Тіпті тілден басқа да құбылыстар адамдар 
арасындағы қатынас қызметін, коммуникативтік қызметті атқара 
алады.  Мысалы,  Морзе  азбукасы,  әр  түрлі  шартты  белгілер  мен 
таңбалар,  математикалық  таңба  белгілер,  көше  қозғалысына 
байланысты таңбалар т.б. белгілі бір ұғымды, атауды, құбылысты 
білдіру  үшін  жұмсалады.  Алайда  бұған  қарап,  тілмен  әр  түрлі 
белгілердің  коммуникативтік  қызметі  бір  екен  деп  түсінуге 
болмайды.  Бұлардың  басты  айырмашылығы  олардың  құрылым, 
құрамында  болып  табылады. Таңбалар  жеке  ұғымдардың  (тілдік 
жағынан  қарағанда  жеке  сөздердің,  тіркес  оралымдардың) 
шартты  белгілері  ғана.  Таңбалар  арасында  грамматикалық 
байланыс  болмайды.  Мысалы  «sos»  деген  белгіні  апатқа 
ұшырадық,  «қатерге  тап  болдық»,  «қатерден  құтқарыңдар», 
«көмекке  шақырамыз»  т.б.  тілдік  тұлғалар  арқылы  бейнелеуге 
болады.  Бұл  белгінің  негізгі  қызметі  қайткенде  де  қатерге 
ұшырағанды  жеткізу.  Сондықтан  мұнда  тілдік  жүйелі  құрылым 
сақталмайды.  
Ойды  білдірудің  ең  кіші  тілдік  бірлігі  сөйлем  болса,  ол 
белгілі  тәртіппен  орналасқан,  белгілі  тұлғалар  арқылы 
грамматикалық  байланысқа  түскен  сөздерден  тұрады.  Онда  
(сөйлемде) жүйелі құрылым болады. Міне, осындай қасиеттерінің 
арқасында тілдің коммуникативтік қызметінен өзгешеленеді. 
Ойдың  жүйелі,  нақтылы  болуы,  оқушыға  я  тыңдаушыға 
дұрыс  жетуі  сөйлеу  құрамында  қолданылған  сөздердің  лексика-
семантикалық  байланысу  ерекшеліктерімен  тығыз  байланысты 
екені  мәлім.  Бұл  –  әдеби  тіл  нормалылығының  бір  талабы. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
21 
Сонымен  бірге  сөйлем  білдіретін  ой  жүйелілігі,  түсініктілігі, 
нақтылығы  сөйлем  ішіндегі    сөздердің  дұрыс  орын  тәртібіне  де 
байланысты. 
Әдеби тіл коммуникативтік қызмет атқарумен ғана шектеліп 
қоймайды.  Әдеби  тіл  арқылы    бір  оқиғаны  оқушыға  жеткізіп  
қана қоймай, оқушының сезіміне әсер етуге де болады, ол әдеби 
тілдің  екінші  экспрессивтік-эстетикалық  қызметі  болып 
саналады.  Әдеби  тілдің    экспрессивтік-эстетикалық  қызметі 
көркем шығарма тілінен анық байқалып,  образды ой білдірумен 
астасып жатады. Көркем шығармадағы әдеби тілдің эстетикалық 
қызметі  оның  коммуникативтік  қызметіне  негізделеді  де,  олар 
тұтасып  келіп  бірлікте  көрінеді.  Жазушының  тіл  шеберлігі, 
суреттеп 
отырған 
құбылысты 
өзінің 
шығармашылық 
лабораториясынан  өткізудің  көркемдік  өрісі  осы  тұста 
байқалады. 
 
§  4 Әдеби тілдің нормалары 
 
Тілдің  әдебилілігі,  сол  тілде  сөйлейтін  адамдардың 
баршасына  түсінікті    және  олардың  бір-бірімен  ортақ  қарым-
қатынас құралының ең жоғарғы түрі болуы сол тілдің орныққан 
жүйелі нормалары негізінде ғана жүзеге аспақ. 
Ол  нормалар  –  бір  күннің,  бір  жылдың  ғана  жемісі    емес, 
тілдің  даму  барысындағы  көптеген  ғасырлардың  жемісі.  Тілдің 
оралымдылығы,  әсерлілігі  тәжірибеде  тілдік  материал  арқылы 
көрінеді,  сол  материалдан  белгілі  тәсіл  арқылы  жасалады,  міне, 
сондай тілдік материалдардың және тәсілдердің жиынтығы әдеби 
тілдің  нормасы  болып  саналады.  Екінші  сөзбен  айқанда,  әдеби 
тілдің  фонетикалық,  лексикалық,  грамматикалық  және  стильдік 
нормалары болуы тиіс. 
Тілдік  нормалар  қоғам  мүддесіне  негізделгендіктен,  олар 
жалпы  халыққа  бірдей  түсінікті,  тілге  жатық,  көңілге  қонымды 
болуға тиіс. Қарым-қатынас жасауды қиындататын, түсініксіз не 
түсінігі  қиын  тіл  фактілерінің  бәрі  –  нормадан  тыс  нәрселер. 
Мәселен,  түйені  жүндеді  деудің  орнына  түйенің  жүнін 
қырықты  не  жүнін  жұлды,  қиды,  жүзікті  шынашағына  салды 
деудің орнына жүзікті шынашағына тықты десе, әрине, бұларды 
сөздерді  орынсыз  қолданудан  туған  стильдік  қате  дер  едік.  Не 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
22 
болмаса,  біреу  орысша-қазақша  араластырып,  былықтырып 
сөйлесе,  я  болмаса  бір  сөзді  кітап,  китап  деп  жазу  нормасын 
бұзып,  түрліше  қате  жазса,  ол  сол  кісінің    жазу  мәдениетінің 
төмен екенін көрсетеді. 
Тілдік  норманың  бірқатары  келісіп  пәтуаласу  арқылы 
жасалса,  енді  бір  қатары  баспасөз  бетінде  тіл  байлықтарын 
тыңдап-талғау  арқылы  жасалады.  Олай  болса,  ауызекі  тілде  бар 
дүниенің  бәрі  бірдей  тіл  қазынасы  болып  есептелмейді,  оның 
одан тыс жатқандары да болады. Егер соларды білмей, ескермей, 
әйтеуір  ел  аузындағының  барлығын  әлбетте  қолдана  берсек,  ол 
әдеби тілді байыту болмайды, ыбырсыту, шұбарлау болады. 
Сөздердің  айтылуы  мен  жазылу  нормасы  екі  түрлі  болады. 
Дұрысында  торы  ала  ат,  балаға  ұқсап,  айта  көр  дегендердің 
осы  жобаларындай  етіп  айту  да,  торалат,  балағұсап,  айтагөр 
деп айтылуындай етіп жазылу да нормаға жатпайды. Оның себебі 
–  сөздердің  айтылу  нормасы  мен  жазылу  нормасы  әр  уақытта 
бірдей  болмайды.  Қазақ  тілінің  үндестік  заңы,  ассимиляция, 
диссимиляция  заңы,  тағы  басқа  дыбыс  заңдылықтары  тіліміздің 
орфоэпиялық  нормасын  жасайды.  Оны  бұзып  сөйлеу  –  тілдің 
дыбыстық  заңын  бұзу  болады.  Бұл  –  бір.  Екіншіден,  жеке 
сөздердің,  сөз  тіркестерінің  айтылу  дәстүрі  бар.  Оны  елемей, 
оларды әркім өзінше бұзып не екпінін өзгертіп айтуға болмайды. 
Тілдік  норма  деп  тіл  фактілерінің  әдебиетте  сараланып 
жалпыға  бірдей  қолданылып,  кең  тараған  қалпын  айтамыз.  Осы 
тұрғыдан  алғанда,  тілде  былай  да  былай  қолданыла  беретін 
дублеттік  формалардың  қайсысы  әдеби,  қайсысы  әдеби  емес 
екендігін  айқындау  қиындық  туғызады.  Мәселен:  диірмен-
тиірмен,  және–жана,  зала-зарар,  ғашық-ашық,  қазір-кәзір, 
жоңышқа-жоңырышқа,  жиырмасыншы-жиырманшы,  домалақ-
томалақ,  қызылша-қылша,  жүз-дүз,  ырза-риза-разы.  Әрине, 
бұлардың  алдыңғылары  әдеби  тілдік  нормалар  да,  соңғылары 
ауызекі  тілде айтыла жүріп, бара-бара қолданудан мүлдем қалып 
қоюы  ықтимал.  Немесе  бір  заттың  бірнеше  атаумен  аталуы 
(мысалы:  шелек,  бақыр,  бедре,  қылдыбақар;  сіріңке,  оттық, 
күкірт,  шырпы,  спичка)  жиі  кездеседі.  Мұның  қайсысы  әдеби? 
Бұлардың  да  біреуін  әдеби  тілдік  етіп,  қалғандарын  басқа 
стильдік  мағынада  қолдану  қажет.  Жалпы  тіл  мағыналары 
жағынан ешбір айырмасы жоқ абсолюттік синоним, дублеттердің 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
23 
қатар жүруін көтермейді. 
Қазіргі  әдеби  тілімізде  ілім-ғылым,  уақиға-оқиға,  өкімет-
үкімет,  өкім-үкім,  ауа-әуе  сияқты  сараланған  параллель  сөздер 
бар.  Бұлардың  бәрі  о  баста  бір  мағынада,  бірінің  орнынан  бірі 
жүре  беретін  еді,  кейін  дифференцияланып,  қазір  әрқайсысы  өз 
алдына жеке мағынаға ие болып кетті. 
Жазба  тіл  нормаларына    қарағанда  сөйлеу  тілінде  сөз 
тұлғалары өзгеріске жиі ұшырап отырады. Әсіресе, сөз тұлғалары 
мүжіліп,  апшып,  дыбыстық  деформацияға  ұшырайды.  Мысалы, 
алып кел - әкел, алып бер - әпер, барамын - барам, келгенге шейін 
-  келгенше,  бұл  күн  -  бүгін,  келгеннен  соң  -  келген  соң  -  келгесін 
т.т. тілдің даму барысында жазба тіл ондай өзгерістердің кейбірін 
қабылдап,  әдеби  нормаға  айналдырады,  кейбірін  қабылдамайды. 
Әдеби  тілдің  орфографиялық  нормаларын  жетілдіре  түсуде 
көркем  әдебиеттің,  газет-журналдың,  оқу-ағарту  ісінің  орны 
ерекше.  Бұл  істе  емле  ережелерінің,  орфографиялық  сөздік 
сияқты  құралдардың    атқаратын  қызметі  зор.  Сол  сияқты 
орфоэпиялық  нормаларды  қалыптастырып,  тұрақтандырып, 
жетілдіре түсуде театрдың, радио, теледидар арқылы жүргізілетін 
ана  тіліндегі  хабарлардың,  жиналыс,  кеңес  т.б.  жиындарды 
мемлекеттік  тілде  өткізудің  маңызы  ерекше.  Соңғы  кезде 
мектептерде  мәнерлеп,  көркемдеп  оқытудың  жеке  пән  ретінде 
бағдарламаға кіруі бұл іске мән берудің салдары болса керек. 
Әдеби  тілдің  қарқынды  дамыған  шағында,  жазу,  сөйлеу 
мәдениетінің  толысқан  шағында  оның  орфографиялық  және 
орфоэпиялық  нормалары  жеке-жеке  қалыптасады.  Ол  нормалар 
тілдің  өзіндік  ерекшелігіне,  жазу  дәстүрінің  көнелігіне,  жазуда 
қандай  принципті  негізге  алуына  байланысты  бір-бірінен  алшақ 
немесе  жақын  бола  береді.  Қоғамдық  өзгерістердің  әсерімен 
тілдің  даму  барысында  қалыптасқан  нормалар  негізін  сақтап, 
кейбір  жекелеген  өзгерістерге  ғана  түсуі  мүмкін.  Әсіресе,  елдің 
жаппай  сауаттанған  кезінде  жазу  дәстүрінің  орфоэпиялық 
нормаға  тигізер  әсері  мол  болып  келеді.  Жазу  дәстүрі  ертеде 
қалыптасқан тілдердің орфоэпиялық, орфографиялық нормалары 
тұрақты  болады.  Бұдан,  әрине  әдеби  тіл  нормалары  ешбір 
өзгеріске  түспейді  екен  деген  ұғым  тумасқа  керек.  Әдеби  тілдің 
нормалары  да  қоғамдық  өмірге,  оның  өзгерістеріне  сай  өзгеріп, 
дамып  отырады.  Бір  кезеңдегі  нормалар  кейінгі  кезеңде  норма 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
24 
болмай  қалуы,  жаңа  нормалар  қалыптасуы  мүмкін.  Мысалы,  бір 
дәуірдегі  қазақтың  әдеби  тілінде  болыс,  старшын,  әмеңгер,  шар 
салу,  құн  төлеу,  ұрын  бару  сияқты  сөздер  мен  сөз  тіркестері 
норма  болса,  қазір  олар  күнделікті  қолданыстан  шығып  қалды, 
керісінше,  депутат,  дауыс,  беру,  ғарышкер,  оқырман,  аялдама, 
тоңазытқыш  сияқты  сөздер  нормаға  айналды.  Сол  сияқты 
революцияға  дейінгі  баспасөзде  шығыс  септігін  жазба  тілде 
бірлән, илән, мынан түрінде  жазу норма болса, қазір ол нормадан 
тыс  тұрған,  тұғын,  тын.  Немесе  емледе  орыс  сөздерін  бұзбай 
жазу норма болса, қазір ол норма бұзыла бастады. Осыдан барып 
әдеби  тіл  мен  оның  нормалары  арасында  екі  жақты 
диалектикалық  байланыс  бар  екенін  көреміз.  Атап  айтқанда, 
әдеби  тіл,  бір  жағынан,  қалыптасқан  нормаларын  бұзбай,  қатаң 
сақтап отырса, екінші жағынан, тілдің даму барысында жекелеген 
нормалар әдеби тіл шеңберінен шығып қалып, жаңа нормалардың 
пайда  болуына  әсер  етіп,  әрдайым  қайшылықта  келіп  отырады. 
Әрине, ондай ауытқулар жөнсіз, қалай болса солай емес, белгілі 
шекті  болады.  Оны  бұзушының  интуициясы  көпшілік  оқырман 
сезіміне  жағымды  әсер  етсе  ғана  ол  ауытқу  сәтті,  қажеттіліктен 
туған болып табылады. 
 
§ 5  Әдеби тілдің стильдік жүйесі 
 
Әдеби тілдің, әсіресе, оның жазба түрінің жетілген шағында 
қоғамдық  қызметі  артып,  жұмсалу  аясы  кеңейе  түседі.  Ол  өзі 
қызмет  етіп  отырған  қоғамның  ресми  тіліне  айналып,  оның 
өмірінің барлық саласында қолданылады, ресми-іс қағаздарының, 
көркем  әдебиеттің,  баспасөздің,  оқу-ағарту  жұмысының, 
ғылымның  тілі  болып  қызмет  атқарады.  Әдебиеттің  әр  түрлі 
жанрлық түрлерінің тууына орай олардың әрқайсысының өзіндік 
тіл  өрнектері  қалыптаса  бастайды.  Тілдің  стильдік  саралануы 
дегеніміз де, міне, осы. Сөйтіп, стиль дегеніміз өмірдің белгілі бір 
саласында  қарым-қатынастың  мақсатына  қарай  таңдап,  талғап 
алынған  сөздердің,  сөз  тіркестерінің,  басқа  да  тілдік  тәсілдердің 
жиынтығы деуге болды. Дегенмен  стильдің үш түрі бар: 
1) функционалдық немесе тілдік стиль 
2) жазушының өзіндік сөз саптау стилі 
3)  көркемдеу  тәсілдерінің  немесе  экспрессивті  әсер  ету 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
25 
жағынан бөлінетін стиль.  
Сөйлеу  тілінде  де  стильдердің  түрлері  бар  (шешендік, 
әңгімелесу, хат стилі т.т.). 
Біздің  қарастыратынымыз  –  функционалдық  стиль. 
Функционалдық  стильдің  өзін  орыс  тіл  білімінде  әр  автор  әр 
түрлі бөледі. Мәселен, А.Н. Гвоздев ресми стиль, көркем әдебиет 
стилі,  публицистикалық  стиль,  ғылыми-көпшілік  әдебиет  стилі 
деп  4-ке  бөлсе,  А.Н.Ефимов  осыған  қоса  профессионалды-
техникалық  стиль,  эпистолярлық  стиль  деп  6-ға  жеткізеді.                 
Р.А.  Будагов    екіге  ғана  бөледі:  көркем  стиль  және  ғылыми 
баяндау стилі.  
Қазақ  әдеби  тілін  зерттеушілердің  арасында,  негізінен, 
стильді  4-ке  бөліп  қарау  қалыптасқан.  Олар:  көркем  әдебиет 
стилі,  газет-журнал  стилі,  ғылыми  әдебиеттер  стилі,    ресми  іс 
қағаздар  стилі  (М.Балақаев  бұған  оқу-педагогикалық  стилін 
қосады).  
«Қазақ  әдеби  тілінің  тарихы»  деген  оқулығында  С.Исаев  
әдеби  тілдің    3  түрлі  стильдік  тармағын  көрсетеді,  олар:  көркем 
стиль, ресми стиль, бейтарап (нейтралды) стиль
10
.   
Функционалдық  стильдерді  бұлай  топтастыру  тілдің 
қоғамдық-әлеуметтік  қызметімен  тығыз  байланысты.  Ондай 
қызметтер  қарым-қатынас  (ауызекі  сөйлеу  тілі),  хабар,  ақпарат 
беру  (ресми  және  ғылыми  стиль)  ықпал  ету,  әсер  беру 
(публицистика  мен  көркем  әдебиет  стилі)  мақсаттарымен  тығыз 
байланысты.  
Әрбір  тілдік  стильдің  пайда  болып,  қалыптасуы  әдеби  тілді 
байытады,  жаңа  сөздермен  синтаксистік  конструкциялардың 
өмірге  келуіне  жағдай  жасайды,    кейбір  грамматикалық 
тұлғалардың  тұрақталуына,  ал  кейбіреуінің  жоғалуына  септігін 
тигізеді.  
Әдеби  тіл  стилінің  бір  түрінде,  мысалы, көркем шығармада 
көп  мағыналы  қасиеті  бар,  экспрессивті  мәні  бар  тілдік 
элементтер көбірек қолданылса, екінші түрінде, мәселен ғылыми 
әдебиетте,  керісінше,  мағынасы  екіұшты  емес,  нақтылы 
мағынасы  бар  тілдік  элементтер  жүйесі  қолданылып  отырады. 
Мұндай  саралану  әдебиет  тілінің  грамматикалық  құрылысынан 
                                                 
10
  Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. –Алматы: Мектеп, 1989. –Б.21. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
26 
да, сөз тудыру жүйесінен де көрініп отырады.  
Көркем шығарма стилі әр түрлі көркемдік тәсілдерді, көркем 
образдар жасауды мақсат етеді. Көркем әдебиет тілін әдеби тілдің 
бір  саласы  деп  қарағанда,  оның  ішінде  қолданылатын  барлық 
сөздерді,  синтаксистік  құбылыстарды  түгелдей  әдеби  тілге  тән 
құбылыстар деген ұғым тумауға тиіс. Көркем әдебиеттің стильдік 
ерекшеліктерінің  бірі  –  онда  жалпы  халық  тілінде  кездесетін 
фактілердің  барлығын  да  керектілігіне  қарай  қолдана  беруге 
болатындығы. Сондықтан көркем әдебиет туындыларында  әдеби 
нормамен  қатар  ауызекі  тіл  элементтері  де,  диалектизмдер  мен 
архаизмдер  де,  неологизмдер  мен  варваризмдер  де  кездесуі 
ықтимал.  Көркем  әдебиет  тілі  өзінің  даму  барысында  жалпы 
әдеби  тілге  ықпалын  тигізіп,  оның  құрамында  жаңа  сөздер  мен 
сөз 
орамдарының 
қалыптасуына, 
белгілі 
бір 
стильдік 
заңдылықтардың  тууына үлкен әсер  етіп  отырады.  Қазіргі  әдеби 
тілімізден  бұған  көп  мысал  келтіруге  болар  еді.  Мысалы  асау 
жүрек,  үріп  ауызға  салғандай,  жұлдыздар  жымың  қағады  
тәрізді  соз  оралымдары  тек  қана  көркем  әдебиет  аясында  пайда 
болып,  сол  арқылы  әдеби  тіл  нормасына  айналды.  Қара  алтын, 
ақ алтын сияқтылар қазір публицистикада көп қолданылады.  
Қазақ  әдеби  тілінің  о  бастағы  дамуы  халықтық  поэзия 
үлгісінде  болғаны  ешбір  дау  туғызбасқа  тиіс.  Онан  кейінгі 
дәуірлерде,  жазба  проза  шыққан  дәуірде  де  сол  прозаның  өзі  де 
поэзия  үлгісіне  құрылғаны  мәлім.  Сөйтіп  жалпы    көркем 
әдебиеттің, онан қалса, жеке жазушы шығармашылығының әдеби 
тілге тигізер әсері үлкен болады.  
Қазіргі  қазақ  әдеби  тілінің  стильдік  салаларының  бірі  – 
ғылыми  әдебиеттер  тілі.    Ғылыми  әдебиет  тілінің  қалыптасып, 
кемеліне  келген  кезеңі  –  Қазан  төңкерісінен  кейінгі  дәуір. 
Ғылыми әдебиеттер тілінің бастапқы көрініс беруі   XIX ғ. екінші 
жартысында аударма әдебиет негізінде болды.  
Ғылыми еңбектер тілі де, оқулық тілі де, сондай-ақ көпшілік 
қолды  ғылыми  әдебиеттер  тілі  де  стильдік  айқындылық  пен 
ықшамдылыққа  құрылады  да,  әдеби  тілдің  қалыптасқан 
нормаларын  қатаң  сақтап  отырады.  Ғылыми  әдебиеттердің 
алдына қойылатын негізгі мақсаты ойды ықшам, айқын түсіндіру 
болып  табылады.  Бұларда  көркем  әдебиеттегідей  сөздің 
эстетикалық  мәнінен  гөрі  ойдың  айқындылығы  мен  түсініктілігі 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
27 
көзделеді  де,  сөз  қолдану  заңдылықтары  да  осы  мақсаттарға 
бағындырылып  отырады.  Сондықтан ғылыми  әдебиеттер  тілінде 
диалектизмдер  мен  варваризмдер,  ауызекі    сөйлеу  тіліне  тән 
элементтер т.б. жалпы әдеби нормаға жатпайтындар кездеспейді 
немесе  өте  аз  қолданылады.  Оның  есесіне  ғылыми  әдебиеттер 
тілінде термин сөздер мен неологизмдер көп қолданылады. Олар 
бұл  стильде  көп  қолданылуы  арқылы  әдеби  тілдік  нормаға 
айналып  отырады.  Ғылыми  әдебиеттер  тілінің  жалпы  әдеби  тіл 
нормасына  қатысты  бір  ерекшелігі  –  оның  синтаксистік 
құрылысында  болмақ.  Сөз  тіркесінің,  сөйлем  құрау  тәсілдерінің 
мінсіз айқындығы,  жеке сөздер мен грамматикалық тұлғалардың 
қолданылуы  жағынан  ғылыми  әдебиеттер  тілі  әдеби  тілдің  қай 
саласына  да  үлгі  болады.  Ғылыми  тіл  негізінен  аргументті 
ойларға, 
қорытындылар 
мен 
пайымдауларға 
құрылады. 
Сондықтан  оның  тілінде  эстетикалық  әсемділіктен  гөрі  
логикалық байымдылық, дәлелділік басым болып отырады. Соған 
лайық  осы  мағынаны  бере  алатындай  сөздер  мен  сөз  тіркестері, 
грамматикалық тұлғалар жиі қолданылады.  
Қазіргі  қазақ  әдеби  тілінің  мол  да  үлкен  саласының  бірі  – 
газет-журнал,  яғни  мерзімді  бапасөз  тілі.  Мерзімді  баспасөз 
тілінде жазба әдеби тіл заңдылықтарымен қатар ауызекі  сөйлеу 
тілінің  нормалары  да,  көркем  әдебиет  тіліне  тән  әсерлілік  те, 
ғылыми  тілге  тән  баяндау  үлгілері  де  ұшырасып  отырады.  Ал 
сөздік  құрамы  тұрғысынан  мерзімді  баспасөз  тілі  көп  саладан 
құралады.  Мұнда  қарапайым  сөздермен  бірге  терминдер  де, 
эмоциялық  мәнді  сөздермен    қатар  неологизмдер  де,  кәсіби 
сөздер  де  т.б.  кездеседі.  Мұндай  көп  түрлілік  оның  негізгі 
мазмұнымен  ұштасып  жатады.  Өйткені  күнделікті  баспасөз 
қоғамдағы  алуан  түрлі  өзгерістер  мен  жаңалықты,  барлық 
шаруашылық,  мәдени  өмірді  түгелдей  қамтып  жазуға,  оны  бар 
әлінше көрсетуге міндетті. Сондықтан ол бұл орайда халық әдеби 
тілінің бар қоры мен жазу дағдыларын пайдалануға ұмтылады. 
Газет-журнал, 
күнделікті 
баспасөз 
тілінің 
басты 
ерекшеліктерінің  қатарына  біршама  қалыптасқан  дайын  сөз 
тіркестері мен сөйлемдердің қолданылуын да жатқызуға болады. 
Мысалы:  әкелік  қамқорлық,  жасөспірім,  ұлы  Отан,  сара  жол, 
сара басшылық т.т. 
Әдеби  тілдің  стильдік  салаларының  қатарына  іс  қағаздары 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

 
28 
мен  ресми  қаулы-қарарлар  тілін  жатқызуға  болады.  Ол  әдеби 
тілдің басқа салаларынан өзінің бірыңғайлығымен ерекшеленеді. 
Іс  қағаздары (анықтама, куәлік,  шағым  хат, қолхат,  шарт-шағым 
т.б.)  мен  қаулы-қарарлар  бірыңғай  стильмен  жазылады  да,  оның 
сөздік құрамы да ресми сөздер мен терминдерге, дайын үлгілерге 
сай болады. Іс қағаздары мен қаулы-қарар стилі артық сөз, басы 
артық  «әдемілік»  атауларды  керек  етпейді.  Бұлардың  тілі, 
негізінен, логикалық айқындылыққа құрылады. Іс қағаздары мен 
ресми қаулы-қарар тілі – қазақ әдеби тілі тарихында көп замандар 
бойы қалыптасып келе жатқан сала. Оның алғашқы үлгілері бізге 
XVIII ғасырдан бастап мәлім.    
 

жүктеу/скачать 3,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: