Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| Тіркескен күрделі сөздер
Тіркескен күрделі сөз деп екі не одан да көп мағыналы сыңарлардан жасалып, біртұтас лексикалық мағына беретін сөздер аталады. Олар - сөйлемге дайын лексема кызметінде алынып, бір сұрақка жауап беріп, сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқаратын, арасы бөлінбей бір ырғақпен айтылатын сөздер. Тіркескен күрделі сөздердің де сыңарлары және олардың орны тұрақты. Тіркескен күрделі сөздер құрамы, мағынасы, атқаратын қызметі жағынан біріккен және қос сөздермен бірдей, сөзді тануға қойылатын белгілерге толық жауап береді, айырма емлемен байланысты. Біріккен сөздің сыңарлары бірге жазылады, қос сөздің сыңарлары дефис арқылы жазылады. Тіркескен күрделі сөздердің сыңарлары бөлек жазылады. Қазақ тілінде (түркі тілдерінде де) тіркескен күрделі сөздердің бірде бірге, бірде бөлек жазылуы да кездеседі. Мысалы, ақ құба- ақұба, бір тоға-біртоға, ақ құла-аққұла, он күндік-онкүндік т.б. Бұл қазақ тілінде жазудың бірнеше рет өзгеріп, емленің калыптасып үлгермеуіне байланысты. Ғалым Б.Калиев мақаласында 950 тіркескен күрделі сөзді біріктіріп жазуды ұсынған. Бұл - өте пайдалы ұсыныс, бірақ ол іске асырылған жоқ. Бұдан тіркескен күрделі сөздер емлесінің шешілмеген мәселе екені байқалды. Тіркескен күрделі сөздер сан алуан. Мысалы, бала бақша, бал қаймақ, бал қурай, ала ауыз, ауыз әдебиеті, ауыл шаруашылық, бел омыртқа, бұзау балық, жалаң аяқ, он бес, отыз екі, жүз елу, екі жүз, алты мың, күні кеше, ала жаздай, жаз бойы, жаз күні, алдын ала, ертең ерте, әлі күнге, таң сәріден, қысы жазы, қара көк, ал қызл, қызыл күрең, күрең қоңыр, келіп кет, алып бар, айтып бер, көріп кет, алып шық, кіріп шық, тарс етті, құрмет ет, жақсылық қыл, көмек ет т.б. Бұлардың ішінде біразының сөз тіркестік қасиеті байқалып тұратындары бар: бала бақша, бал қаймақ, жалаң аяқ сияқтыларды алғаш анықтауыштық қатыстағы сөз тіркестерінің біртұтас лексикалық мағынаға көшкен тіркескен күрделі сөздер екені анық. Бірақ күрделі сөз атаулының бәрі осындай деп карауға келмейді. Оған мысал ретінде күрделі сан есімдерді келтіруге болады. Күрделі сан есімдердің сыңарлары синтаксистік байланысты көрсетпейді. Күрделі сан есімдердің өзіндік жасалу жолы бар. Ол екі түрлі: 1) сыңарлардың мағыналарының косылуы арқылы күрделі сан жасалады: он+бір=11, отыз+бес=35, қырық+алты=46 т.б. 2) күрделі сандардың сыңарларының көбейтілуі арқылы күрделі сан атауы жасалады: екі х жүз-200, бес х жүз=500, үш х мың=3000, алты х мың=6000. Күрделі сын есімдердің жасалуының да өзіндік ерекшелігі бар. Мысалы, қара көк, қызыл күрең, күрең қоңыр сияқты күрделі сындар құрамыңдағы сыңарларының түсінің қосыңдысынан шықкан үшінші түсті білдіреді. Бұлардың да күрделі санның жасалуының алғашқы түріне ұқсастық бар. Күрделі үстеулердің жасалуы да осы жолға аздап жақын. Мысалы, күні кеше, таң сәріден, әлі күнге, ертең ерте, ала жаздай дегендерде негізгі мағына екінші сыңарда деуге болады. Бірақ екінші сыңардың жеке тұрғандағы мағынасы оның күрделі үстеудегі түрған мағынасымен тең емес екені айдан анық. Олай болса, күрделі үстеулер де сыңарларының мағына қосындысынан жасалған, бірақ олардың сыңарларында синтаксистік байланыстың ізі сақталмаған. Ал күрделі етістіктер алғаш пысықтауыш сөз бен етістіктің тіркесінен жасалғаны белгілі. Бірақ бұл қазір мүлдем байқалмайды, қазір олар тең етістіктердің тіркесі ретінде тұрып, біртұтас күрделі қимыл ұғымын білдіреді. Сөйтіп күрделі етістіктердің жасалуында өзіндік ерекшелік бар. Ол күрделі етістікгің сыңарларының көсемше жұрнағы арқылы байланысуына да қатысты. Қазақ тілінде күрделі сөздерді байланыстырушы қосымшалар жоқ екені белгілі. Тек күрделі етістіктер құрамында қазір байланыстырушы қызметінде сақталып калған көсемше жұрнағы күрделі етістіктерді басқа қосымшасыз байланысқан күрделі сөздерден ерекшелендіреді. Күрделі сөздер тобындағы құранды етістіктердін, басқа күрделі сөздерден өзіндік бірсыпыра ерекшелігі бар. Алдымен бұл құранды етістіктердің құрамындағы сыңарларына байланысты. Күрделі сөз атаулы толық мағыналы дербес сөздерден жасалатынң белгілі. Құранды етістіктер қазір негізінен дербес мағыналы есім сөз бен көмекші етістіктен жасалады. Мысалы, құрмет ет, жәрдем ет, қызмет қыл, жақсылық қыл, көмек ет, телефон соқ, т.б. Құранды етістіктің құрамыңдағы көмекші етістіктер есім сөзге қимыл мағынасын қосып, есімнен етістік жасайтын жұрнақтардың қызметін атқарады. Мысалы, жәрдем ет - жәрдемдес, көмек ет -көмектес, табыс ет - тапсыр, әуре ет - әуреле, айып ет - айыпта, баян ет - баянда, баж етті - бажылдады, еңбек ет - еңбектен, талап ет - талаптан, жарқ-жарқ етті - жарқылдады, айғақ ет - айғақга, әңгіме ет - әңгімеле, арман қыл - арманда, қабыл қыл - кабылда, сыйлық қыл - сыйла, мазақ қыл - мазақта, жыр қыл - жырла, әдет ет - әдеттен, дәме ет - дәмелен, қабыл қыл - қабылда, қор ет -қорла, сылтау қыл - сылтаула, талқын қыл - талқанда, тамаша қыл -тамашала, уәде ет - уәделес, үміт ет - үміттен, құмар бол - құмарлан, жария бол - жариялан, әсем бол - әсемден, алаң бол -алаңда, ауыр бол - ауырлан, құштар бол - құштарлан, шығын бол -шығындан т.б. Келтірілген мысалдар есім сөзден көмекші етістік арқылы күрделі я құранды етістік жасалғанын сол мағынадағы туынды түбір етістікпен салыстыру анық көрсетіп тұр. Жұрнақ есім сөзге қосылғанда, қалай оған қимыл мағынасын қосып, оны етістікке көшірсе, көмекші етістік те сондай есім сөзге қимыл мағынасын қосып, одан етістік жасаған. Есім сөзге қосылған көмекші етістіктің оған қимыл мағынасын қосып, оны етістікке көшіргенін құранды етістіктің етістікше түрленуінен көруге болады. Мысалы, қызмет еттім, қызмет етерсің, қызмет еткен, қызмет етпек, қызмет еткісі келеді, қызмет еткейсің, қызмет етпесе, қызмет етесің т.б. Құранды етістік атаулының бәрі де осылай етістік тарамдары, жүйесі бойынша сөйлемде түрленіп қолданылады. Бұл - көмекші етістіктердің есім сөзден етістік жасалғанының толық дәлелі. Құранды етістіктер қазір күрделі сөз толық мағыналы дербес сөзден жасалады деген қағидаға қайшы көрінеді. Шындығында бұл кұбылыс көмекші етістіктердің толық мағыналы дербес сөз кезінде басталып, кейін олардың етістік сыңары алғашқы мағынасынан айрылып көмекшілікке көшкен. Бара-бара ол есім сөзден етістік жасаудың бір үлгісіне айналып, сол арқылы басқа да құранды етстіктер жасалатын болған. Күрделі сөздің құрамы тірек сыңар және ауыспалы сыңар болып бөлінеді. Тірек сыңар деп түрлі сөздерден күрделі сөз жасаушы кызмет атқаратын сөз танылады. Мысалы, көріп бер, алып бер, әкеп бер жинап бер деген күрделі етістіктерде бер деген сыңар түрлі етістікке тіркесіп, одан күрделі сөз жасап тұр. Қара торғай, боз торғай дегеңде торғай сөзі тірек сыңар болып, бірнеше сөздерден күрделі сөз жасап тұр. Тірек сыңардың қызметі түрлі сөзден туынды түбір жасайтын жұрнақтың қызметіне ұқсас. Әр тірек сыңар кандай сөздерден күрделі сөз жасаса да, бәрінде ол бір мағына береді. Осы ерекшелік түрлі туынды түбір жасаушы жұрнақта да бар екені белгілі. Мысалы, мал қора, сиыр қора, кой қора деген түрлі заттың атын жасаған күрделі сөздердің бәрінде соңғы сыңардың мағынасы бірдей. Ал жұмысшы, етікші, малшы, оқытушы, егінші деген туынды түбірлердің бәрінде —шы /-ші жұрнағының мағынасы бірдей. Тірек сыңар да, жұрнақ та түрлі сөздерден туынды сөз жасап тұр. Тірек сыңардың күрделі сөздердегі орны тұрақты, әдетте ол күрделі сөздің екінші сыңары болады. Мысалы, тоқпақ жілік, асықты жілік, ортан жілік, кара көк, күлгін көк, ашық көк, алып кайт, келіп кайт, көріп қайт, екі мың, үш мың, бес жүз, сегіз жүз, тоғыз жүз т.б. Дегенмен бұл кағидаға кайшы жағдай да кездеседі. Сан есімнің бірінші жасалу жолында тірек сыңар бірінші орында тұрады. Мысалы, он бір, он екі, он үш, отыз төрт, отыз бес, қырық алты, қырық жеті т.б. күрделі сандарда тірек сыңар бірінші сыңарда тұрады. Күрделі сөздің ауыспалы сыңары - олардан тірек сыңар арқылы күрделі сөз жасайтын түрлі сөздер. Ауыспалы сыңарларға тірек сыңар тіркесу арқылы күрделі сөз жасалады. Мысалы, екі+жүз, үш+жүз, төрт+жүз, бес+жүз т.б. Тілде күрделі сөздің ауыспалы сыңары қызметіндегі сөздердің саны тірек сыңарлар санынан әлдекайда көп. Өйткені бір тірек сыңар арқылы түрлі сөздерден бірнеше күрделі сөз жасалады, сондықтан тілдегі ауыспалы сыңар қызметіндегі сөздер мен тірек сыңар қызметіндегі сөздердің саны тең бола алмайды. Бұл туынды түбірде негіз сөз бен жұрнақтың санының арасындағы айырмашылы - сияқты. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|