Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| Зат есімнің септік категориясы
Зат есімнің септік категориясы - сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен қарым-қатынасын, байланысын қамтамасыз ететін категория. Септік категориясының мағынасы септік жалғаулар арқылы беріледі. Ал сөйлемдегі сөздердің қарым-қатынасы, байланысы түрліше болып келетін күрделі құбылыс. Бұл категорияның күрделі екендігіне зат есімнің басқа категорияларымен салыстыру арқылы да көз жеткізуге болады.Зат есімнің көптік категориясы екі-ақ мағынаны жекелік-көптікті білдіруі оның ортақ категориялық мағынасы болса, тәуелдік категориясы үш жақтағы жекеше ~ көпше, оңаша ортақ мәндерді көрсетуі олардың ортақ категориялық мағынасы болып есептеледі. Септік категориясының мағыналары бұларға қарағанда күрделірек, өйткені қазақ тілінде жеті септік бар.Әр септіктің әрқайсысының өзіндік мағыналары бар, сондықтан бұларда ортақ категориялық мағына болмайды. Септіктерді бір-біріне жақындастыратын олардың сөйлемдегі сөздерді байланыстыру қызметі және зат есімге жалғану қабілеті, ал басқа сөз таптарына жалғанса, оларды заттандырып тұратын ерекшелігі.Осымен байланысты септік категориясына мынадай анықтамалар беріліп жүр. Мысалы, «Қазақ тілі грамматикасында» (1967) «септелу деп сөздердің сөйлем ішінде өзге сөздермен дәнекерлесу үшін септік жалғауын қабылдап, грамматикалық тұрғыдан өзгеріске түсуін айтады», 2002 жылғы грамматикада да осы анықтама берілген. «Қазіргі қазақ тілі» оқулығында, сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен жалғастырып, селбестіріп тұратын» тұлға және сөздердің септелуі деп атаған . «Тіл білімінің негіздері» атты оқулықта септік дегеніміз жалғау мен грамматикалық мағыналардың бірлігінен тұратын және бір есім сөздің екінші есімге немесе етістікке қатысын білдіретін грамматикалық категория»,-деп жазылған. С.Исаев осы анықтамаларға зер сала қарап, «сөздерді грамматикалық тұрғыдан түрлендіріп, өзгеріске түсіретін» ерекшелік тәуелдік, жіктік жалғауларына да тән екендігін айта келіп, «сөздерді грамматикапық тұрғыдан өзгеріске түсіріп, түрлендіретін» деген пікірді қолдамай, септік жалғауларына (категориясына) мынадай анықтама берген: «Септік жалғаулары (категориясы) зат пен оның іс әрекеті (қимылы), я зат пен заттың (сынның) арасындағы субъектілік, объектілік, меншіктілік-қатыстық, мекендік-мезгілдік, көлемдік, амалдық-құралдық, себеп-мақсаттық сияқгы қатынастарды білдіріп, заттық мән үстеп тұратын түрлену тұлғасы».Бірақ ғалымның септік категориясына арналған тақырыптың бас жағында «Сөйлемде сөздердің арасындағы алуан түрлі синтаксистік қатынастарды көрсетіп, мағына үстеп, сөз бен сөзді байланыстыруда үлкен орын алатын зат есімнің парадигмалық түрлену жүйесінің бірі-септік жүйесі,-деген пікірі тағы бар. Бұл айтылғандардан байқалатыны - септік жалғаулары (категориясы) сөздерге жалғанғанда үстеме мағына қосады, сөздердің арасындағы түрлі қатынастарды білдіреді, сөз бен сөзді байланыстырады. Сондықтан «Қазақ тіліндегі зат есім категориясы» деген еңбегіндегі Ә.Төлеуовтің... «белгілі бір сөзге жалғанып, оған грамматикалық мән беретін және олардың басқа сөздерге әр алуан қатынасын білдіріп, сөзді бір-бірімен байланыстыратын қосымшаны септік жалғауы» деп келтірген анықтамасы септік категориясының мәнін анық көрсетеді. Қазақ тілінде жеті септік бар. Бұлардың ішінде атау септіктің ғана қосымшасы жоқ, бірақ «атау септік тұлғасы - түбір тұлғамен бір емес және оқулықтарда көрсетіліп жүргендей, басқа септік тұлғаларына негіз болатын да тұлға емес, өз алдына жеке нөлдік тұлға», ал қалған септіктердің арнайы қосымшалары бар. Әр септіктің әрқайсысының сұрақгары болады. Тіліміздегі сөздер тәуелденіп те, тәуелденбей де септік жалғауларын қабылдайды. Соған байланысты қазақ тілінде сөздер септелуінің екі түрі бар: 1) жай септелу; 2) тәуелді септелу. Жай септелуде септік жалғаулары тікелей зат есімдерге және басқа есім қызметін атқаратын сөздерге тікелей жалғанады:
Бұл кестедегі үлкен, естіген, бірінші сөздері сөз табы жағынан - сын есім, есімше, сан есім. Бірақ олар заттанған кезде зат есім секілді септеледі. Тәуелді септелуде септік жалғаулары зат есімдерге және басқа есім қызметін атқаратын сөздердің тәуелдеулі түріне жалғанады:
жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|