Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| Фонетика (грекше-дыбыстық) – дыбыс туралы ілім, тілдің дыбыс жүйесін зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Қазақ тіл білімінің атасы А.Байтұрсынұлы фонетиканы дыбыс жүйесі деп алған. Әзірше бұл екеуі синоним түрінде қолданылатынын ескеру керек.
Дыбыс жүйесі қарастыратын мәселелер - тіл дыбыстардың пайда болуы, олардың түрлері, іштей жіктелуі, сөз ішінде біріне-бірі ықпал етіп, үйлесіп, үндесіп, тіркесіп тұрудың тетігі, буын, екпін, сөйлеу мен жазудың арақатынасы, орфография, орфоэпия т.б. Тіл мәдениеті сөздерді айтуда да, жазуда да бірізділіктің болуын талап етеді. Кезінде тіліміздің дыбыс жүйесі, дыбыс заңдары жете ескерілмегендіктен, қазіргі айту, жазуымызда ала-құлалық, ақтау көп. Мысалы, алдыңғы сөйлемде кездесетін қазір сөзін емлені құрметтеп, осылай жазып, айтатындармен қатар, қазыр, көбіне кәзір түрде қолдану да жарысып жүр. Олай болатыны, аралас (жуанды-жіңішкелі) буынды қазір сөзі тіліміздің үндестік заңымен үйлеспейді. Фонетиканы жете меңгергенде ғана тіліміздің дыбыстық жүйесін, дыбыстардың сырын дұрыс түсіндіріп, әлгіндей үйлесімсіздікке жол бермеуге болады. Дыбыстардың пайда болу, өзгеру сырларын білмей тұрып, лексикалық та грамматикалық та құбылыстарға ғылыми түсінік беру, өзімізге мектептен таныс қатаңдану, ұяңдану сияқты дыбыстық өзгерістерді түсіндіру қиын. Фонетика тіліміздегі бірсыпыра сөздердің пайда болуын анықтауға, тілдердің арасындағы туыстық байланысты табуға, тілдің айту, жазу нормаларын дұрыс меңгеруге мүмкіндік береді. Қазіргі қазақ тілінде орыс тілінен және орыс тілі арқылы өзге тілдерден енген мың-мыңдаған сөздер бар. Біз оларды орыс тіліндегідей етіп айтуға, сондай-ақ жазуға тиіспіз. Мұның өзі орыс тілі фонетикасымен де етене таныс болуды талап етеді. Орыс тілінің дыбыс жүйесін, фонетикалық заңдылықтарын жақсы білгенде ғана әлгіндей сөздердің айтылуы мен жазылуын дұрыс меңгеруге, жетік білуге мүмкіндік туады. Орыс тілі оқулықтар мен оқу құралдарына бай. Тілдің дыбыс жүйесін қазіргі және тарихи тұрғыдан қарастырған кезде туыс тілдердің фонетикасын да ескерген абзал. Мұның өзі дыбыстардың өзгеру, даму жүйесін айқындауға мүмкіндік береді. Туыс тілдердің дыбыс жүйесін салыстыра зерттеп, олардың ұқсастықтары мен кейбір белгілерін айқындау салыстырмалы фонетиканың міндетіне жатады. Туыстығы жоқ, құрылымы әр басқа тілдердің дыбыстық жүйесін салыстырып зерттеу салғастырмалы фонетиканың үлесіне тиеді. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөніндегі алғашқы мәліметті Н.И.Ильминскийдің «Материалы к изучению киргизкого наречия» деген еңбегінен кездестіре аламыз. Н.И.Ильминский қазақ тілі дыбыстарын екі топқа жіктеп, дауыстылардың түрін (а,ә,ы,і,о,ө,у,ұ), дауыссыздардың он тоғыз түрін (п,б,м,w;т,д,ң,ж,з,щ,с;р,л,j,қ,г,к,ғ,ң) атап өтеді (дыбыстарды өзара артикуляциялық жуықтығына қарай жіктеп көрсеткен). Н.И.Ильминский тіл алды ашық а(ә) дауыстысын дербес фонема түрінде қарамай, а дауыстысының варианты ретінде қарайды. Дауыссыз дыбыстардың құрамында дж, ч, аффрикаттары мен һ спиранты кездеспейді. Шамасы, Н.И.Ильминскийдің кітабы батыс қазақтарының тіл материалдары негізінде жазылса керек. Еңбекте кейбір дыбыстардың артикуляциясы, комбинаторлық жағынан алмасу (б-м, н-д-т, н-ң, к-г,т.б) қолдану ерекшелігі және екпін жайынан қысқаша мәлімет берілген. Одан соңғы М.Терентьев жазған «грамматикада» кейбір дыбыстардың айтылуы мен комбинаторлық түрде алмасуы (ч-ш, ш-с, м-б, л-д, к-г) сөздің екінші буынында келетін ы қысаң дауыстысының редукциясы жайында азын-аулақ мәлімет берілген. Түркі тілдерінің фонетика мәселелерін зерттеу жайында В.В Радлов тұңғыш рет түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасын жасап онда қазақ фонетикасының едәуір мәселесін сөз етті. Түркі тілдері фонетикасының сан алуан мәселелерін лингвистиканың сол кездегі компаративистика бағыты бойынша түсіндіреді. В.Радловтың «Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы» атты еңбегі күні бүгінге дейін өзінің ғылыми мәнін жоғалтқан емес, мұнда қазақ фонетикасының едәуір, атап айтқандай: дыбыс құрамы, сөзде дыбыстардың қолдану ерекшелігі, дыбыстардың тіркесу заңы, ол дыбыстардың әр түрлі өзгеру заңдылықтары, сингармонизм құбылысы, екпін категориясы сияқты өзекті мәселелер түркі тілінің материалдарымен салыстыра отыра әңгіме болады. Қазақ вокализімі тоғыз дауыстыдан (а,ә,е,о,ө,у,і,и,й) консонантизм саласы жиырма дауыссыздан құралатынын атап, дауыссыздарды қатаң (q,k,t,p,s,s) ұяң (g,d,z,b,z) үнді (n,m,n,r,l,l) және аралық немесе жарты дауысты деп төрт түрлі акустика-артикуляциялық топқа жіктелген В.Радлов ұсынған мына екі мәселені мақұлдай алмаймыз: оның бірі - w,j дыбыстарын аралық дыбыстар деп сонор дыбыстардың тобына енгізбеуі, екіншісі - бүйір (латераль) л сонорының сөзде жуанды-жіңішкелі түрге айналатын варианты дербес фонема (сөз мағынасын ажырата салатын қасиеті бар) деп танылуы. Қазіргі тәжірибе фонетикасының берген мәліметіне қарағанда түркі тілдерінде оның ішінде қазақ тілінде w(у), j (й) дыбыстары акустика-артикуляциялық табиғаты бойынша сонор немесе үнді дыбыстардың тобына енеді. Түркі тілдерінде дауыссыз дыбыстар сөздегі дауыстылардың ыңғайына қарай әр түрлі вариантта айтыла береді. Мәселен, ал, ел, ол - сөздерін алайық, мұнда л соноры дауысты дыбысқа байланысты бірде жуан (ал), бірде жіңішке (ел), бірде ерінмен (ол) айтылып тұр, олар атқаратын қызметіне қарай бір ғана фонеманы құрай алады. Фонема сөзде әлденеше фонетикалық-комбинаторлық вариантта кездесе береді. Демек, В.В Радлов л сонорының фонематикалық қасиетін теріс түсінген. В.Радлов «Фонетикасын» сөз еткенімізде мына үш мәселелесі болуы қажет: оның бірі – екпін мәселесі, екінші мәселе – дыбыстардың дистрибуциясы: Үшіншісі – түркі тілдерінің үндестік заңы. В.Радлов көп буынды сөздерде сөз аяғына түсетін негізгі екпіннен басқа көмекші екпіндердің болатынын, көмекші екпінің фонетикалық табиғаты үнді (музыкалық екпін) екенін айтады. Сонымен қатар дыбыстардың, әсіресе дауыссыз дыбыстардың, дистрибуциялық ережелеріне едәуір көңіл аударып, дыбыс тіркестері жайында біраз мәлімет берген. В.Радлов түркі тілдерінде сингармонизмнің екі түрі бар екенін атап (палаталды-езу, лабиалды-ерін) ерін үндестігі әлсізденіп бара жатыр деп қорытады. П.М.Мелиоранский екі бөлімнен құралатын қазақ тілінің гармматикасын жазып, оның алғашқы бөлімін фонетика мен морфология мәселесіне арнаған болатын. Фонетика тарауында дыбыстардың артикуляциясы (жасалқы), дыбыстардың комбинаторлық түрде алмасуы, сөз шенінде қолдану жайы, үндестік заңы мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз болады. Дауыстылардың протеза, элизия, редукция құбылыстары жайында да азын-аулақ мәлімет берген. П.М.Мелиоранский дыбыстардың құрамына тоқтай келіп, қазақ вокализмі тоғыз дауыстыдан (а,ә,е,о,ө,ы,і.у,ұ) консонантизм саласы жиырма бір дауыссыз дыбыстан (б,п,м,т,д,н,ж,з,ш,с,р,л,к,г,ч,қ,ғ,ң,й, дж) құралатынын атап өтеді. Дауыстыларды жуан-жіңішке, ашық-қысаң деп жіктеп, графикаға қатысын да анықтайды. Қу, ту, би сөздерінде айтылатын у,и дыбыстарын естілуіне қарай созылыңқы дыбыстар деп таниды. П.М.Мелиоранский, В.Радлов айтқан пікірді қуаттай отырып л сонорының жуан-жіңішкелі түрде айтылатын вариантын дербес фонема деп түсінеді. Тіл ортасы к, г, және тіл арты қ, ғ дыбыстарын көмей дыбыстары деп олардың артикуляциялық жасалу орнын теріс көрсеткен. Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып Қ.Жұбановтан басталған деп айтуға болады. А.Байтұрсынұлы 1912 жылы «Айқап», «Жазу тәртібі» дейтін мақала жазып, сол тұстағы оқудың жайына тоқталады орысша, мұсылманша сауат ашуға көп уақыт кететінін, оның қиындықтарын айтады. «Оқу құралының ең ұлығы – бала оқытатұғын кітап» оқу құралы «балалардың жанын қимайтын» болу керек дейді. Ондай оқулық жасау үшін алдымен жазу жөнделу керек, дыбыстар анықталып, «сөз ішінде қай дыбыс естілсе,сол дыбыстың әрпін жазу керек», - дейді. Оның айтуынша «Қазақ тілінде 24 дыбыс бар», «оның бесеуі дауысты , екеуі (й,у) жарты дауысты, 17 дауыссыз. Мақалада осы дыбыстарды жазу үшін өзі ойлап тапқан таңбаларды тәптіштеп түсіндіреді». А.Байтұрсынұлы араб графикасын қазақ тіліне икемдеп, әр дыбысқа жеке таңба (әріп) берді, олардың сөздің әртүрлі деңгейінде (басында, ортасында, соңында) жазылуын аңғартатын мысалдар ұсынды, қолданудағы ерекшеліктерді ескертті. Арабта бір ғана у әрпімен бес дыбысты бейнелейді. Олар: о, ө, ұ, ү. Сондай-ақ и әріпін үш дыбысқа (ы, і, и) пайдаланды. А.Байтұрсынұлы ұяң дауыссыздар туралы да жақсы ескерткен: з,ж, «сөздің басында да, аяғында да келеді», б, д «сөз аяғында келмейді», ғ, г «сөз басында да, аяғында да келмейді». А.Байтұрсынұлы тілді оның жүйе-жүйесін жетік біліп қана қоймай, барынша бажайлап, байыппен баяндаған. Орыс тілін үздік біле тұрып қазіргі халықаралық деп жүрген тіл терминдерін мүлде пайдаланбай, қазақтың өз сөзімен өзінше түсіндірді. Сөйтіп қазақ тілінде тіл терминдерін жасап, қалыптастырды. Алайда сөз ішінде кездесетін қысаң дауыстыларды жазбау, сөздердің дыбыс, буын құрамын топшалап, көп қиындық келтірді. Мысалы: қи(қый), жйин(жиын), қйсқ(қыйсық), алтн(алтын), салқн(салқын), сзқ(сызық), алу(алұу), табу(табұу), сөну(сөнүу), жүру(жүрүу). Кітапта қазақ тіліндегі дыбыстардың таңбасы деп 24 әріпті санамалайды да, оның 5-уі дауысты, 17-сі дауыссыз деп көрсетеді. Жалпы санда бар й,у бөліс кезінде қалып қойған. Жазуда тоғыз дауыстыға да таңба берілген. Алайда олардың жіңішке сыңарларын (е ден басқаларын) санға қоспаған. А.Байтұрсынұлының тілдің дыбыс жүйесіне арналған мақаласы 1928 жылы жарық көрді. Мақала «Дыбыстарды жаңадан жіктейтін болсақ, сөз жүзінде білінетін қасиеттеріне қарай жіктеу керек» - деп акустикалық, артикуляциялық белгі-қасиеттерді басшылыққа алатынын аңғартады. Дауыстыларды толық (а, е, о, ұ, ы) және шала (р, ң, л, м, н, у, й) деп екіге бөледі. «Толық дауыстылары кең шығысты, тар шығысты болып, олар да екіге бөлінеді», - дейді. Бірақ қай қайсысына қандай дыбыс жататыны айтылмайды. Шамасы, ашық, қысаңды мегзеп отырған сияқты. Шала дауыстылар (қазір үнділер) ауыз шығысты (р, л, у, й), мұрын шығысты (ң, м, н) боп бөлінеді. Бұлар қазір ауыз жолды, мұрын жолды делінеді. Осылай «дауыссыздарды да қысаң (п, т, с, ш, қ, к) босаң (б, ж, д, з, ғ, г) жолды» деп екіге бөледі. Мұндағы қысаң, босаң-қатаң, ұяң. Бұларды әрі қарай ашықтар (с, ш, ж, з) тұйықтар (п, т, қ, б, д) және тұйықтаулар (қ, ғ) деп бөлінеді. Мұндағы ашық деп отырғаны – ызыңдар, ал тұйықтары – шұғылдар екені айқын. Ол тұйықтауларға жататын ғ мен г ерекшеліктерін де дұрыс аңғарған. Ахметтің айтуынша, дауыстылар мен дауыссыздардың шегін жалғаулар арқылы айыруға болады. Ал, «толық дауыстылар буын ішінде дауыссыз дыбыстардың алдында да, соңында да келетін» болса, шала дауыстылар буын ішінде дауыссыздардан кейін тұра алмайтынын дұрыс аңғарған. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|