Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -нікі,-дікі,-тікі
| Зат есімнің тәуелдік категориясы
Зат есімнің тәуелдік категориясы түркі тілдерінің ерекшелігін білдіретін категория, өйткені «грамматикалық категорияларда универсальды грамматиканың жалпы категориялары емес, туыстас тілдердің тобының немесе жеке тілдердің грамматикалық құрылысының басты ерекшеліктері көрінеді». Сондықтан түркі тілдерінде соның ішінде қазақ тілінде дербес категория болып табылатын тәуелдік категориясы орыс тілінде жоқ. Бірақ орыс тілінде тәуелдік мағына бар.Ол лексикалық тәсіл арқылы беріледі (мой,твой,т.б.). Түркі тілдерінің ерекшелігі болып табылатын тәуелдік категориясы -бір заттың екінші затқа меншіктілігін білдіретін категория. Дәлірек айтқанда,тәуелденіп тұрған зат есімнен әрі біреудің иелігіне жататын сол заттың өзі, әрі оны иемденуші адам-мұның екеуі де қоса ұғынылады "немесе" иеленуші үш жақтың біріне белгілі бір заттың меншікті екенін білдіретін грамматикалық категория. Тәуелдік категориясының мағынасы тәуелдік жалғаулары арқылы беріледі, яғни тәуелдік жалғауы грамматикалық мағынасы жағынан ең алдымен тәуелдік мағынаны, екіншіден, сол тәуелдік мағынаны белгілі жаққа байланысты жекеше, көпше түрде білдіреді: 1-жақ: -ым, -ім, (кітаб-ым, іні-м)-м; -ымыз, -іміз,-мыз, -міз (кітаб-ымыз, іні-міз) 2-жақ: анайы-ың, -ің,-ң (кітаб-ың, іні-ң); (-лар.-дар, -тар)-ың (-лер,-дер, -тер)-ің сыпайы-ыңыз, -іңіз, -ңыз.-ңіз. (кітаб-ыңыз,іні-ңіз); (кітаптар-ың,інілер-ің) (-лар,-дар,-тар)-ыңыз (-лер,-дер,-тер)-іңіз (кітаптар-ыңыз,інілер-іңіз) 3-жақ: -ы,-і,-сы,~сі {кітаб-ы, іні-сі) (-лар.-дар, -тар)-ы (-лер,-дер,-тер)-і (кітаптар-ы, інілер-і) Сонымен бірге тілімізде тәуелдеудің оңаша және ортақ түрі қалыптасқан Бұл-«тәуелденетін заттың (заттардың) бір я бірнеше затқа, адамға тән екенін білдірумен байланысты». Егер бір я бірнеше зат бір адамға (затқа) меншікті болса, тәуелдіктің бұл түрі оңаша тәуелдеу деп аталады. Мысалы, менің дәптерім, дәптерлерім. Жекеше: Менің жиен-ім, дәптер-ім сенің жиен-ің, дәптер-ің сіздің жиен-іңіз,дәптер-іңіз оның жиен-і, дәптер-і Көпше: жиен-дер-ім, дәптер-лер-ім жиен-дер-ің, дәптер-лер-ің жиен-дер-іңіз, дәптер-лер-іңіз жиен-дер-і, дәптер-лер-і Егер бір я бірнеше зат біреу емес, бірнеше адамға (затқа) меншікті болса, тәуелдіктің бұл түрі ортақ тәуелдеу деп аталады. Мысалы: біздің дәптеріміз, дәптерлеріміз. Жекеше: біздің жиен-іміз, дәптер-іміз сендердің жиен-дер-ің, дәптер-лер-ің сіздердің жиен-дер-іңіз,дәптер-лер-іңіз. Олардың жиен-дер-і, дәптер-лер-і. Тәуелдік жалғаулы сөз сөйлемде үнемі ілік септіктегі сөзбен тіркесте қолданылады. Мысалы, ауылдың баласы, университеттің студенті, аттың тұяғы ,теңіздің балыгы т.б. Осы тіркестердегі сөздер «жай ғана көпше жиен-дер-іміз, дәптер-лер-іміз жиен-дер-ің, дәптер-лер-ің жиен-дер-іңіз, дәптер-лер-іңіз тіркесе салмаған, бір-біріне ілгешектене байланысқан», яғни ауылдың, университеттің, аттың, теңіздің деген ілік септіктегі сөздер өздерінен кейінгі сөздердің тәуелдік жалғауында тұруын талап етсе, ал тәуелдік жалғаулы сөз өзінің алдындағы сөздің ілік септікте тұруын керек етеді.Сөздердің осылайша, яғни бірінші сыңары ілік септік жалғауда, екінші сыңары тәуелдік жалғауда келіп, байланысуы ғылымда матасу деп аталады. Сонымен бірге, мұндай тіркестердегі яғни, матаса байланысқан сөздердің кейде біреуінің қосымшасы түсіп қалып қолданылуы да тілімізде кездеседі. Мысалы, ат жүйрігі, пеш оты, кітап мұқабасы, ауыл маңы.. Бұл тіркестерде ілік септік жалғаулары түсіп қалған, бірақ оны тілдегі заңдылық бойынша -тәуелдік жалғауы тұрған жерде ілік септігі жалғауы болатындығы арқылы дәлелдеуге болады. Ал кейде керісінше, сөзде тәуелдік жалғауы түсіп қалады. Мысалы, біздің көше, сіздің ауыл, өзіміздің шәкірттер т.б. Осы тіркестер толық айтылғанда біздің көшеміз, сіздің аулыңыз, өзіміздің шәкірттеріміз болуы тиіс еді. Бұл мысалдарда біз, сіз, өз есімдіктері ілік септік жалғауында келген де, тәуелдік жалғауда айтылуға тиісті сөздер қосымшасыз тұлғада тұр. Мұндай құбылыстың тілдік қолданыста кездесетіндігін М.Балақаевтың мына пікірінен көруге болады:»... біз, сіз, деген екі есімдік ілік жалғауында айтылғанда, олармен байланысты тәуелдік жалғауында айтылуға тиісті сөздер жалғаусыз да жұмсалады, мысалы: біздің еліміз-біздің ел, сіздің балаңыз-сіздің бала». Ғылыми еңбектерде көрсетіліп жүргендей, «тәуелдік жалғаудың 3-жағында түсіп қалуы тек ауыз әдебиеті нұсқаларында, жырларда, жыраулар шығармаларында кездесіп қалады: Базарбайдың Төлеген (Төлегені емес) Қобыландының Тайбурыл (Тайбурыл-ы емес), 3-жақ тәуелдік жалғау тұлғасының түсіп қалып қолданылуы орта ғасырлық жазба нұсқалар тілінде де (М. Қашғаридың сөздігінде, Ю.Баласағұнның "Құтадғу білік" дастанында) кимниң иш, кимниң тавар түрінде кездесіп отырады ". Ілік пен тәуелдік жалғаулы сөздер тіркесіндегі екінші компоненттің, яғни 3-жақтағы тәуелдіктің көрсеткішінің түсіріліп қолданылуы көне құбылыс екендігін акад. Р.Сыздықованың мына пікірінен де көруге болады. «Бұл, сірә, о баста тек өлең синтаксисіне ғана байланысты қалыптасқан конструкция болар деген пікір бар және XI ғасыр ескерткіштерінен (М.Қашқари материалдарынан) бастап, қырғыз эпосы Манаста кездесетіндігіне қарағанда, жалпы түркі тілдеріне тән көне құбылыс екендігі байқалады». Тәуелдік жалғауларының қолданыста түсіп қалуы тілдегі ықшамдау тәсілінің бір түрі болып табылады. Мұны соңғы кездегі зерттеулер де дәлелдейді. Мысалы, Г.Қондыбаеваның зерттеуінде тілдегі грамматикалық категориялардың көрсеткіштері саналатын жалғаулардың қолданыста ықшамдалу заңдылығының әсеріне, ықпалына ұшырауы қарастырылған. Автор өз еңбегінде қазақ тіліндегі жалғаулардың ықшамдалып қолданылатындығын және әр жалғаудың түсіріліп қолданылуының өзіндік орны мен қызметін сипаттай келіп, тәуелдік жалғауының түсіріліп қолданылуының мынадай ерекшеліктерін түйіндеген: -тәуелдік жалғауының стильдік мақсатта түсіріліп қолданылуы тілдегі дағдылы құбылыстардың бірі. Әсіресе, сіздің, біздің сияқты ілік жалғаулы есімдіктермен тіркескен сөздердегі тәуелдік жалғауының көрсеткіштері түсірілуге бейім саналады; -тәуелдік жалғауының бірыңғай мүшелердің тек соңғысына жалғануы да стильдік мақсаттағы тілдік нормалардың қатарына жатады». Олай болса, матаса байланысқан тіркестердегі тәуелдік жалғауының түсіріліп қолданылуы ерте кезден күні бүгінге дейін кездесетін, әрі белгілі бір мақсатта қолданылатын тілдік құбылыс екендігі анық. Тәуелдік жалғауы тек қана меншіліктілікті білдіріп қоймайды.Мысалы, ананың құшағы, ауылдың ақсақалы, малдың ізі секілді тіркестерде нақты меншіктілік мағына жоқ, өйткені бұл тіркестер жалпы ананың құшағы, жалпы ауылдың ақсақалы, жалпы малдың ізі деген ұғымды беріп тұр. Сондықтан бұл тіркестерден нақты қай ананың құшағы, қай ауылдың ақсақалы, қай малдың ізі екендігін білу қиын. Осымен байланысты ғалымдар «тәуелдік жалғау меншікті білдіреді» деген ұғым-аса кең грамматикалық ұғым, ақиқат меншіктілік жайындағы ұғым сол кең грамматикалық ұғымның тек әредікте ғана кездесетін бір көрінісі ғана ", - деген пікір айтады. Шынында да, ақылдың белгісі, ән сазы, көңілдің қуанышы, ауыл маңы секілді тіркестерден белгілі бір жаққа тән нақтылы меншік те, тәуелділік те байқалмайды, тек қана грамматикалық қатынас аңғарылады. А.Ысқақовтың сөзімен айтқанда, «әуелде меншікгі, белгілі бір жаққа тән тәуелділікті білдіретін жақ жалғауы бірте-бірте жақтық көрсеткіш болу қабілетінен көшіп, жаққа байланысы жоқ тым жалпы қатынасты білдіру сипатына ие болған». Бұдан тәуелдік жалғаудың қолданыста басқа да мағына беретіндігі байқалады. Сонымен бірге тәуелдік жалғау «қосымша эмоциялық-экспрессивтік райды я мәнді білдірерліктей де міндет атқарады. Мысалы, айым, күнім, әкем, көкем, құлыным, қарағым секілді формалар тыңдаушы адамның сезіміне әр алуан эмоциялық ықпал жасап, эр қилы экспрессивтік әсер ететіні аян». Мысалы, Ағам Шоқан, менікі адал ниет. Айтып тұрғаның, рас па, жаным?(С.Бақбергенов.) Құлыным-ау, босқа шөлдейсің ғой,-деді әжесі. Осы сөйлемдердегі қалқам, жаным, құлыным сөздерінің құрамындағы -м,-ым тұлғалары бұрын тәуелдік жалғауы болған деп есептеледі. Тәуелдік мағына жұрнақ арқылы да беріледі. Тәуелдік мағынаны білдіретін -нікі,-дікі,-тікі жұрнақтары заттың иесінің атына, яғни затты иеленушіге жалғанады да, меншікті зат ешбір қосымшасыз қолданылады: домбыра Әсеттікі,үй Мұраттікі, мылтық аңшынікі т.б. Осы тіркестерде меншікті заттар атаулары қосымшасыз формада тұр және меншікті заттын иесін білдіретін сөздердің алдында келген, ал тәуелдік мағынаны білдіретін жұрнақ затты иеленушіні білдіретін сөзге жалғанған. Бұл жұрнақтың тағы бір ерекшелігі-ол үндестік заңына бағынбайды. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|