Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жаяу Мұсаның
- Хакімнің ағасымын
- Айғыздың мұрнын
| Ілік септік. Ілік септіктің өзіне тән қосымшалары бар (-ның,-нің,-дың,-дің,-тың,-тің) және бұл қосымшалар сөздерге үндестік заңы бойынша жалғанады. Мысалы, оқушының, інінің, айдың, желдің, жапырақтың, теректің т.б.
Ілік септік қосымшалы да, қосымшасыз да тұлғада қолданылады. «Оның солайша я ашық, я жасырын қолданылғандағы мағыналары, әрине, дәл бірдей емес, өзара айырмашылық болады». Шындығында да бір септіктің екі тұлғасының тілде қатарынан қолданылуы олардың арасындағы белгілі айырмашылыққа байланысты. Өйткені олардың мағынасы мен жұмсалу орындарында, атқаратын қызметінде ешқандай ерекшелік болмаса, бұлардың екеуі бірдей тілде сақталмас еді. Әрине бұл екі тұлғаның екеуі де бір септік тұлғасы болғандықтан, олардың мағынасы мүлдем басқа болуы да мүмкін емес. Сонымен бірге бұл екі тұлғаның екеуі де алғашқы бір мағынадан тараған. Ілік септіктің алғашқы мағынасы тәуелдік категориясымен байланысты қалыптасқан. Анығырақ айтқанда, ілік септік алғаш меншікті заттың иесін білдірген. Көне жазба ескерткіштер тілін зерттеген ғалымдар (Батманов Н.А, Каримов К, Құрышжанов Ә, Томанов М, Ағманов Е, Мамедов Ю.К, Айдаров Ғ.т.б.) ілік септіктің бұл мағынасын үнемі көрсетіп отырған. Міне, сол көне замандардан бері қарай қолданылып келе жатқан ілік септіктің екі формасының мағынасы сол бір қалыпта сақталуы мүмкін емес. Ілік септіктің мағынасы да дамуға түскен. Осының нәтижесінде қазіргі ілік септіктің мағынасы өте дамыған. Ілік септік жалғаулары сөзге жалғанғанда грамматикалық меншіктілікті (иелікті) білдіруі - оның негізгі мағынасы. Мысалы, Мырза аттан түспей, Жаяу Мұсаның үйіне шабарманын жұмсапты (М. Сәрсекеев). Қазақ тілі грамматикаларында көрсетіліп жүргендей, ілік септіктің бұдан басқа да мағыналары бар: -ілік септіктегі сөз адамдар арасындағы туыстық жақындығы, қарым-қатынасты білдіреді. Мысалы, Мен сол Хакімнің ағасымын (X. Есенжанов). - заттар арасындағы органикалық, табиғи байланысты білдіреді, Мысалы, Жусанның жапырағы өте ұсақ, жалбыздың жапырағы үлкендеу (оқулықта). - заттың, нәрсенің бөлшегі неге тән екендігін білдіреді. Мысалы, Сары май, құрт, пәтір нан иісі Айғыздың мұрнын жарып жібере жаздады (Қ. Исабеков). Әбдіжан дән риза болған қалыппен қарттың қолын алып хош айтты (С. Бегалин). - заттардың, құбылыстардың, абстракциялы ұғымдардың арасындағы әр түрлі тәуелділік қарым-қатынасты білдіреді. Мысалы, Біреуді ден қойып тыңдай білу- әдептіліктің белгісі. - ілік жалғаулы зат есім кейбір қимыл есімдерімен тәуелділік байланыста айтылғанда, логикалық субъектіні білдіреді. Мысалы, Өзен жақтан балалардың шуылы естіледі (М. Мақатаев). - белгілі бір қасиеттің, сапаның кімге, неменеге тән екендігін білдіреді, Мысалы, Назым достарының ұйымшылдығын қызыға әңгімеледі. - субстантивтенген сын есім арқылы көрсетіп, сапаның, белгінің не нәрсеге тән екендігін білдіреді. Мысалы, Өзімізге қарасты ағайынның үлкендері де келген (Н. Ғабдуллин). - заттың белгілі бір қасиетінің артықшылығына немесе төмендігіне қарай заттардың өзге тобынан даралап, оқшаулап көрсетеді. Мысалы, Ақбөбек көріктінің көріктісі еді. Міне, бұдан ілік септіктің қосымшалы тұлғасы меншікті заттың иесін де білдіреді және басқа да түрлі қатыстық мағыналарда қолданылатындығын байқауға болады. Ілік септіктің жоғарыда айтылғандай, қосымшасыз да қолданылатын кездері бар. Мысалы, Тәңірберген ат тізгінін қарыстырып ұстап алған (Ә. Нұрпейісов). От лебінен ери бастаған қар төбеден мөлт-мөлт етеді (Ғ. Мүсірепсв). Жағапай жиі орнатылған жеміс бақшасы бар (С. Шаймерденов). Осы мысалдардағы ат тізгіні, от лебі, жеміс бақшасы-изфеттік құрылыстағы тіркестер.Бұл тіркестердің алғашқы компоненттері ілік септіктің қосымшасыз формасында тұр. Олардың ілік септікте тұрғанын оларға тіркескен тәуелдік жалғауының 3-жағында тұрған сөз көрсетеді, өйткені тәуелдік жалғаулы сөз қашан да ілік жалғаулы сөзбен тіркеседі. Сондықтан бұл екі формадағы сөз біріне-бірі көрсеткіш бола алады. Изафеттік құрылыстағы тіркестердің бірінші компонентінің ілік септікте тұрғаны басқаша да дәлелденеді. Ол үшін осы тіркестерді ілік септіктің қосымшалы формасымен ауыстыруға болады: аттың тізгіні, оттың лебі, жемістің бақшасы. Осылайша бұл мысалдардағы сөздердің ілік септіктің қосымшасыз формасында тұрғаны анық байқалады. Енді осы ілік септіктің қосымшасыз формасындағы сөздердің қандай мағына беріп тұрғанына көңіл бөлейік. Алдымен бұл изафеттік құрылыстағы тіркестердің ешқайсысы бір заттың екінші затқа меншіктілігін білдірмейді, яғни мұнда меншіктілік қатыс мүлдем жоқ. Бұл тіркестерде тек қана аттың тізгінге, оттың лепке, жемістің бақшаға қатысы ғана берілген. Объективті өмірдегі бір-бірімен тығыз байланысты заттардың қатысы көрсетілген, ол-ат пен тізгін, от пен леп, жеміс пен бақша. Осы байланыс ілік септіктің қосымшасыз тұлғасы мен тәуелдік тұлға арқылы беріліп тұр. Сөйтіп, бұл мысалдарда меншікгілік, тәуелділік қарым-қатынас емес, заттардың бір-біріне жалпы қатысы ретіндегі абстракт мағына бар. Объективті өмірдегі заттардың бірімен - бірінің қатысы, байланысы сан алуан. Мысалы, Осы арада бұлар күн ыстығы қайтқанша болды (Ә. Нұр-пейісов). Ой мешеулігінен қамданбасқа сабыр жетпейді (Ғ. Мүсірелов). Осы мысалдардағы зат пен оның белгісі, абстракт зат пен оның белгісі арасындағы байланыс изафеттік құрылыс арқылы берілген. Бұл тіркестерде тәуелділік, меншіктілік ұғым жоқ, тек қана зат пен оның белгісінің арасындағы қатынас көрсетілген. Олай болса, ілік септіктің қосымшасыз формасы негізінен қатыстық мағыналарды білдіреді. Енді солардың негізгілеріне тоқталайық: - объективті өмірдегі зат пен заттың арасындағы табиғи қарым-қатынасты ілік септікгің қосымшасыз формасы білдіреді. Мысапы, балық майы, ат тұяғы, ешкі түбіті, марал мүйізі, сиыр сүті, лақ терісі т.б. - осы топқа бір заттан тараған екінші заттың алғашқыға қатысы да ілік септіктің қосымшасыз формасы арқылы беріледі. Мысалы, күн нұры, найзағай оты, от лебі, таң жарығы, түн самалы, таңсалқыны, кеш қараңғылыгы, найзағай оты т.б. - мал, хайуанаттар мен төлдер арасындағы қатынас, байланыста ілік септіктің қосымшасыз формасы арқылы беріледі. Мысалы, ешкілағы, ит күшігі, қой қозысы, қаз балапаны, қоян көжегі т.б. - мекеме мен қызметкер арасындағы қатысты да білдіреді. Мысалы, поезд бастығы, мұнай инженері,құрылыс жұмысшысы, мектеп мұғалімі, смена бастығы, фирма директоры т.б. - заттың мекеніне немесе, керісінше мекеннің затқа қатысын да білдіреді. Мысалы, гүл алаңы, балықшылар аулы, студенттер жатақханасы, театр үйі, мал қорасы, су қоймасы т.б. - бір заттың атымен екінші заттың аталуынан пайда болған заттардың арасындағы қатысты білдіреді. Мысалы, Жамбыл музейі, Абай көшесі, Каспи теңізі, Арал теңізі, Балқаш көлі т.б. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|