Өзбекстан республикасы жоғары және орта арнаулы білім министрлігі

277 
тҥсіруді, табиғат кҥнтізбесін жасауды ҥйренеді. Мҧндай жҧмыстар бірде 
балаларды ауа райын, желдің бағытын, Бҧлттың аспанда бар-жоғы сияқты 
әңгімелер арқылы ӛтсе, кӛл жағасына немесе ӛндіріс орындарына 
экскурсияға шығарылып, әңгіме ӛткізу арқылы ҧйымдастырылып отырады. 
Балаларды экскурсияға шығарып, онда алған әсерлерін әңгімелеп жазып 
беруге ҥйрету жҧмысы мектептерде тҥрлі-тҥрлі ҧйымдастырылып жҥр. 
Мҧғалімдердің бір тобы экскурсияның болатын кҥнін, мезгілін балаларға 
кҥні бҧрын хабарлаудан бас тартады. 
Олар балалардың кӛңілі алаң болады деген оймен ешбір ескертусіз, 
балаларды бірден далаға алып шығып, ағаш шӛп, ӛсімдіктердің ӛзгерісін ӛзі 
айта бастайды да, содан соң сҧрақ-жауапқа кӛшеді. 
Ал мҧғалімдердің екінші тобы экскурсияның жоспарын алдын ала 
жасайды: балалармен не жӛнінде әңгіме ӛткізілетіні, онда әсіресе, не 
нәрселерге кӛңіл аудару керектігі, экскурсиядан қандай қорытынды 
шығарылатыны ойластырылады. Тіпті, экскурсияда балаларга қанша сӛз 
ҥйретілетіндігі де алдын ала анықталады. Сонымен қатар балаларга, 
экскурсияға қай кҥні, не мақсатпен баратындары, онда не кӛретіндері, не 
нәрселерге кӛңіл аудару керектігі, не жӛнінде сҧралатыны кҥні бҧрын 
ескертіліп, сол экскурсияға алдын ала дайындық жҧмысы жҥргізіледі. Осы 
екі әдістің екеуі де эксперимент арқылы сыналған. Бақылау нәтижесі соңғы 
әдістің тиімді екенін кӛрсетті. Экскурсияның мақсаты, кӛңіл аударатын 
мәселелері белгілі болған соң, балалар ӛз беттерімен де бақылай жҥреді 
және не істейтіндері мәлім болған соң, шуламай, әрқайсысы әр жаққа 
бытырамай, ҧйымдасқан тҥрде жҥреді, қолайсыз жағдайларға да 
ҥшырамайды. 
3)Ӛнер салаларына байланысты шығарма жҧмыстары. 
Кӛркемәнердің тҥрлі саласына байланысты, яғни сурет ӛнері, кино 
скульптура, т.б. бойынша шығарма жаздыру бақылау менбайқауғасҥйенеді. 
Ӛнердің бҧл салаларымен танысу, әсіресе, суретте бейнеленгендерді талдап, 
таразылау - бастауыш сынып оқушылары ҥшін ӛте кҥрделі де ауыр еңбек. 

278 
Ӛйткені, суретші баяндап отырған сырды ҧғыну кішкене балалар ҥшін 
оқайға соқпайды. 
Балаларды әр саладағы Кӛркемәнерді тҥсіне білетіндей, жан-жақты 
дамыған мәдениетті азамат етіп тәрбиелеу ҥшін, Кӛркемәнердің әр 
саласымен таныстыруды бастауыш сыныптан бастау керек. 
Ӛнер саласына байланысты шығарма жҥргізу, біріншіден, педагогиканық 
бақылау мен байқау принципіне негізделсе, екіншіден, кӛрнекілік 
принципін жҥзеге асырып, оқушының кәру сезіміне ойына әсер ету арқылы 
тілін дамытады, эстетикалық талғамын арттырады. Суреттерді пайдалану 
жӛнінде де әдістемелік әдебиеттердің барлығында бірыңғай нҧсқау 
берілген: 
1)
Мҧғалімнің кіріспе әңгімесі. 
2)
Оқушыларға берілетін бағыт. 
3)
Суретті оқушылардың байқап, қарап шығуы. 
4)
Суреттің мазмҧнын анықтау. 
5)
Оқушылардың сҧрақтарына мҧғалім жауап береді. 
6)
Суреттің мазмҧны мҧғалімнің сҧрауы негізінде баяндалады. 
7)
Суреттің мазмҧнын ашатын жоспар жасау. 
8)
Дайын жоспар бойынша суреттің мазмҧнын оқушылардың ӛздері 
айтып беруі. 
9)
Сӛздік жҧмыстары. 
10) Дайын жоспарға сҥйеніп, шығарма жазу. 
11) Сабақтың мақсаты мен мазмҧнына қарай, осы аталған жҧмыстардың 
бәрі немесе кейбір тҥрлері ғана орындалуы мҥмкін. 
Сурет бойынша жаздырылатын шығармада мынадай жағдайлар 
ескеріледі. 
1)
Балалар сурет бойынша жҧмыс жасауға алдын ала дайындалған 
жағдайда және оларға ҧсынылған суреттің мазмҧны толық талқыланса ғана 
тиісті нәтиже кҥтуге болады. 
2)
Сурет бойынша шығармажаздыру жоғары сыныптарда да (4-сыныптан 

279 
бастап) жҥйелі тҥрде бастауыш мектепте берілген дағдыға негізделе 
жҥргізілуі тиіс. 
Кинофильмдер бойынша шығарма жҧмыстары: Қазіргі кезде бастауыш 
мектептерге арналған 100-ден астам қысқафильм-әңгімелер мен фильм-
очерктер бар. Олардың тақырыптары да алуан тҥрлі. Бҧл фильмдер 
оқушыларға жыл мезгілдері, жан-жануарлар, балалар ӛмірі, ауыл мен қала 
ӛмірі, т.б. туралы Кӛркем тілмен баяндап береді. 
Бҧларды мҧғалім тарих, табиғаттану, анатілі, оқу, тіл дамыту 
сабақтарында пайдаланады. 
Тіл дамыту жҧмыстарында фильмдердің қандл 
й 
тҥр лерін кӛрсетуге 
болады: 
1)
Қысқа метражды Кӛркем фильм. Мазмҧны алуан тҥрлі фильмдерді 
мҧғалім балалардың жас шамасына лайықтап, іріктеп алады. Фильмнің 
мазмҧны 
балаларды 
ҧйымшыл 
болуға, 
қажырлылыққабаулып, 
еңбексҥйгіштік пен отаншыл ҧлтшыл рухта тәрбиелеуге тиіс екені еш 
уақытта естен шықпауға тиіс. 
2)
Табиғатты суреттейтін фильмдер. Бҧл фильмдер балалардың тілін 
дамытумен қатар, оларды байқағыштыққа тәрбиелейді. Мҧғалімнің 
сҧраулары арқылы балалар фильмнің қажетті жерін салыстыра отырып, 
ондағы ӛзгерістерді байқайды, ол байқағандарын әсерлі тілмен кӛркемдеп 
айтып беруге талпынады. 
3)
Мультфильмдер. Тҥрлі ертегілер, кҥнделікті ӛмір негізінде жасалған 
мультфильмдерді балалар қызыға қарайды; олардың мазмҧнын ҥғып, 
тҥсінеді. Кішкене балалар мҧндай фильмдерді нақты шындықтың кӛрінісі 
ретінде қабылдайды. 
4)
Диафильмдер. Бҧл фильмдерді қазақ бастауыш мектептерінде кеңінен 
қолдануға мҥмкіндік бар. Ӛйткені, мҧндай фильмдерді кӛрсету ҥшін 
арнаулы киноқондырғылардың қажеті жоқ, ал фильмоскопты барлық 
мектептің сатып алуына болады. 

280 
Мектептерде кино кӛрсету арқылы шығарма жаздыру жҧмысы мынадай 
жағдайда ӛтеді. 
1)
Фильм кӛрсетілер алдында мҧғалім кіріспе әңгіме ӛткізеді; 
2)
Фильм кӛрсетіледі (мҧғалім тҥсіндіріп тҥруы қажет); 
3)
Фильмнің мазмҧны талқыланады; 
4)
Фильм қайтадан кӛрсетіледі (мҧнда мҧғалім қайтадан кӛрсетудің 
тиімділігін ескере отырып, оны қалай кӛрсетуді ҧйымдастырады); 
5)
Сӛздік жҧмысы; 
4) Оқушының ӛз іс-әрекетіне байланысты шығарма жҧмыстары. 
Оқушылардың ӛздері туралы және олардың тікелей қатысы бар 
мәселелер жӛнінде жазылатын шығарма жҧмыстарын біз оқушының іс-
әрекетіне байланысты шығарма деп топтадың. 
Бҧл топқа енгізілген шығармалар тақырыбы балалар ҥшін тартымды, 
ӛйткені мҧнда балалар ӛздері істеген істері жӛнінде жазады. Мысалы: 
балалардың еңбек әрекетіне байланысты "Біз ағашты қалай отырғыздық", 
"Мен ҥйде кеше не істедім?", "Мен мамама қалай кӛмектестім?","Біз 
қалайкезекші болдық?", "Мен қҧсңа қалай ҧя жасадым?", "Мен киімдерімді 
қалай тазалаймын?", "Жексенбі кҥні қалай сырғанақ тептік?", т.б 
тақырыптарға шығарма жаздыруға болады. Шығарманық Бҧл тҥрін балалар 
ӛз беттерімен жинаған материалдары бойынша жазады: мҧнда балалардың 
ойнаған ойындары немесе ҥйде, мектепте, қалада айналысқан істері 
жоспармен ҧйымдастырылмайды. Мәселен, балаларға: кеше ҥйде қандай 
жҧмыс істегендерің жӛнінде жазыңдар деген тапсырма берсе, олардың 
әрқайсысы ӛзі істеген жҧмыстарын, т.с жазады. Шығарманық бҧл тҥрін 
ҥйден жазып келуге тапсыруға да болады. Бҧл топтағы шығармалар сипаты, 
мазмҧны жағынан алуан тҥрлі болып келеді; бастауыш сынып 
оқушыларына не ҥнайтынын, оларға не жақын екендігін шығарманық осы 
тҥрінің қорытындысынан аңғаруға болады, балалар сӛйлемді ӛз қалауынша 
қҧрап, ойын еркін білдіреді, шығарманық Бҧл тҥрі оқушылардың 

281 
қаншалықты 
шығарма 
жазу 
дағдысының 
қалыптасып, 
тілінің 
дамығандығын байқау мақ-сатында жҥргізіледі. 
Оқушылар 2-сыныптан бастап қабырға газетіне мақала жазып ҥйренеді. 
3-сыныптан бастап туысына немесе жолдасына хат жаздырып ҥйрету 
керектігі кӛрсетілген. 
Қысқа тҥрде хат жаза білу шығарманық ең маңызды тҥрі болып саналады. 
3 -сыныпта хаттың ең қарапайым, жай тҥрі ҥйретіледі. Хат жазу ҥшін 
тақырыпты ӛздері кҥнде кәріп жҥрген оқиғалардан алуы керек. Мысалы: 
"Біздің бӛлме қандай?", "Біздің мектеп", т. б. 
Хаттың ерекше тҥрі - қҧттықтау ретінде жазылатын хат. Олар мереке 
қарсаңында жазылады. Балалар хатты жолдастары мен туыстарына ғана 
жазып қоймайды, сонымен қатар басқа мектептердің оқушыларына да 
жазады. 
Сонымен шығарма мен мазмҧндама жҧмыстарын дидактикалық 
принципке сҥйеніп, жҥйелі тҥрде жазды-рылады. Шығарма мен 
мазмҧндаманы тҥрлендіре жҥргізу оқушылардың белсенділігін арттырадььі 

жүктеу/скачать 1,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: